D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
tuproqqa
ham salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Ayniqsa havo tarkibidagi sulfat angidrid gazi havodagi suv bug‗i bilan birikib sulfat kislota hosil qilgan paytlarida yoqqan yomg‗irdan keyin tuproqda nordon muhit paydo bo‗ladi va undagi hayot jarayonlari izdan chiqadi. Atmosferaning ifloslanishi o‘simliklarga yomon salbiy ta‘sir qiladi. Zaharli moddalar, havoda tarqalgan ko‗l zarralari, ko‗mir va koks changlari tuproqning fizik xususiyatlarini yomonlashtiradi, o‗simlikning vegetativ qismlari sirtiga to‗g‗ridan-to‗g‗ri tushadi, yoki unga tuproqdan ildiz orqali so‗riladi. Ular o‗simlikning poyasi va yaprogi ustini qoplab, o‗simlikdagi oziqlanish (fotosintez) va assimilyatsiya jarayonini susaytiradi. Havodagi metall changlari, superfosfat va sulfat kislota birikmalari ildiz sistemasini zaharlab, o‗simlikning o‗sishini to‗xtadi va uni quritadi. Oltingurgurt gazi, vodorod ftorid, ozon, xlor va boshqa moddalar o‗simliklar uchun ayniqsa zararlidirlar. Kanadaning Treyl shaxrida 1929-1937 yillarida rux va qo‗rg‗oshin eritiladigan yirik korxonalardan chiqqan oltingurgurt gazi 25 km. gacha masofadagi ekinlarni nobud qilgan. Ftor va uning birikmalari ham o‗simliklar uchun o‗ta zararli hisoblanadi. Shveytsariyaning Arau vodiysida joylashgan alyuminiy zavodi atrofida ko‗plab daraxtlar nobud bo‗lgan. Surxondaryo viloyati chegarasining yaqinida joylashgan Tojikiston alyuminiy zavodining zararli ta‘siri ham bir necha o‗nlab chaqirim joylargacha yetib bormoqda. Atmosferaning ifloslanishi hayvonlarning nafas olish yo‗llarini shikastlaydi. Atmosferadagi zararli moddalar suv va o‗simliklar bilan hayvon organizmiga o‗tib, u yerda to‗planadi va organizmda ba‘zi kasalliklarni keltirib chiqarib, hayvonni halok bo‗lishgacha olib boradi. Germaniyadagi mis eritish zavodi hamda Shveytsariyadagi alyuminiy zavodi atrofidagi yaylovlarda boqilgan qoramollardan ko‗pchiligi zaharlanib o‗lgan hollari ma‘lum. Atmosferaning dehqonchilikda qo‗llanilgan zaharli ximikatlar bilan ifloslanishi oqibatida ko‗pgina qushlarda bepushtlik alomatlari paydo bo‗lib, ularning tuxumidan palaponlar chiqishi 146 kamayib ketdi. Bu esa tabiatda ba‘zi turlarning, ayniqsa shusiz ham tuxum soni kam bo‗lgan yirtqich qushlarning kamayib ketishga olib keldi. Atmosferaning ifloslanishi ayniqsa inson uchun o‗ta zararlidir. Shaharlarda quyosh nurining kamligi, ultrabinafsha nurlarining yetishmasligi kasallik qo‗zg‗atuvchi bakteriyalarining rivojlanishiga sharoit yaratadi, odam organizmining kasalliklarga qarshilik ko‗rsatish qobiliyatini pasaytiradi. Kishi organizmida turli zaharlarning to‗planishi oqibatida organizm har xil kasalliklarga chalinadi. Havoning ifloslanishi yo‗tal, bosh aylanishi, o‗pka va ko‗z kasalliklariga, organizmning umumiy zaharlanishiga va ish qobiliyatining pasayishiga sabab bo‗ladi. Bir joyda harakatsiz turgan havoda zaharli moddalar to‗planib va tuman bilan aralashib smog (zaharli tuman) hosil qiladi. Bunday smoglar aholi orasida ommaviy kasalliklar va ko‗plab halok bo‗lish hodisalarini keltirib chiqarishi mumkin. 1952 yil 5-9 dekabrda London ustida paydo bo‗lgan smog tarkibida sulfat angidrid, azot oksidlari, aldegidlar, xlorli uglevodorodlar va shunga o‗xshash boshqa zaharlar to‗plangan. Bu smogning ta‘siridan 4 ming kishi halok bo‗ldi va 10 ming kishi og‗ir xastalanib qoldi. Hozirgi vaqtda ayniqsa fotokimyoviy smoglarning xavfi ko‗paydi. Bunday smoglarni paydo qiluvchi manba avtomobillardan chiqqan gazlardir. Fotokimyoviy smog birinchi marta 1943 yilda Los-Anjelos shahrida sodir bo‗lib, u keyin bu yerda tez-tez bo‗lib turadigan bo‗ldi va aholini og‗ir ahvolga solib qo‗ydi. Hozir bunday fotokimyoviy tumanlar AQSH ning ko‗pgina