Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- DÜNYA DİLÇİLİYİNDƏ MÜRƏKKƏB SİNTAKTİK BÜTÖVÜN VƏ SÖZ SIRASININ TƏDQİQİ TARİXİ
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
923 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan daxilində iki samitin yanaşı işlənməsi səciyyəvi deyildir. Yalnız alınma sözlərdə eyni morfem daxilində samit birləşmələrinə rast gəlmək olar. Fonem birləşmələrində kəskin məhdudiyyət morfem başlanğıcı üçün daha səciyyəvidir. Məsələn, Azərbaycan dilində /nt/ (sonant+samit) kombinasiyasına morfem başlanğıcında rast gəlinmir. Lakin morfem sonunda belə birləşmələr mümkündür. Dilin fonoloji sistemi fonem və qarşılaşmaların sadəcə yığını deyil, fonoloji vahidlər arasında müəyyən münasibətlər strukturudur və hər bir qarşılaşmanın təyin edilməsində onun üzvləri arasında münasibətlərin tipini müəyyən etmək zərurəti yaranır. Dilin fonoloji sisteminin təsvirində, fonem inventarının müəyyənləşdirilməsində tək fonem və fonem birləşmələrinin öyrənilməsi də vacibdir. Monofonematik kimi yalnız o səs birləşmələri dəyərləndirilə bilər ki, müəyyən dildə onların tərkib hissələri iki hecaya ayrıla bilmir və onlar vahid artikulyasiya hərəkətilə yaranır. Dilin fonem inventarının təyin edilməsində əsas məsələ səslərin mono- və ya bifonemliyi məsələsidir. Səs birləşməsinin tərkib hissələri iki hecaya bölünmədikdə ayrılıqda götürülmüş bir fonemin reallaşması kimi qiymətləndirilə bilər, məsələn, ispan dilində 14 fonetik diftonqun [ay], [aw], [ey], [ew], [oy], [ow], [ya], [ye], [yo], [yu], [wa], [we], [wi], [wo] olduğu qeyd edilir: “aire, causa, seis, reuma, sois, hacia, tierra, viuda, cuerda, cuita, menguó”. İspan dilində 14 diftonqdan 11 – i (bütün qalxan diftonqlar və [aw], [ew], [ow]) bu müddəanın tələblərinə cavab verir, yəni onlar ayrı-ayrı hecalara üzvlənmir. Digər enən diftonqlar: [ay], [ey], [oy] ayrı-ayrı hecalara bölünür, “rey – re-yes”, “hoy – hoy es – tarde - [oyes-tar-de]”və s. Lakin hecalanma əksər fonemli dillərdə olduğu kimi, ispan dilində də avtonom, ritmyaradıcı funksiyanı yerinə yetirən fonetik xarakter daşıdığından bu və ya digər səsin birləşməsinin fonoloji dəyrələndirilməsinin kriteriyası ola bilməz. Madam ki, fonologiya ümumi fonetikanın funksional aspektidir, yəni həmin vahidlərin funksiyalarını öyrənir, fonemin əsas funksiyası isə morfemin, onun eksponentinin “tikinti materialı” kimi çıxış etməkdən ibarətdir, onda bu və ya digər səsin fonoloji statusu həmin vahidin yerinə yetirdiyi əsas funksiyası – morfemləri formalaşdırmaq funksiyasına əsaslanmalıdır. Bu və ya digər səs birləşməsinin yeganə meyarı onların arasından morfoloji sərhədin keçib-keçməməsidir. Başqa sözlə, fonoloji seqmentasiya morfoloji seqmentasiyadan (üzvlənmədən) asılıdır. [ay], [ey], [oy] diftonqlarının daxilindən heca sərhədi keçdiyinə görə deyil, morfoloji cəhətdən üzvləndiklərinə görə bifonem birləşmələr kimi dəyərləndirirlər. Məsələn, “baile – Ana y Pablo”, “veinte – come – y vete, hoy – cielo – y tierra”. Analoji şəkildə digər enən diftonqların [aw], [ew], [ow] bifonemliyini sübut etmək olar, məsələn: “causa – toma un t ”, “deuda - toma un t ”və s. Qalxan diftonqların fonoloji statusunu morfoloji meyarla nəzərdən keçirməzdən əvvəl, həmin birləşmələrdən birinin – yarımsait və ya yarımsamitin – [j], [i ], [w], [ṷ] fonoloji statusunu müəyyənləşdirmək