Conference Paper · March 023 citations reads 163 authors

The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World" 
The 25
th
 of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye 
 
---62--- 
Orta Asya Türk topluluklarının sahip olduğu bu bakış açısı ve onun sonucu olan yaşam biçimi pek çok 
yönden Kuzey Amerika Amerikan Yerlilerinin doğaya karşı tutumlarıyla aynıdır. Versluis’e göre, “Her ne kadar 
kabileler arasında farklılıklar görülse de Amerikan Yerlisi topluluklarının doğanın ruhsal varlıklar tarafından 
yönetildiği inancı ortaktır. Dahası, neredeyse tüm Amerika’daki kabileler için ruhani anlamı olan belirli 
hayvanlar, yer şekilleri ve diğer yeryüzü unsurları bulunmaktadır” (Versluis, 1994: 29). İnsan, hayvan ve 
bitkilerin kardeş olarak görülmeleri, tüm canlıların kutsal çift olan Gök ve Yer’in çocukları olduğu inanışından 
ileri gelmektedir.
Yer Ana Gök Baba 
Türkler ve Amerikan Yerlilerinde evren tasarımının Gök-Yer (Yer/su) dikotomisine dayandığı 
görülmektedir. Gök, her iki toplumda da yaratıcı, en yüce Tanrı olarak düşünülmüştür. Aşkınlığın ve 
sonsuzluğun simgesi gökyüzü, doğal olarak Tanrılara özgü bir nitelik taşımaktadır. Gök yaratıcıdır; 
yağmurlarıyla toprağa yaşam veren, yeryüzünü ve üzerindeki canlıları yaratan odur. “Yüce Ruh” olarak da 
adlandırılan Gök (Gök Baba), Amerikan Yerlileri mitolojisinde tüm insanlara, hayvanlara, olaylara nüfus 
etmektedir (Lowenstein ve Vitebsky, 1997: 30). Modoc ve Yakima kabilelerinin yaratılış mitlerinde olduğu 
gibi başlangıçta yalnız olan Gök Tanrı, birden bire dünyayı ve üzerindeki canlıları yaratmıştır (Erdoes ve Ortiz, 
1984, 85: 177). Yaratılış mitlerinde başlangıçta gök ve sudan başka bir şey yokken Gök Tanrının kendi başına 
veya bir başka canlının yardımıyla sudan toprak (veya çamur) çıkararak dünyayı ve sırasıyla üzerinde yaşayan 
canlıları yaratması Türk ve Amerikan Yerlisi yaratılış mitolojilerinde ortak bir tema olarak karşımıza 
çıkmaktadır. İnsan iki zıt kavram olan Gök ve Yer’in arasında yaratılmış veya bazı Amerikan Yerlisi mitlerinde 
olduğu gibi yeraltındaki önceki bir dünyadan yeryüzüne çıkmıştır. Orhun abidelerinden Kültigin Yazıtının 
doğu yüzünün ilk satırında, insanın bu düalizm arasındaki yeri “Üstte mavi gök (yüzü) altta (da) yağız yer 
yaratıldığında, ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış”
 
