D-cab r əHMƏdov
Yüklə 1,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cədvəl 1.3. Konservləşdirilmiş zeytun məhsullarında vitaminlərin və minerallı maddələrin miqdarı
1.3. Zeytun bitkisinin botaniki təsviri və biologiyası
Zeytun bitkisi zeytunkimilər (Oleaceae) fəsiləsinin zeytun (Olea) cinsinə, avropa (Europaea) Vitaminlər 100 qram məhsulda Mineral maddələr 100 qram məhsulda Xolin
10,3 mq Selen, Se 0,9 mq Vitamin PP – Niasin 0,037 mq Manqan, Mn 0,02 mq Vitamin K – Filloxinon 1,4 mq
Mis, Cu 251 mkq
Vitamin E – Tokoferol 1,65 mq Sink, Zn 0,22 mq Vitamin C- Askorbin turşusu 0,9 mq
Dəmir, Fe 3,3 mq
Vitamin B 6 – Piridoksin 0,009 mq Fosfor, P 3,0 mq
Vitamin B 5 – Pantoten turşusu 0,015 mq Kalium, K 8,0 mq
Vitamin B 1 – Tiamin 0,003 mq Natrium, Na 872 mq Vitamin A – Retinol 20 mkq
Maqnezium, Mg
4,0 mq β – karotin 0,237 mq Kalsium, Ca 88 mq __________________________________________Əhməd-Cabir Əhmədov
23 növünə aiddir. Zeytun bitkisinin elmi təsnifatı 1.4. saylı cədvəldə verilir.
Aləmi:
Bitkilər Растения
Plantae Ş öbə: Örtülütoxum- lular
Покрытосеме нные
Angiospermae Sinif:
kiləpəlilər Двудольные
Sıra:
Dalamazçi- çəklilər Ясноткоцвет ные
Lamiales Fəsilə:
Zeytunkimilər Маслиновые Oleaceae Cins:
Zeytun Маслина
Olea Növ:
Avropa zeytunu
Олива
европейская Olea europaea
Zeytun cinsinin 34 növü vardır. Bunlardan ən çox yayılmış Avropa zeytununun (Olea europaea) 6 növmüxtəlifliyi də vardır. 1.
H.PERRIER 2.
Olea bomeensis BOERL 3.
(LOUR.) MERR. 4.
Olea capensis L. 5.
Olea capitellata RIDL.
6.
L.C.CHIA 7.
Olea chimanimani KUPICHA 8.
H.L.Li 9.
Olea dioica ROXB.
10.
10.1. Olea europaea subsp. europaea 10.2. Olea europaea subsp. cerasiformis G.KUNKEL & SUNDING 10.3. Olea europaea subsp. cuspidate (WALL.
EX. G.DON) CIF. Zeytun və zeytun yağı_________________________________
24 10.4. Olea europaea subsp. guanchica P.VARGAS ET AL. 10.5. Olea europaea subsp. laperrinei (BATT &
TRAB.) CIF. 10.6. Olea europaea subsp. maroccana
(GREUTER & BURDET) P.VARGAS ET AL. 11. Olea exasperata JACQ. 12. Olea gagnepainii KNOBL. 13. Olea gamblei C.B.CLARKE 14. Olea hainanensis H.L.i 15. Olea javanica (BLUME) KNOBL. 16. Olea lancea LAM. 17. Olea laxiflora H.L.Li 18. Olea moluccensis KIEW 19. Olea neriifolia H.L.Li 20. Olea palawanensis KIEW 21. Olea paniculata R.BR. 22. Olea parvilimba (MERR & CHUN) B.M.MIAO 23. Olea polygama WIGHT 24. Olea puberula RIDL 25. Olea rosea CRAIB 26. Olea rubrovenia (ELMER) KIEW 27. Olea salicifolia WALL.EX G.DON 28. Olea schliebenii KNOBL. 29. Olea tetragonoclada L.C.CHIA 30. Olea tsoongii (MERR.) P.S.GREEN 31. Olea welwitschii (KNOBL) GILG &G.SCHELLENB. 32. Olea wightiana WALL. EX. G.DON 33. Olea woodiana KNOBL. 34. Olea yuennanensis HAND.-MAZZ.