lazımdır. Akustik (və ya artikulyator) baxımdan yaxın səs eyni bir mövqedə işlənmirsə, onda onlar eyni bir fonemin kombinator variantlarıdır. İspan dilində [i], [i ] və [j], [y] səsləri eyni bir fonetik mövqedə işlənmirlər. İspan dilində diftonqların “zəif” komponenti - [ŷ], [w] samit təbiətinə istinadən onları bifonem birləşmələr hesab edirik. Məsələn: [ya] piano – ¿Y Ana viene?, [ye] «viejo – el lápis y el papel»; [yo] «canción– gris y oscuro»; [yu] «ciudad – y usted también»; [wa] «cuaderno – tu abanico»; [we] «fuente – tu edificio»; [wi] «cuidado – tu Inés»; [wo] «antiguo – su orario» və s. Deməli, ispan dilindəki diftonqların daxilindən morfem sərhədi keçdiyindən onları bifonem birləşmələr adlandırmaq daha məqsədəuyğundur.
Qafqaz Universiteti shaciyev@std.qu.edu.az AZƏRBAYCAN
mövcud olmaqla, bu gün də özünü qoruyub saxlamışdır. Türk dillərində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də morfoloji quruluş iltisaqi olduğundan ahəng qanununun vacibliyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həm söz köklərində, həm də söz köklərinə şəkilçilər qoşulduqda köklə şəkilçi münasibətində
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
924 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan ahəng qanunu mühüm rol oynayır. Ahəng qanunu dilimizdə ən möhkəm qanundur. Azərbaycan dilinin müxtəlif şivələrində bu və ya digər şəkildə ahəng qanunun pozulmasına baxmayaraq, ədəbi dildə bu qanun müəyyən dərəcədə yaşayır və öz hökmünü saxlayır. Dialekt və şivələrimizdə ahəng qanunu ədəbi dilə nisbətən bir o qədər möhkəm deyildir. Bir çox hallarda dialekt və şivələrimizdə ahəng qanunu pozulur. Bunlardan maraq doğuranlardan biri də Zaqatala dialektidir. Bu hal özünü feilin müxtəlif zaman formalarında və məsdər şəkilçilərində göstərir. Ədəbi dildə elə sözlər var ki, onlarda ahəng qanunu pozulmur ,amma, həmin sözlərin Zaqatala dialektindəki tələffüzündə bu halın əksi baş verir. Feilin məsdər şəkilçiləri Azərbaycan dilində -mək və -maq-dır. İncə saitli feillərin kökünə - mək şəkilçisini artıranda bu şəkilçi Zaqatala dialektində -max kimi təzahür edir. Məsələn, sürmək (sürmax), gəlmək (gəlmax), gülmək (gülmax) Göründüyü kimi, feilin müxtəlif formalarında baş verən pozulmaların çoxu I şəxs cəm şəkilçisində özünü göstərir . Verilən materiallara diqqət yetirsək görərik ki, bunların hamısında (k → x), (q → x) ya da (y → ğ) dəyişmələri baş veribdir. Bilirik ki, x, ğ samitləri ağız boşluğunun arxasında törənir, elə buna görə də bunlardan əvvəldə gələn sait bu xüsusiyyətini (arxa xüsusiyyəti) təsiri altında incə saitdən qalın saitə dəyişiir. Misal üçün: veririk ( verirıx), gedəcək (gedəcax) yemək ( yimax ) gülmək ( gülmax)Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, bu hal özünü daha çox feillərdə göstərir.Bu barədə Məmməd ağa Şirəliyev yazır: “Bu qrupa daxil olan dialekt və şivələrin əksəriyyətində ön sıra saiti olan sözlərə arxa sıra saiti olan şəkilçilər qoşulur. Bununla da ədəbi dildən fərqli olaraq dialektdə ahəng qanunu pozulur.” Feilin müxtəlif zamanlarından asılı olmayaraq bu sözlərdə ahəng qanunu pozulur. Buna feilin bütün zaman formalarında az və ya çox dərəcədə təsadüf olunur: İndiki zaman Gələcək zaman Keçmiş zaman İndiki zamanı ifadə etmək üçün dialekt və şivələrimizdə bir çox şəkilçilər işlənir ki, bunlara ədəbi dildə təsadüf