D. A. Karimova, sh. X. Shomurotova, F. S. To’xtayev

VI.2. Atmosferadagi oltingugurt birikmalari 
Atmosferaning tarkibida suv bug‗lari va turli xildagi tabiiy chang zarralari 
mavjud-ki, bular erdagi hayot uchun muhim himoya vositasidirlar. Ularning asosiy 
qismi er yuzasidan ko‗tariladi. Chang zarralari shuningdek fazoviy jismlardan ham 
ajraladi. Atmosferada gaz balansining buzilishiga nafaqat u yoki bu gazdan 
foydalanish, balkim unga atmosferaning turli xildagi zaharli va zararli moddalar 
bilan ifloslanishi ham ta‘siri qiladi. Atmosferaning ifloslanishi havoga nihoyatda 
ko‗p miqdorda chiqayotgan chang-to‗zon, tutun, mikroblar, uglerod oksidi, 
vodorod sulfidi, uglevodorodlar, organik moddalar, sulfidlar, nitratlar, qo‗rg‗oshin, 
temir, ftor birikmalari, radioaktiv moddalar va pestitsidlar bilan bog‗liq 
Ayrim gaz konlaridan chiqadigan gaz tabiiy gaz tarkibida ma‘lum miqdorda 
vodorod sulfid gazi buladi. Vodorod sulfid zaharli bo‘lgani uchun bunday 
gazlardan foydalanib bo‘lmaydi. Tabiiy gaz tarkibidan H
2
S ni ajratib olinsa, 

---

140 
so‘ngra tozalangan gazdan foydalanish mumkin. Tabiiy vodorod sulfidli gazlarni 
H
2
S dan gaz oltingugurt olish texnologiyasi ancha takomillashgan.
Vodorod sulfidli tabiiy gazlar maxsus qurilmalar yordamida mono va 
dietalamin bilan absorbsiyalab tozalanadi.
Absorbsiyalangan gazlar 120-125
o
C haroratda to‘liq desorbsiyalab ajratib 
olinadi. Vodorod sulfiddan oltingugurt olish jarayoni H
2
S ni havo kislorodi bilan 
chala oksidlashga Klaus usuliga asoslangan bo‘lib ikki bosqichdan termik va 
katalitik bosqichlaridan iboratdir. Termik bosqichdan H
2
S yuqori haroratda 
yoqiladi, katalitik bosqichda esa H
2
S chala oksidlanadi, bu reaksiyani umumiy 
holda qo‘yidagicha yozish mumkin.
3H
2
S + (3/2)O
2
+(3/n)S
n 
Bunda n-oltigugurt atomlar soni u reaksiya haroratiga bog‘liq (2 tadan 8 
tagacha) bu reaksiya ikki bosqichda boradi. Birinchi bosqichida reaksiya pechiga 
kelgan H
2
S ning uchdan bir qismi SO
2
gacha oksidlanishiga yetadigan miqdorda 
havo bilan aralashtirilib yoqiladi. 
H
2
S+(3/2)O
2
=H
2
O+SO
2
+124000 kkal/k mol 
Bir vaqtning o‘zida oksidlanmay qolgan uchdan ikki qismi H
2
S reaksiyada 
hosil bo‘lgan SO
2
bilan birikib oltingugurtga aylanadi. 
2H
2
S+SO
2 
= 2H
2
O+(3/n)S
n
+xkkal/k mol 
Bunda Xn –ning soniga qarab 11.25 dan 35 ming kkal/k mol bo‘ladi. Bu 
reaksiyada S ning konversiyasi 55% ga yaqin buladi. Ikkinchi bosqichida 
yuqoridagi reaksiyalar natijasida olingan gazlar aralashmasi kondensatorlarda 
so‘rilib S kondensatsiyalanib ajratib olinadi. Qolgan gazlar qizdiriladi va ikkinchi 
katalitik bosqich bo‘yicha reaksiya davom ettiriladi. Hosil bulgan S 
kondensatorlarda ajratib olinadi. H
2
S ning miqdori 92% gacha boradi. Qolgan 
qismi yoqilib, tutun chiqarish mo‘rilari orqali atmosferaga chiqarib yuboriladi. 
Nordan gazlar tarkibida H
2
S dan tashqari qo‘shimcha sifatida SO
2
uglevodorodlar 
bo‘ladi. Bu qo‘shimchalar yoqish bo‘lmasida quyidagi reaksiya bo‘yicha 
mahsulotlar hosil qiladi.
CO
2
+H
2
S =COS + H
2
O

---

141 
CH
4
+2S
2 
= 2H
2
S + CS
2
Hosil bo‘lgan uglerod sulfoksid va uglerod sulfidlar gidrolizga uchraydi.
COS +2H
2
O =CO
2
+H
2
S
CS
2
+2H
2
O= 2H
2
S+CO
2
Bu reaksiyalar natijasida hosil bo‘lgan H
2
S reaksiya bo‘yicha oltingugutga 
aylantirilishi mumkin. Ayni vaqtgacha tizimli olib boriladigan tekshirishlar asosan 
stratosferadagi oltingugurt birikmalarning miqdoriga oid bo‘lib, ushbu jarayon 
borishi oxirigacha o‘rganilmagan. Ushbu jarayonlar ichida oltingugurt oksidi va 
ozon orasidagi reaksiya ahamiyatlidir: 
SO
2
+O
3
→SO
3
+O
2
Shuningdek, SO
2
va OH
∙ 
tipidagi radikallar orasidagi ta‘sirlashuv ham muhimdir: 
SO
2
+OH·→HSO
3 
-
Troposferada sodir bo‘ladigan jarayonlarga SO
2
va OH
∙ 
tipidagi radikallarning 
kimyoviy ta‘siri, ozon fotolizi (elektromagnit nurlanishi ta‘sirida parchalanish) 
bilan boradigan, zanjir reaksiyalar natijasida sulfatlar hosil bo‘lish jarayoni xosligi 
aniqlangan. Yorug‘lik ta‘sirida ozon o‘zgarishga uchrab, asosiy holatdagi atomar 
kislorod, yoki qo‘zg‘algan kislorod atomi va singlet holatdagi (qo‘zg‘algan holat 
energiyasining asosiy holat energiyasidan 91,1 J ga ortiq bo‘lgan qo‘zg‘algan 
holatning quyi darajasi) metastabil kislorod molekulasini hosil qiladi: 
O
3
+ 
hν
→ O
2
+O· 
Qo‘zg‘algan kislorod atmosferadagi suv bug‘lari bilan ON