__________________________________________Əhməd-Cabir Əhmədov
25 1.3.1. Zeytun bitkisinin botaniki təsviri Zeytun bitkisi Cənubi Avropada, Afrikada, Cənubi Asiya və Avstraliyanın mülayim isti və tropik bölgələrində yayılmışdır. Zeytun həmişəyaşıl halda 4 – 6, nadirən 10 – 12 metr hündürlükdə ağac olub, müxtəlif çətir formasındadır. Çətirin diametri 2 metrə qədər çata bilir. Yarpaqları bütöv, uzunluğu 3 – 8 sm, eni isə 1 – 5 sm- dir. Yarpaqlarının üst hissəsi tutqun yaşıl, alt hissəsi gümüşü- parlaq, kənarları burulmuş halda olur. Yarpaqlarının epidermis qatında qış dövründə ikinci dəfə nişasta toplanır. Yarpaqları 2 – 3 il tökülmədən ağacın üzərində qalır. Nəzəri o qədər də cəlb etməyən xırda ag və ya yaşıltəhər rəngli çiçəkləri və yetişəndə qara- bənövşəyi rəngə boyanan meyvələri vardır. Meyvəsi birtoxumludur, lətli, yağlı yanlığı var, toxumları uzunsov, qonur rənglidir. Zeytun may – iyun aylarında çiçək açır, meyvələri oktyabr – noyabrda yetişir. Tarixi mənbələrdən aydın olur ki, zeytun 1500 – 2000 ilə qədər yaşayır. O 150 ilə qədər məhsulvermə qabiliyyətinə malik olur. Meyvələrinin lət hissəsində quru maddəyə görə 70%-ə qədər, toxumunda isə 25 – 30% əla keyfiyyətli piyli yağ vardır. Bu yağdan həm yeyinti sənayesində, həm də təbabətdə geniş istifadə olunur. Əsil vətəni Aralıq dənizi sahilləri olmasına baxmayaraq Abşeronda özünə daha əlverişli ikinci vətən tapmışdır. Respublika şəraitində zeytun ağacının boyu 4 – 9 metrə çatır, diametri 90 sm- dək, gövdəsi düz və ya ə yritəhər, çox vaxt fırlarla örtülü olur. Qabığı açıq- boz rənglidir. Ağacların çətri yaxşı qol- budaqlı, kürəşəkilli və ya oval olur. Yarpaqları bütövkənarlı, xırda və ya orta ölçüdə, uzunluğu 6 – 8 sm, eni 1 – 2 sm, dar- lanset formadan uzunsov- oval formayadək olur. Yarpaqlar qarşılıqlı yerləşmiş, gümüşü- boz rəngli, dərivarı, sivriuclu
26 olub 2 – 4 il ömür sürür. Onlar iyunda, ağacların yazda boy atmasından əmələ gələn cavan yarpaqlardan sonra, tədricən tökülür. Zeytunun çiçəkləri ikicinsli, xırda, 4 – 6 mm uzunluqda ağımtıl- kremi rənglidir. 5- dən 40- a qədər olub kiçik süpürgəcikdə və ya uzunluğu 6 – 7 sm olan hamaşçiçəklərdə toplanmışdır. Zeytunun meyvəsi
birtoxumlu çəyirdəkli, kənarları ətlidir, çəkisi 1 – 15 qr- dək, girdə və ya uzunsov- oval formalı, ucu küt və ya şiş olur. Texniki yetişkənlikdə cavan meyvələrin rəngi açıq yaşıl, tam yetişənlərinki isə qara və ya tünd bənövşəyi olur. Çəyirdəyi iri, çəkisi 1 – 1,5 qr, bərk, səthi şırımcıqlı və ya kələ- kötür, uzunsov- oval formalı, ucu şiş, divarının qalınlığı 2 mm- dək olur.