edilmir. Bildiyimiz kimi, Azərbaycan dilində indiki zamanın şəkilçiləri –ir, -ır, -ur, və -ür - dür. Misal üçün: dərirəm, gedirəm. Bu şəkilçilərdən ancaq birinci şəkilçini feilin kökünə (incə saitli köklərə) artıranda I şəxs cəm formasında Zaqatala dialektində ahəng qanunu pozulur: (dərirıx) (gedirıx). Məmməd ağa Şirəliyev yazır: “Zaqatala-Qax şivəsində indiki zaman – iy şəkilçisi ilə də ifadə edilir.Həmçinin,Zaqatala- Qax şivəsində bu şəkilçəyə ahəng qanunu tabe olaraq dörd variantda ( -iy, -ıy, -uy,- üy) rast gəlmək mümkündür.” Misal üçün: geliy, geliyk, geliysiniz. Belə ki, Azərbaycan dilində qəti-gələcək zamanın şəkilçiləri -əcək və -acaq-dır. Bu zamanın şəkilçilərindən sonra sait ilə başlanan şəkilçi gəlsə, k samiti y-ya, q samiti isə ğ- ya, ya da y- ya dəyişər. Misal üçün: gələcəyəm, alacağam/ alacayam. Bu şəkilçilərdən birinci şəkilçini (-əcək) incə saitli feillərin kökünə artıranda I, III şəxs tək və I şəxs cəm formalarında Zaqatala dialektində ahəng qanunu pozulur. Bu zaman şəkilçilərində və şəxs sonluqlarında da özünü göstərir. (k samiti x-ya dəyişir): I şəxs tək: diyəcağam, biləcağam I şəxs cəm: gedəcəyıx, gedəciyıx III şəxs tək: gedəcax, verəcax, öpəcax, süpürəcax. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, bu hal özünü daha çox feillərdə göstərir. Feilin müxtəlif zamanlarından asılı olmayaraq sözlərdə ahəng qanunu pozulur. Nəqli keçmiş zaman şəkilçiləri dialekt və şivələrimizdə ədəbi dilə nisbətən zəngindir. Ədəbi dildə nəqli keçmişi ifadə etmək üçün –mış,-miş, -muş,-müş və -ıb 4 şəkilçiləri işlənirsə, nəqli keçmiş şəxslər üzrə ahəng qanunundan asılı olaraq dialekt və şivələrimizdə dörd və ya ikivariantlı şəkilçilərlə ifadə edilir. Belə ki, bu zamanda incə saitli feillərin I şəxs cəm formasında ahəng qanunu pozulur: görmüşux, vermişıx, yemişıx. Zaqatala dialektində nəqli keçmiş I şəxs cəm, II şəxs ( tək və cəm ), III şəxs ( tək və cəm ) -ıf,-if,-uf,-üf şəkilçiləri ilə ifadə olunur. Misal üçün: I şəxs cəm: işdəmişıx, gəlmişıx – (şəxs şəkilçisinin pozulması): ik-ıx. II şəxs tək: işdiyifsən, görüfsən II şəxs cəm: işdiyifsiniz,görüfsünüz III şəxs tək: işdiyif, görüf III şəxs cəm: işdiyiflər,görüflər Şühudi keçmiş zamanın şəkilçiləri Azərbaycan dilində -di,-dı,-du və -dü dür. Misal üçün: qaçdım, yazdım, baxdım. Bu şəkilçilərdən üçüncü yəni –dı,-du, və - dü şəkilçilərini feilin kökünə artıranda III
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
925 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan şəxs tək və cəm formasında ahəng qanunu pozulur. Bu növ pozulmaya Zaqatala dialektində də rast gəlmək mümkündür. Məsələn: III şəxs tək : qaldi, durdi III şəxs cəm: durdix, qaldix Nümunələrdən göründüyü kimi Zaqatala dialektində ahəng qanunu şühudi keçmiş zamanda yalnız III şəxs cəm və III şəxs tək formalarında pozulur. Bu araşdırmalara əsasən deyə bilərik ki, Zaqatala dialektində ahəng qanununun pozulması daha çox özünü feillərdə göstərir. Aparılan tədqiqatlara əsasən bunu deyə bilərik ki, bu hallara daha çox I şəxs cəm, III şəxs tək və cəm formalarında rast gəlmək olar. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bu dialektdə işlənən feillərin sonunda daha çox k samiti x samiti ilə əvəz olunur. Bu tədqiqatlardan bizə məlum olur ki, dialektlərin öyrənilməsi üçün zəngin məlumatlara malik lüğətlərə və araşdırmalara ehtiyac var.