cümlesiyle yer almıştır (Tekin,1988: 9; Akt. Çoruhlu, 2002: 
96).
Türklerde, fiziki bir varlık olarak kutsal kabul edilen gökyüzü ile Gök Tanrı iç içe geçmişlerdir. Eski 
Türk topluluklarında tangrı, tenri, tengere, tangara, ture, tenegere gibi çeşitli şekillerde ifade edilen t
engri 
sözcüğü hem Gök hem de Gök Tanrı anlamına gelmektedir (Çoruhlu, 2002: 19). Gök bu bağlamda, Türk 
kozmolojisinin temelini oluşturan Gök-Yer/Su-Atalar formülünün en kutsal parçasını oluşturmaktadır (bkz. 
Esin, 2001: 19). Türklerin Gök Tanrı’sı gibi Amerikan Yerlilerinin Yüce Varlık’ının da “Deus Otiosus” 
(Durağan Tanrı) olarak adlandırılabileceğini söyleyebiliriz. Yüce Varlık kesin bir biçimde tanımlanmamakla 
birlikte bazı kabilelerde tamamen ortadan kalkmıştır (bkz. Hultkrantz, 1980: 15). Gökten inip dünyayı 
yarattıktan sonra tekrar göğe yükselen Gök Tanrı, böylelikle ulaşılması güç ve kendisiyle iletişim kurabilmek 
için büyük çabalar sarf edilmesi gereken bir tanrı olmuştur. Türklerde Gök Tanrı’ya "yükselmiş" (üze) denir, 
Amerikan Yerlisiler de Yüce Varlık’ı aynı sözcükle adlandırmışlardır. Eliade, bu durumu üç kabileden aynı 
anlama gelen sözcüklerle örneklemektedir:
Irakualar için 
orenda'sı 
olan her şeyin adı ohi'dir; ama 
ohi 
sözcüğünün anlamı "yüksekte olan" 
demektir; aynı üstün yüce varlığa Oke adı altında da rastlıyoruz. Siular (Kuzey Amerika'daki "Ova Amerikan 
Yerlisileri") büyüsel-dinsel güce 
(mana, orenda 
vb) 
wakan 
adını verirler, bu sözcük sessel olarak 
wakân, 
wankân 
sözcüklerine çok yakındır ve bu sözcüklerin Dakota dilindeki anlamları da "yüksekte, yukarıda"dır; 
güneşin, ayın, yıldırımın, rüzgârın 
wakan'ı 
vardır ve bu güç, Wakan'da kişileştirilir. Misyonerler Wakan'ı 
"Efendi" olarak çevirirler, ama Wakan gökyüzünün daha çok şimşek olarak tecelli eden Yüce Varlığıdır 
(Eliade, 2003: 62). 
Gök Tanrı yükseklerde ve ulaşılmazken Yer Tanrıçası insanların çok yakınındadır. Bir annenin 
çocuğunu bağrına basması gibi Yer tanrıçası da insanları ve tüm diğer varlıkları bağrına basmaktadır. Bu 
nedenle Tanrıça Toprak Ana olarak adlandırılmaktadır (bkz. Leeming, 2021: 64-69). “Yüce Ruh bizim 
babamızdır, ama yeryüzü annemizdir. Anamız bizi besler; toprağa diktiğimiz her şeyi bize geri verir”
 
(Lowenstein ve Vitebsky, 1997: 47). Wabanakis kabilesinden Büyük Şimşek’in alıntılanan bu sözleri, 
Amerikan Yerlisi kozmogonisini özetler niteliktedir. Toprak, Türk ve Amerikan Yerlisi inanışlarında göğün 
karşıtı bir kavram olarak yer almaktadır. Türk düalizmine göre; 
Bu kâinatta, üstteki gök parlaktır, altta yağız yer karanlıktır. Güneş tanrısı parlaktır, ay tanrısı 
karanlıktır. Ateş parlaktır, su karanlıktır. Er parlaktır, dişi karanlıktır. Bu yerli-göklü, dişili-erkekli (ilkeler) 
kavuşursa, bütün canlı ve cansız, iki türlü varlık doğar, belirir. [...] Güneş ve ay karışıp, kavuşarak yol 
almaktadır. Bundan ötürü, yazlı-kışlı dört mevsim olur. Dört mevsim içinde (her mevsim) yine ikişer zamana 
ayrılıp sekiz `yeni gün' doğar (Esin, 2001, 23).
Türk düalizmi, iki ilkeyi birbirine düşman ve bir tarafın kötülüğün, diğerinin iyiliğin simgesi olarak 
algılandığı İran düalizminden farklıdır. Türkler, doğanın her yönünü kutsal kabul etmekte ve bu doğa 
güçleriyle uyum içinde yaşamanın gereğine inanmaktadırlar (bkz. a.g.e., 22). Bu nedenle, birbirinin karşıtı 

---