Zeytun bitkisinin vegetasiyası hava şəraitindən və yetişdirildiyi yerdən asılı olaraq, havanın temperaturu 8 – 10 0 C olduqda, martın axırı və ya aprelin əvvəllərində başlayır. Zeytun ağacları üçün aydın görünən iki vegetativ boyatma dövrü – yaz və yay dövrləri xarakterikdir. Zoğların yaz boyatması daha intensiv olub, apreldə başlayaraq iyunda qurtarır. Bu vaxt zoğlar Abşeronda 20 – 50 sm, digər bölgələrdə 80 sm- dək boy atır. kinci – yay vegetasiyası iyulun axırından davam edir və zoğlar 10 – 40 sm boy atır. Zeytun ağacları havanın orta gündəlik temperaturu 20 – 23 0 C olduqda, iyunun ə vvəllərində çiçəkləməyə başlayır. Çiçəklər bərabər surətdə açılır, sortundan asılı olaraq 3 – 6 gün davam edir. Zeytun bitkisi külək vasitəsilə tozlanır. Ağacların birevli olmasına baxmayaraq həm fertil (öz- özünü mayalayan), həm də steril sortları çarpaz tozlanma tələb edir. Çarpaz tozlanma nəticəsində yumurtalıqların sayı artır, tökülən meyvələrin miqdarı azalır və məhsuldarlıq yüksəlir. __________________________________________Əhməd-Cabir Əhmədov
27 Odur ki, çiçəkləmə dövrünün hava şəraiti cari ilin məhsulunun yaranmasında görkəmli rol oynayır. Nisbətən sakit (Abşeronun şimal küləyi olmadan), isti, yağışsız hava tozluqların yaxşı yayılmasına, çiçəklərin daha tam mayalanmasına və yüksək məhsulun əsasının qoyulmasına səbəb olur. Zeytunun xarakterik bioloji xüsusiyyətindən biri, ildən və sortdan asılı olaraq, çiçəklərinin yüksək dərəcədə defektiv (100%- dək) olmasıdır. Bu həm dişi, həm də erkək çiçəklərin orqanlarının degenerasiyası ilə (bioloji pozulma) ə laqədardır. Degenerasiyanın əmələ gəlməsinin əsas səbəbi xarici mühit şəraitidir. Vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirilən aqrotexniki tədbirlər (gübrələmə, xüsusən azotlu gübrələrlə, suvarma, zoğların boy düyümünün qoparılması və s.) optimal miqdarda (35- 45%) ikicinsli çiçəklərin əmələ gəlməsinə və müntəzəm olaraq yaxşı məhsul götürülməsinə şə rait yaradır. Sortundan asılı olaraq zeytunun faydalı yumurtalıqları əmələ gələn çiçəklərin ümumi miqdarının 2 – 7%- ni təşkil edir. Zeytun meyvələrinin yetişməsi – texniki yetişkənliyə (meyvələr sorta münasib ölçüyə catdıqda, lakin rəngi hələ göy olduqda) oktyabrda başlayır və onları “göy zeytun” konservləşdirməkdə istifadə etmək olar. Həmin yetişkənlik mərhələsində olan meyvələrin tərkibində, sortundan asılı olaraq quru maddəyə görə 40 – 64% yağ olur. Meyvələri göy- bənövşəyi və ya qara rəng aldıqda tam botaniki yetişkənlik dövrünə çatır. Bu yetişkənlik sortdan və hava şəraitindən asılı olaraq yanvarın ortasına kimi davam edir.
Zeytun yetişdirən rayonlarda onun normal boy atıb inkişaf etməsi vegetasiya ərzində fəal temperaturun yekunu Zeytun və zeytun yağı_________________________________
28 3500 – 4500 0 C olduqda baş verir. Azərbaycanın zeytun yetişdirilən rayonlarında havanın mütləq minimumu ən soyuq keçən 1939/40, 1949/50 və 1963/64- cü illərin qışında qeyd olunmuş və ayrı- ayrı mikrosahələrdə havanın temperaturu -20 0 C- yə çatmış ki, bu da zeytun ağaclarının müxtəlif dərəcədə donmasına səbəb olmuşdur. Eyni bir sahədə bitkilərin inkişaf vəziyyətindən, onların qışa hazırlanmasından, aşağı temperaturun təsi- rindən, davamından və başqa amillərdən asılı olmayaraq, bitkilərin zədələnmə dərəcəsi sortun xüsusiyyətindən asılı olmuşdur. Yerli sortlar və formalar şaxtaya davamlı olmalarına görə xüsusilə fərqlənirlər. Bu sortlara – Azərbaycan zeytunu, Buzovna zeytunu, Bakı zeytunu, Qara zeytun, Armudu zeytun, Şirin zeytun və başqaları daxildir. Göstərilən sortlar qısa müddət davam edən aşağı temperatura (-13 -15 0 C) dözür. Xarici mənşəli sortlar – Aqostino, Sevilyano, Manzanillo, Koreciolo şaxtaya davamsızdır və -8, -11 0 C şaxtaya dözə bilir. Müxtəlif ekoloji şəraitdə və mikrozonalarda zeytun bağları salarkən sortları təkcə keyfiyyətinə və məhsuldarlığına görə deyil, habelə onların şaxtaya davamlılığını nəzərə almaqla aşağı temperatura dair çoxillik məlumatlara əsasən iqlim şəraiti ilə müqayisə etməklə seçmək lazımdır. Çünki mütləq minimum respublikanın bir çox təbii zonalaraında və mikrozonalarında zeytunun inkişafı üçün əsas amil sayılır. Uzun illərin tədqiqat nəticələri və aparılan müşahidələr Abşeron yarımadasında və Qaradəniz sahillərindəki ekoloji şəraitdə yetişən zeytun sortlarını ş axtaya davamlılığına görə 4 qrupa bölmək olar. 1. Şaxtaya əla davamlı sortlar. Çoxillik ağacların budaqları və kötüyü qısamüddətli -17, -18 0 C şaxtaya davam gətirir. Belə sortlara Buzovna zeytunu, irimeyvəli Nikita və Tbilisi sortları aiddir. __________________________________________Əhməd-Cabir Əhmədov