İNTERAKTİV TEXNOLOGİYALARIN ROLU Lalə MUSAYEVA ADPU
lalmus_440@mail.ru AZƏRBAYCAN Ədəbi dilin keyfiyyəti onun müəyyən standartlara sahib olması ilə qiymətləndirilir. Müasir Azərbaycan ədəbi dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biri olaraq mükəmməl, sabit qaydalara malikdir. Bu qaydalar müəyyən bir tarixi təkamülün məhsuludur. Dilin daxili quruluşunu onun səs məzmunu (fonetik), leksikası (lüğət məzmunu) və qrammatikası nizamlayır. Ədəbi dilin qaydaları da bunlara uyğundur: 1) Fonetik normalar; 2) Leksik normalar; 3) Qrammatik normalar. Təsiredici və gözəl bir nitqdə mövzunun məzmunu qədər tələffüz tərzi də əhəmiyyətlidir. Necə söyləyəcəyini bilməyən bir adamın gözəl danışması çox çətindir. Duyğu və düşüncələrin ifadəsində, seçilən sözlərin və tələffüz tərzinin insanlar üzərində fərqli təsir yaradacağı şübhəsizdir. Düzgün danışıqda vurğu və intonasiyaya əməl edilməsi qədər sözlərin doğru tələffüzü də əhəmiyyətlidir. Yanlış deyilən bir söz, mənası bilinmədən istifadə edilən söz natiqi çətin vəziyyətdə buraxa bilər. Təhsil almış bir insanın danışdığı ana dilində tələffüzünün yaxşı olması gözlənilir. Halbuki ətrafımıza baxdıqda universitet məzunu insanların belə tələffüzlərındə bəzi problemlər olduğunu fərq edə bilərik. Bunun əsasında iki səbəb vardır. Səbəblərdən biri insanın ətraf-mühitindən qaynaqlanır. İnsanın yetişdiyi və yaşadığı ətraf tələffüz xüsusiyyətinin təyinedicisi olur. Həm də insanın fizioloji bir qüsuru varsa, bu da o insanın tələffüzdə problemlər yaşamasına səbəb ola bilər. Tələffüz problemiylə əlaqədar ikinci səbəb isə insanın aldığı təhsilə dayanır. Əgər tələffüz qüsurları olan bir insan, təhsil həyatı boyunca tələffüzlə bağlı kifayət qədər təhsil alarsa bəzi problemlər yaşaması təbiidir. Xüsusilə ölkəmizdə orta məktəb təhsilindən başlayaraq tələffüz məsələlərinə kifayət qədər əhəmiyyət verilmədiyini görürük. Ancaq bu məktəblərdə oxudulan Azərbaycan dili və ədəbiyyat dərslərinin var olma səbəblərindən biri də şagirdlərə dillərini ən gözəl şəkildə və bütün istiqamətləriylə öyrətməkdir. Bu səbəbdən bu barədə orta məktəb müəllimlərinin üzərinə böyük iş düşür. Sahib olduqları xüsusiyyətlərə bağlı olaraq müəllimlərin şagirdlər üzərində müsbət və ya mənfi təsiri olur. Hər müəllim şagirdlər üçün bir modeldir. Müəllimin geyimi, oturması, qalxması, oxuması, yazması və danışması şagirdlərə mütləq təsir edəcək. Buna görə, müəllimlərin hər mövzuda olduğu kimi tələffüz mövzusunda da diqqətli olmaları lazımdır. Bir müəllim dərs prosesində və ya dərsdənkənar Azərbaycan dilini düzgün istifadə etməyə diqqət göstərməlidir. Müəllimlər şagirdlərinin danışarkən etdikləri səhvləri uyğun bir dillə düzəltməlidir. Çünki məktəb insanların yetişdikləri ətraf- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