shaharlarida, Tokio, Sidney, Mexiko va Buenos-Ayresda ham sodir bo‗lmoqda. Atrof muhitning radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi inson uchun ayniqsa dahshatli voqeadir. Radioaktiv moddalar organizmga og‗iz, burun va teri orqali o‗tadi. Ular insonning suyak to‗qimalarida to‗planib, organlarning nurlanish manbai bo‗lib xizmat qiladi. Organizmning nurlanish kasaliga chalinishi ko‗p hollarda uning halokati bilan tugaydi. Yuqorida aytilganlardan ko‗rinib turibdiki, atmosferaning ifloslanish biosferaga, unda yashovchi barcha tirik organizmlar, jumladan inson salomatligiga 147 jiddiy zarar yetkazmoqda. Shuning uchun ham havoning tozaligini saqlash hozirgi kunning dolzarb masalasiga aylandi. Bu ishni amalda bajarish turli yo‗llar bilan amalga oshiriladi. Atmosfera ifloslanishining kamaytirish yo‗llaridan biri toshko‗mir va neft bilan ishlaydigan sanoat korxonalarini gaz yoqilg‗isiga o‗tkazish. Shuningdek avtomobil transportini gaz yoqilg‗isiga o‗tkazish, elektromobillar tarmog‗ini rivojlantirish ham bu ishga ijobiy yordam beradi. Atmosfera ifloslanishini kamaytirishning yana bir yo‗li sanoat korxonalarida gaz va chang tutqich vositalarini doimo soz holda tutish, hamda ularning quvvatini oshirish chora-tadbirlarini ko‗rishdir. Avtomobillar dvigatelidan chiqariladigan gazlarni parchalovchi katalizatorlar ishlab chiqishni yo‗lga qo‗yish bu ishda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Atmosfera ifloslanishini kamaytirishning yana bir muhim tadbiri sanoat korxonalarini to‗g‗ri joylashtirish, ularni aholi punktlaridan uzoqlashtirish va ishlab chiqarishda chiqitsiz texnologiya jarayonini tashkil qilishdir. Hozirgi vaqtda biror sanoat korxonasi quriladigan bo‗lsa, uni loyihalashtirishdayoq atrof muhitni ifloslamaslik masalasi oldingi o‗ringa suriladi. Bunda loyihaga texnologik jarayonlar davomida havoga chiqindi chiqarishni kamaytirishdan tashqari, uning aholi tig‗iz joylashgan kvartallardan uzoqda joylashtirish, shamol yo‗nalishini hisobga olish va shu singari ko‗pgina talablar qo‗yiladi. Aholi tig‗iz yashaydigan joylarda yashil kvartallar tashkil qilish, turli nav daraxtlarni ko‗proq o‗stirish ham havoni ifloslanishdan saqlashning muhim tadbiri hisoblanadi. Yashil o‗simliklarning bu ishda ahamiyati serqirradir. Ular havodagi chang va gazlarni o‗zida tutib qoladi, karbonat angidridni yutib, kislorod ajratadi. Quyoshli kunda sathi 1 gektarga teng bo‗lgan o‗simliklar sutkasida 280 kg gacha karbonat angidridni yutib 220 kg. gacha kislorodni ajratib chiqaradi. Shaharlardagi daraxtzor bog‗lar havosidagi chang ko‗kalamzorlashtirilmagan joyga qaraganda yozda 42%, qishda esa 37% kam bo‗ladi. O‗simliklar havodagi oltingurgurt gazini 60% gacha ushlab qolib, o‗z to‗qimalarida uni sulfatlar ko‗rinishda to‗playdi. 148 O‗simliklarning yana bir foydali xususiyati, ularning o‗zidan fitontsitlar ajratib chiqarib, havoni patogen zamburug‗lar va bakteriyalardan tozalashdir. Bir gektar archazor bir kunda 30 kg, ba‘zi nina bargli daraxtlar, masalan, kedr qarag‗ayi esa bundan ham ko‗proq fitontsit ajratib chiqaradi. Daraxtlardan ajralgan fitontsitlar bakteriyalarni o‗ldirgani uchun ham o‗rmonlar havosida bakteriyalar soni shahar havosidagidan 200-250 marta kam bo‗ladi. Yashil o‗simliklar shaharlarning mikroiqlimini mo‗tadillashtirishda muhim rol o‗ynaydi. Daraxtlar issiq paytlarda atmosferaga ko‗p suv bug‗lari chiqarib, havo namligini 20-30% oshiradi. Bu esa shahar havosini asfalt, beton va g‗ishtlar haroratidan qizib ketishdan saqlaydi. Shaharlardagi daraxtlar shuningdek tovush to‗lqinlarini yutib, shovqini pasaytiradi. Bu esa, o‗z navbatida, insonlar asabini tinchlantirish hamda ularning mehnat qobiliyatini oshirishda muhim rol tutadi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|