29 2. Şaxtaya nisbətən yaxşı davamlı sortlar. Bu qrupun ağacları -15, -18 0 C şaxtaya davam gətirir. Bunlara Azərbaycan zeytunu, Bakı zeytunu, Qara zeytun, Tolqamskaya, Tossiyskaya, Askolano, Nikita – 1 sortları aiddir. 3. Şaxtaya orta davamlı sortlar. Bu qrupun ağacları -13,5 , -14 0 C şaxtaya davam gətirir. Üçüncü qrupa Qorvala, Leççino, Pikvales, Armudu zeytun, Della Madonna sortları aiddir. 4. Şaxtaya natamam davamlı sortlar. Bu qrupun ağacları -8, -10 0 C şaxtaya qısamüddətdə davamlıdırlar. Dördüncü qrupa Aqostino, Sevilyano, Manzanillo, Koreciolo sortları daxildir. Ş irin zeytun, Santa Katerina, Dolçe-del-Morokko zeytun sortları üçüncü və dördüncü qrup arasında orta yeri tutur. lin şəraitindən asılı olaraq -14 0 C- dən aşağı temperatura davam gətirirlər. 1.4. Zeytunun botaniki sortları Zeytunun keçmiş SSR - nin subtropiklərində yetişdirilən 80- ə qədər vətən və xaricdən gətirilən sortları məlum idi. Onların 50- ə qədər sort və 30- a qədər forma müxtəlifliyi Azərbaycanda var. Bu sortlara taliya, spaniya, ranın Artvin bölgəsindən gətirilən zeytunlar, eləcə də Azərbaycan Respublikası, Krım Vilayəti, Qərbi və Cənubi Gürcüstanda yetişən yerli vətən sortları aiddir. Xaricdən gətirilən və vətən sortları Azərbaycan Elmi- Tədqiqat Bağçılıq, üzümçülük və subtropik bitkilər nstitutunun kolleksiyasında və MDB- nin digər bölgələrində (Krım, Gürcüstan, Tacikistan və digər bölgələr) toplanmışdır. MDB- nin subtropiklərində becərilən xarici zeytun sortlarından Aqostino, Askolano, Della Madonna,
30 Koreciolo, Leççino, Mission, Manzanillo, Ratso, Santa Katerina, Sevilyano və digərləri; Artvin sortlarından Qorvala, Nacviyskaya, Otur. Tolqomskaya, Tossiyskaya, Tbilisi və digərləri aiddir. Bu zeytun sortlarından vətən kolleksiyasının perspektiv sortları sayılan Nikita-1, Nikita-2 və ya irimeyvəli Nikita, Nikita-5, Nikita-6, Krım-172, Tezyetişən Krım, Kolxozçu, Primorski, Xırdayarpaqlı, Məhsuldar və digər sortlar selleksiya yolu ilə yetişdirilib becərilmişdir. Gürcüstanın yerli sortlarından Kardanaxi (Qərbi Gürcüstandan) və irimeyvəli Suxumi (Qərbi Gürcüstandan) ən yaxşı zeytun sortları hesab edilir. Azərbaycanda yetişən və becərilən zeytun sortları və onun forma müxtəlifliyi Azərbaycan Elmi- Tədqiqat bağçılıq, üzümçülük və subtropik bitkilər nstitutu tərəfindən aşkar edilmiş və öyrənilmişdir. Həmin nstitutun ə məkdaşları E.S. Xramov və .A. Jiqareviç tərəfindən 10-14 il müddətində zeytunun 28 forma və sortu öyrənilmişdir. Zeytun sortlarının təsərrüfat- botaniki göstəriciləri ş axtaya davamlılıq, yetişmə müddəti, məhsuldarlığı, meyvənin əmtəəlik- texnoloji keyfiyyəti (yağlılığı, ətliliyi və ətliyin konsistensiyasına görə) üzrə qiymətləndirilmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində geniş miqyasda becərilmək və istifadə olunmaq üçün aşağıdakı zeytun sortları seçilmişdir. Vətən sortlarından Azərbaycan Zeytunu (Baki- 25), Şirin Zeytun (Bakı-17), Qara Zeytun (Bakı-88), Armudu Zeytun (Bakı-68), Buzovna Zeytunu, Bakı Zeytunu (Bakı-8), Nikita-1, Nikita-2 və ya irimeyvəli Nikita, Krım, xaricdən gətirilən sortlardan Askolano, Aqostino, Della Madonna, Pikvales, Santa Katerina, Tbilisi, Tolqomskaya, Tossiyskaya. Meyvəsindən təsərrüfatda istifadə olunmasına görə zeytun sortları üç qrupa bölünür:
__________________________________________Əhməd-Cabir Əhmədov
31 1. Konservlik sortlar – bu sortların meyvəsi texniki yetişkənliyə catdıqda (göy zeytun) duza və sirkəyə qoyulmaqla konservləşdirilir. Bunlara Askolano, Santa Katerina, Tolqomskaya, Armudu Zeytun və başqaları aiddir.