926 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan mühitin dilini, o bölgənin ləhcəsini deyil, standart dili, mədəniyyət dilini əsas götürür. Ölkəmizdə standart dil Azərbaycan dili olduğuna görə məktəblərimizdə veriləcək təhsildə də buna uyğun davranılması lazımdır. Ədəbi tələffüz məsələlərinə ilk növbədə orta məktəbdən diqqət edilməsi dərs prosesində tələffüz vərdişlərinə yiyələnmək üçün hansı metod və priyomlardan, vasitələrdən, üsullardan istifadə olunması məsələləsini ön plana çəkir. Müasir dərs prosesi interaktiv təlim texnologiyalarının istifadəsini labüd edir. Azərbaycan dili dərslərində ədəbi tələffüz vərdişlərinin inkişaf etdirilməsində də interaktiv təlim texnologiyalarından istifadə edilir. Belə ki, interaktiv təlim müəllim və şagirdin qarşılıqlı əlaqəsini əsas tutduğu üçün məhz həmin prosesdə tələffüzün inkişafı mümkündür. Müəllim şagirdlərlə birbaşa ünsiyyətdə olduğu üçün onların nitqində yaranan problemləri aradan qaldıra bilər. Burada yalnız müəllim deyil, şagirdin digər yoldaşları da ona köməklik edə bilər. Həyatımıza bir neçə il bundan qabaq daxil olan informasiya texnologiyaları kortəbii inkişaf edirdi. Məhz bu interaktiv şifahi nitqin formalaşmasına, eyni zamanda tələffüz vərdişlərinin inkişafına xidmət edən kompüter texnologiyalarının meydana gəlməsinə və sürətli inkişafına təkan verdi. Ümumiyyətlə, tələffüz prosesi nümayiş, dərketmə və anlama, təqlid, yoxlama və düzəltmə, fonetik məşğələlərin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Birinci mərhələdə. nümayiş mərhələsində öyrənənlərə aydın tələffüz nümunələri nümayiş etdirilməlidir. Müəllim özü yaxşı tələffüzə malik olmalıdır. Əgər müəllim yaxşı tələffüzə malik deyilsə, o audio materiallardan istifadə edə bilər. İlk növbədə saitləri, sonar samitləri öyrətmək lazımdır. Saitlər sərbəst səslənə bilir, lakin samitlər yox. İkinci, yəni dərketmə mərhələsində şagirdlər birinci mərhələdə qeyd edilən sözlərdə sait və samitləri ayırd etməyə çalışırlar. Üçüncü, yəni təqlid mərhələsində şagirdlər ilk mərhələlərdə eşitdikləri və dərk etdikləri səsləri təqlid edirlər. Bu mərhələdə şagirdlər sait və samit səsləri bir-birindən fərqləndirməyi bacarmalıdırlar. Dördüncü, yoxlama və düzəltmə mərhələsində nöqsanlar ayırd edilməli və düzəldilməlidir. Sonuncu mərhələdə şagirdlər sait və samitlərdən kompleks halda istifadə etməyi öyrənirlər. Bu mərhələdə öyrənənlərin tələffüzünü daha yüksək səviyyəyə çatdırmaq üçün kompleks məşğələlərin (audio materiallarla iş, məktub, mətnlə iş və danışma və s.) aparılması vacibdir. Ədəbi tələffüz vədişlərinin inkişafında təqdimat, beyin həmləsi, akvarium, karusel və s. kimi texnologiya və üsullardan istifadə edilir. Təqdimat şagirdlərə şərait yaradır ki, onlar gəldiyi nəticələri sözlərlə ifadə edə bilsin. Bu zaman düzgün sözü seçmək və onu düzgün ifadə etmək xüsusi rol oynayır. Belə ki, məhaz bu prosesdə şagirdin nitqindəki qüsurları görmək