D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

 Radioaktiv chiqindilar va ularni zararsizlantirish muammolari 
Ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlangan davrida tabiat va jamiyatning o‘zaro 
ta‘siri bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar, asosiy va murakkab muammolar bo‘lib 
bormoqda. Shulardan biri geografik muhitning radioaktiv moddalar va zaharli 
kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi va uni oldini olish muammosidir. 
Geografik 
muhit 
insoniyatning 
kelajagini 
belgilaydi, 
shuningdek, 
kishilarning faolligi, hayoti va umrboqiyligi ham geografik muhitga bog‘liqdir. 

---

125 
Geografik muhit holatidagi eng xavfli vaziyat uning radioaktiv moddalar bilan 
ifloslanishidir. Shuning uchun ham muhitning radioaktiv moddalar bilan 
zaharlanishini oldini olishga juda katta e‘tibor berilmoqda. Yer sharida tabiiy 
radioaktivlik radioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida vujudga keladi.
Radioaktiv elementlar (
238
U; 
232
Th; 
40
K; 
87
Rb; 
14
C va boshqalar) 
sayyoramizda ma‘lum miqdorda tarqalgan bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan ular Yerda 
doimo turli sharoitlarda parchalanib, o‘zgarib turadi. Har qaysi element o‘ziga xos 
tezlikda parchalanadi. Shuning uchun ham radioaktiv elementlarning parchalanish 
davri yer tarixi uchun etalon qilib qabul qilingan.
Radioaktiv elementlardan faqat uran (92) va toriy elementi radioaktiv 
izotoplarining yarim yemirilish davri Yerning yoshiga teng, 
238
UT
2
1
=4,51 
milliard yil, (U
235
) 713 million yil. Uran va toriylar parchalanishi natijasida 
qo‘rg‘oshin va geliy, kaliy parchalanganda kalsiy va argon gazi, pubidiy 
parchalanishidan stronsiy vujudga keladi. 
Yerda padioaktiv elementlarning parchalanishi natijasida tuproqda, suv va 
havoda tabiiy radioaktivlik vujudga keladi. Tabiiy holda uchrab turadigan 
radioaktivlik, tabiiy radioaktivlik bo‘lib, tabiiy radioaktivlikning miqdori 
konsentratsiyasi yer yuzidan atmosferaga ajralib chiqayotgan radon izotopining 
radioaktiv parchalanishi, shuningdek, kosmik nurlar zarralarining havo tarkibidagi 
kimyoviy elementlar atom yadrolari bilan o‘zaro ta‘sirlanishi natijasida vaqt o‘tishi 
bilan o‘zgarib turadi. Hosil bo‘lgan radioaktiv atomlar noradioaktiv atmosfer 
changi zarralariga o‘tiradi.
Tarkibida kaliy, uran, toriy va boshqa radioaktiv izotoplari bo‘lgan chang 
shamol bilan yer yuzidan atmosferaga ko‘tariladi va vaqt o‘tishi bilan havo bilan 
katta maydonlarda tarqaladi. Keyingi vaqtlarda sun‘iy radioaktivlikning turli yadro 
reaksiyalari yordamida sun‘iy yo‘l bilan sodir qilingan radioaktivlik ko‘payishi 
bilan tabiiy radioaktivlik ham ortib bormoqda. 
Yadro qurollari sinash uchun portlatilganda juda kuchli radioaktiv nurlanish 
vujudga keladi. Radioaktivlik ma‘lum dozada ancha vaqtgacha juda katta 

---

126 
territoriyada saqlanadi. Havodagi sirkulyatsiyalar natijasida radioaktiv mahsulotlar 
bir necha ming kilometr masofaga tarqaladi va hosil bo‘ladigan mahsulotlardan bu 
joylar uzoq vaqtgacha zararlanib turadi, zarb to‘lqini hamda nurlanish yetib borgan 
barcha moddiy va tabiiy boyliklar nobud bo‘ladi. 
Kuchli yadro qurollari havoda portlatilganda radioaktiv mahsulotlar 
troposferadagina emas, balki stratosferda ham tarqaladi. 
Portlash natijasida atmosferada vujudga keladigan va yer yuzasiga 
tushadigan radioaktiv yomg‘irlarning uch xili mavjud: 

Boshlang‘ich (mahalliy) yomg‘irlar; 

Ikkilamchi yomg‘irlar; 