2. Konservlik- yağlı sortlar – bu sortların meyvələri tam yetişdikdə (qara zeytun) duzlamaq (quru duzlama) və zeytun yağı almaq üçün işlədilir. Bunlara Tolqomskaya, Aqostino, rimeyvəli Nikita Zeytunu, Azərbaycan zeytunu, Şirin zeytun və başqaları daxildir. 3. Yağlı sortlar – bu sortların meyvələrindən ancaq yağ almaq üçün istifadə edirlər. Bunlara çox yağlı sortlardan – Della Madonna, Tbilisi, Koreciolo, Nikita zeytunu və başqaları daxildir. Dövlət sortsınanmasına qəbul edilmiş bir sıra qiymətli sortları qısa təsvir edək. Azərbaycan zeytunu – bu sortdan konserv yağ üçün istifadə olunur. Ağacı güclü boy atandır, boyu 9 m- ə çatır; çətri enli- girdə, qollu- budaqlıdır. Meyvəsi iri, uzunluğu 2,5 – 3,1 sm, kütləsi 5,9 qr, qısa- oval formalı, yastıburundur. Konserv üçün istifadə olunan meyvəsi (texniki) oktyabrda və qara meyvələri (botaniki) noyabrda yetişir. Hər ağacdan 35 – 40 kq məhsul yığılır. Meyvələrinin tərkibində 70%- ə qədər yağ vardır, 80%- i isə ətli hissə təşkil edir.
– bu konserv yağlı sort sayılır. Ağacı ortaboylu, hündürlüyü 4 – 6 metrdir; çətri kürəşəkilli, qollu- budaqlıdır. Meyvəsi iri olub, uzunluğu 2,8 – 3,1 sm və kütləsi 7,3 – 12 qr, qısa- oval formalı, təpəsi girdədir. Oktyabrın ortalarından (texniki), noyabrın sonuna qədər (botaniki) yetişir. Hər ağacı 25 – 30 kq məhsul verir. Meyvəsinin ətində 68,5% yağ vardır, ətliliyi 80%- ə çatır. Armudu zeytun – konserv üçün istifadə olunan sortdur. Ağacı ortaboylu, hündürlüyü 4 – 5 metrdir; çətri Zeytun və zeytun yağı_________________________________
32 enli- girdədir, qollu- budaqlıdır. Meyvəsi iridir, uzunluğu 3,0 – 3,3 sm, kütləsi 8 – 10 qramdır, uzunsov- oval formalıdır, ucu uzunsovdur. Oktyabrın ortalarından (göy zeytun) noyabrın (qara zeytun) sonunadək yetişir. Hər ağacdan 25 – 27 kq məhsul verir. Meyvəsinin tərkibində 68%- dək yağ var, ətli hissəsi meyvənin 90%- ni təşkil edir. Santa Katerina – konservlik sortdur. Ağacı ortaboylu, hündürlüyü 4 – 6 metr, çətri kürəşəkillidir. Meyvəsi çox iridir, uzunluğu 3,2 – 4 sm, kütləsi 9 – 15 qramdır, uzunsov- oval və ya oval formalıdır, təpəsi girdədir. Oktyabrın sonundan (göy
zeytunları konservləşdirmək üçün) dekabrın ortasınadək (zeytunları quru duzlamaq üçün) yetişir. Hər ağacdan 20 – 25 kq məhsul yığılır. Meyvəsinin tərkibində 69% yağ olur, ətliliyi 90 – 90,5%- i təşkil edir.
Yüklə 1,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|