olur. Müəllim bu zaman həmin qüsurları qeyd etməli, növbəti təqdimat edəcək şagirdin nitqində bu qüsurları buraxmaması üçün ondan həmin sözlərin düzgün tələffüzünü soruşa bilər. Bu zaman müəllim bir deyil, bir neçə şagirdin nitqindəki qüsurları düzəltməyə nail olacaqdır. Beyin həmləsi vasitəsilə müəllim şagirdin fərqində olmadığı bir zamanda tələffüz vərdişlərini inkişaf etdirə bilər. Belə ki, müəllim şagirddən ardıcıl olaraq bir neçə sözün düzgün tələffüz qaydasını soruşa bilər. Bu həm də şagirdin cəld və anlaşıqlı danışmasına kömək edə bilər. Akvarium metodu ilə müəllim şagirdləri daxili və xarici dairələrə ayırır. Bu zaman müəllim hər iki dairəyə tələffüzü müxtəlif olan sözlər verir. Burada əsas məqsəd dairə iştirakçısı olan şagirdlərin müzakirə edərək düzgün sözü tapmalarıdır. Hər iki dairə bir-birin əksinə çıxış edərək müzakirələr aparırlar. Karusel üsulunda isə müəllim qrup üzvlərinə tələffüzü fərqlənən sözlər yazılan zərflər verir. Burada şagirdlər bir sözün düzgün tələffüz qaydasını yazaraq yoldaşına ötürür ki, o da növbəti sözün düzgün tələffüz formasını yazsın. Beləliklə, hər sonrakı şagird özündən əvvəl yazan şagirdlərdən də düzgün tələffüz qaydasını öyrənə bilir. Beləliklə, ədəbi tələffüz məsələsinə daim diqqət yetirilməlidir. Bu prosesdə isə orta məktəb müəllimlərinin üzərinə böyük yük düşür.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
927 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan DÜNYA DİLÇİLİYİNDƏ MÜRƏKKƏB SİNTAKTİK BÜTÖVÜN VƏ SÖZ SIRASININ TƏDQİQİ TARİXİ
Bakı Slavyan Universiteti
AZƏRBAYCAN
Sintaktik bütövlər mətn sintaksisinin xüsusiləşmiş tədqiq obyektidir və mahiyyət etibarilə “mikromətn” termini ilə sinonimdir. Sintaktik bütöv əlaqəli nitqin (mətnin) cümlədən böyük elə bir bitkin mənalı parçasıdır ki, onu bir daha bitkin mənalı mətnlərə ayırmaq olmaz. Avropa və Rusiyada MSB-nin öyrənilməsi sahəsində böyük uğurlar olsa da, türkoloji dilçilikdə mətn sintaksisi məsələsi hələlik nisbətən az öyrənilmişdir. Dilçilikdə mətnin öyrənilməsi məsələsinə hələ XIX yüzildə yaşamış görkəmli alim Mirzə Kazım bəyin məşhur “Qrammatika” kitabında rast gəlirik. MSB-nin araşdırılması dilçilikdə XX yüzilliyin ortalarında meydana çıxmışdır. Bütövlükdə isə mətn sintaksisi, bir elm sahəsi kimi, türkologiyada XX yüzilin 50-ci illərindən sonra formalaşmışdır. XX yüzilin ortalarında Avropa dilçiliyi, xüsusilə Praqa funksional dilçilik məktəbi nümayəndələrinin uğurları dilçilikdə kommunikativ və semantik məzmunlu yeni linqvistik açıqlamaların meydana çıxmasına və xüsusilə də cümlədən böyük mürəkkəb sintaktik bütövlərin filologiyada ayrıca olaraq tədqiqinə geniş yol açmışdır. Mətn dilçiliyi sahəsində rus alimlərinin də tədqiqatları əsas yer tutur. Mürəkkəb sintaktik bütövü, cümləni, söz sırasını rus dilinin materialı əsasında öyrənməyə başlayan ilk rus alimlərindən