Kechki (global) yomg‘irlar. 
Quruq chang yoki tomchidan iborat boshlang‘ich yomg‘irlar ancha yirik 
bo‘lib, bomba portlatilgan tumanlarda bir necha soat davomida tushib turadi va 
radioaktiv moddalar bulut bilan birga harakatlanib bir necha o‘n va hatto yuz 
kilometrga boradi. Bu yomg‘irlar juda katta ifloslanishni vujudga keltiradi. 
Ikkilamchi yomg‘irlar radioaktiv zarrachalardan iborat mayda changlar 
bo‘lib, atmosferaning o‘rta qatlamlarida uchraydi hamda havo oqimlari bilan yuz 
va hatto ming kilometrlarga olib ketiladi, portlashdan so‘ng 1-5 kun davomida 
yerga tushadi. 
Kechki yomg‘irlar (havoning global miqyosda radioaktiv ifloslanishi) juda 
mayda chang zarrachalari (mikronning bir necha ulushi) dan iborat bo‘lib, 
atmosferaning yuqori qatlamlarida ancha vaqtgacha ushlanib turadi.
Bu mayda zarrachalar havo sirkulyatsiyasi bilan birga harakatlanib ko‘p 
yillar davomida asta-sekin yer yuzasiga tushib turadi: 1 foizi troposferada, 
taxminan 80 foizi sayyoramiz yuzasida, qolgan qismi esa stratosferada bo‘ladi. 
Stratosferadagi radioaktiv zarrachalar Yer shari bo‘ylab tarqaladi va vaqt o‘tishi 
bilan yerga yomg‘ir tarzida tushib turadi. Radioaktiv mahsulotlar stratosferada 3-9 
yil, troposferada 3 oy davomida turadi. 

---

127 
Parchalanish davri uzoq bo‘lgan radioaktiv elementlar eng xavfli 
hisoblanadi. Masalan, stronsiy-90 (
90
Sr) 25 yilda, seziy-137 (
137
Cs) 33 yilda, uran-
233 (
233
U) 16·10
5
yilda bo‘linib, boshqa moddalarga aylanadi. 
Termoyadro portlashlarida geografik qobiqni juda ko‘p ifloslantiradigan va 
atrof-muhitni zaharlaydigan radioaktiv element C
14
dir. Uning parchalanish davri 5 
ming yildir. C
14
ning falokatli oqibatlarining oldini olish uchun hech bir chora 
yo‘q. 
Termoyadro qurollalarini sinash natijsida radioaktivlik faqat havoga ta‘sir 
etibgina qolmasdan, dengiz va okeanlarga ham ta‘sir etadi. Tinch okean janubiy 
qismlaridagi suvlarda va Antarktikada C
14
ning tarkibi Bikini orollarida atom 
bombasi sinovdan o‘tkazilgandan so‘ng bir necha foizga yetdi. Suvning yuza 
qatlamida radioaktivlik tabiiy holatdagiga nisbatan bir necha million marta 
ko‘paygan. Qurollanishning kuchayishi bilan geografik qobiqning zaharlanishini 
oldini olish uchun, birdan-bir chora termoyadro qurollari ishlab chiqarish va 
sinashni ta‘qiqlashdir. 
Atmosferada ma‘lum miqdordagi radioaktivlik tabiiy va sun‘iy radioaktivlik 
natijasida hosil bo‘ladi. Atmosferaning radioaktivligida rodon izotopi asosiy rol 
o‘ynaydi. U yer qatlamida uran, toriy va aktiniylarning radioaktiv parchalanishi 
natijasida hosil bo‘ladi va atmosferaga tuproq orqali o‘tadi. 
Geografik muhitning radioaktiv ifloslanishining manbalari: radioaktiv 
rudalarni qayta ishlovchi zavod va korxonalar; yadro yoqilg‘isini qayta ishlovchi 
korxonalar; atom elektr stansiyalari, reaktorlar va boshqalardir. 
Atom reaktorlarini sovitish uchun juda ko‘p miqdorda suv kerak. 1000 
megavattli (MVt) quvvatga ega bo‘lgan atom elektr stansiyalari har bir daqiqada 
320 ming l, sutkasiga 4,5 mlrd. litrgacha sovuq suv talab qiladi. Bu suvlar 
qurilmalarning nosozligi natijasida radioaktivlashib qolishi, so‘ngra daryolarga 
oqizilishi mumkin. Shuningdek, atom elektr stansiyalarida avariyalar bo‘lishi 
mumkin. Chunonchi, 1966-yilda butun dunyodagi atom elektr stansiyalarida 42 ta 
avariya bo‘ldi, shundan 37 tasi AQSH da ro‘y berdi. AQSH da butun energiyaning 