biri N.S.Pospelov idi. Özünün bir sıra əsərlərində “mürəkkəb sintaktik bütövlər” adlandırdığı bu vahidlərin ayrılıb seçilmə zərurətini əsaslandırmış və öz nöqteyi-nəzərindən onların əsas əlamətlərini müəyyənləşdirmişdir. O, mürəkkəb sintaktik bütövlərin əlamətlərinə aşağıdakıları aid edir: qapalı sintaktik strukturu, konteksdəki sintaktik müstəqilliyi (bu müstəqillik məhz mürəkkəb sintaktik bütövə aiddir, cümləyə yox), mürəkkəb sintaktik bütövə daxil olan cümlələrin arasındakı əlaqələrin kəsilən xarakteri, mürəkkəb sintaktik bütöv tərkibinin sintaktik müxtəlifliyi. Türkiyə dilçiliyində MSB-nin öyrənilməsinə XX yüzilin sonlarında başlanmışdır. Türkiyə dilçiliyində mətn bilgisi məsələlərinə Uludağ Universitetinin dosenti Kərimə Üstünova cümlədən daha böyük vahidin MSB-nin varlığı məsələsini və onun yaranmasında təkrar nominasiyasının rolunu “Türkçede yapı kavramı və söz dizimi incelemeleri” adlı kitabında araşdırır. Müəllif abidələrin mətnləri əsasında cümlənin ən böyük dil vahidi olmadığını, MSB-nin səs, söz, cümlə və s. dil birliyi olduğunu və onun necə incələnməli olduğunu göstərir, mətnin struktur və məna bağlılığı məsələlərini örnəklərlə izah edir. Türk dilçiliyində sintaksisə dair maraqlı tədqiqatçılardan biri də Mehman Musaoğludur. O, müasir türk dilində və folklor mətnlərində mürəkkəb sintaktik bütövlərin struktur məsələlərinə həsr etdiyi araşdırmalarında mürəkkəb sintaktik bütövlərin yazı və şifahi formalarını müqayisə etmiş, onların struktur və üslub fərqlərini göstərmişdir. Müəllif “Manas” və “Kitabi–Dədə Qorqud” mətnlərini müqayisəli təhlil edərək türk mətnlərinin ümumi cəhətlərini müəyyən etməyə çalışır. Türk dilçiliyində prof.M.Musaoğlunun bu sahədəki tədqiqatları “Türkolojinin çeşitli sorunları üzerine makaleler incelemeler” adlı monoqrafiyasında daha ətraflı verilir. Azərbaycan dilçiliyində mətn sintaksisinin sistemli araşdırılması əsasən 70-ci illərdən başlanır. Mürəkkəb sintaktik bütövün struktur və funksional araşdırılması, əsasən XX əsrin 70-80-ci illərindən başlanır. XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq dilçiliyimizdə mətn sintaksisinə maraq artır, onu nitqin müstəqil, cümlədən böyük vahidi sayaraq öyrənməyin tərəfdarı olan dilçilərimizin sayı çoxalır. Bu cəhətdən Ə.Cavadovun tədqiqatları maraqlıdır. O, mürəkkəb sintaktik bütövlərin komponentlərinin əlaqələnməsində söz sırasının mühüm rolunu müəyyənləşdirmişdir. Müəllif bu barədə yazır: “Əlaqəli nitq müxtəlif vasitələrlə bağlanmış zənciri xatırladır. Odur ki, hər hansı dil vahidinin müstəqilliyini mütləq mənada qəbul etsək, onda nitqimizdəki cümlələrin bir-birindən asılılığını inkar etmiş olarıq”. Ə.Cavadov doktorluq dissertasiyasında Azərbaycan dilindəki sintaktik vahidlərin düzülüşü, söz sırası, cümlələrin əlaqələnməsi məsələlərini araşdırmışdır. Ə.Cavadov sintaktik bütövləri nitqimizin |