---

128 
4
1
qismini, 2000-yilga kelib 60 foizini atom elektr stansiyalari ishlab chiqaradigan 
bo‘ldi. 
Atmosfera va okeanning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi Yerdagi 
hayot uchun nihoyatda xavflidir. Chunki havo va suvda radioaktiv moddalar uzoq 
saqlanadi va oqimlar orqali katta maydonlarda, balandlik va chuqurliklarda 
tarqaladi. Chunonchi, 1964-yilda AQSH tomonidan Tinch okeanida vodorod 
bombasi sinalganda 25 ming 600 km
2
territoriyaga xavfli radioaktiv nurlanish 
tarqaldi, oradan ma‘lum vaqt o‘tishi bilan radioaktiv moddalar 2,5 mln km
2
territoriyaga tarqaldi. 
Radioaktiv moddalar tirik organizmlarni zaharlaydi. Tirik organizmlarda 
radioaktiv moddalar konsentratsiyasi ko‘payib organizm uchun xavfli bo‘lib 
qoladi. Ayrim plankton organizmlarda radioaktivlik suvdagi radioaktivlikka 
nisbatan 1000 marta, ba‘zi baliqlarda esa hatto 50000 marta ko‘pdir.
Hayvonlarda zaharlanish uzoq vaqt saqlanadi. Shuningdek, radioaktivlangan 
baliqlar uzoq masofalarga suzib borishi natijasida zaharlangan territoriyalar 
kengayib boradi. 
Shunday qilib, yadro qurollarining portlatilishi natijasida tabiiy muhitning 
radioaktiv moddlar bilan ifloslanishi biosfera uchun xavfli bo‘ladi. 1945-yil 6-
avgustda Yaponiyaning Xirosima shahriga AQSH havo harbiy flotining samolyoti 
atom bombasi tashladi, buning oqibatida 365000 kishi halok bo‘ldi, nom-nishonsiz 
yo‘qoldi va zararlandi. 1945-yil 9-avgustda Nagasakiga Amerika aviatsiyasi yana 
atom bombasi tashlagan edi, bu portlashdan 75 ming kishi o‘lgan va jarohatlangan. 
Shaharning 
3
1
qismi vayron bo‘lgan. 
Radioaktiv mahsulotlar havo va suv oqimi, organizmlarining harakati 
(ayniqsa, baliq va qushlar) orqali tarqaladi. Tirik organizmlar muhitdan 
radioizotoplarni qabul qilib, so‘ng o‘z organlarida (to‘qima, hujayralarida) 
to‘playdi. 

---

129 
Kishi organizmining ichki a‘zolariga radioaktiv moddalar og‘iz va nafas 
yo‘llari hamda teri orqali o‘tadi. Radioaktiv moddalar, shuningdek, tuproq, suv, 
o‘simliklar hamda ovqatlanish zanjiri orqli o‘tadi. 
Inson organizmi radioaktiv nur bilan kasallansa, vaqt o‘tishi bilan u 
organizmda neytrallashmasdan to‘plana boradi. Keyingi qabul qilingan radiatsiya 
organizmning kasallanishini orttirib boradi, natijada saraton, leykomiya (qon 
buzilishi) kasalliklari kelib chiqadi, genetik apparatlar buziladi, homiladorlikning 
taraqqiyotiga putur yetadi va embrionning yoki yangi tug‘ilgan chaqaloqning halok 
bo‘lishiga olib keladi. Radioaktiv nurlanish kasalligi bir necha avlodga o‘tishi 
mumkin. 
Inson sog‘lig‘i va hayvonlar organizmi uchun eng xavfli radioaktiv element 
stronsiy-90 (Sr
90
) dir. Bu element suyak to‘qimalarida, tishda va boshqa organda 
to‘planadi. Yosh organizm bu elementni katta yoshdagilarga nisbatan 10-15 marta 
ko‘p qabul qiladi. Shunday qilib bu izotopning zararli oqibati asosan yosh avlodda 
kuzatiladi. 
Radioaktiv ifloslanish boshqa ifloslanishlardan ancha farq qiladi. Shu bilan 
birga biosferaning hamma joylarida radioaktivlikning tabiiy manbalari mavjud. 
Eng xatarlisi biosferaning antropogen radioaktiv, ya‘ni inson faoliyati natijasida 
ifloslanishidir. Hozirgi kunda radioaktiv elementlardan turli sohalarda keng 
foydalanilmoqda, ularni saqlash va tashish vaqtidagi e‘tiborsizliklar tufayli jiddiy 
radioaktiv ifloslanishlar yuzaga keladi. Radioaktiv chiqindilarni saqlash va bu 
chiqindilarning geografik muhitga bo‘lgan ta‘sirini yo‘qotish muammosi hozirgi 
kunda ham olimlar, konstruktorlar va davlat arboblari oldida turgan eng muhim 
muammodir. 
Geografik muhitni radioaktiv ifloslanishdan saqlashda Sobiq ittifoq va 
boshqa tinchliksevar kuchlarning tayziqi ostida 1963-yil Moskvada tuzilgan bitim, 
ya‘ni ―Yadro qurollarini atmosferada, kosmosda va suv ostida sinashni ta‘qiqlash 
haqida‖gi bitim katta xalqaro ahamiyatga ega bo‘ldi. Sobiq Ittifoq radioaktiv 
chiqindilardan dengiz va quruqliklarni ifloslantirishdan saqlash bo‘yicha ko‘pgina 

---

130 
ishonchli tadbir-choralar ko‘rdi va ko‘rib kelmoqda. Bu jihatdan yer yuzidagi 
biron-bir davlat bizning mustaqil respublikamizga teng kela olmaydi.