D. Q. Usmanova buxgalteriya hisobi o‘quv qo‘llanma

T/r	Xo‘jalik muomalalarining mazmuni
Schyotlarning bog‘lanishi
Debet	Kredit
1	Qurib bitkazilgan va foydalanishga topshirilgan ob’ektlarning asosiy vositalar tarkibiga o‘tkazilishi	0110-0190	0810
2	Asosiy vositalarni haqiqiy tannarxi bo‘yicha xarid qilinishi (boshlang‘ich qiymati)	0110-0190	0820
3	Uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalarni uzoq muddatli ijara shartnomasi tugagandan keyin asosiy vositalar tarkibiga qabul qilinishi	0110-0190	0310
4	Ta’sischilarning ustav kapitaliga ulush (pay) sifatida kiritgan yoki aksiyalarga to‘lov sifatida kelib tushgan asosiy vositalarning kirim qilinishi	0110-0190	4610
5	Asosiy vositalarning tekinga kelib tushishi	0110-0190	8530
6	Asosiy vositalarning ajratilgan bo‘linmalar, sho‘‘ba va qaram xo‘jalik jamiyatlaridan kelib tushishi	0110-0190	6110, 6120
7	Qo‘shimcha qurish, uskunalar o‘rnatish, modernizatsiya, rekonstruksiya qilish va boshqa sifat jihatdan yaxshilash natijasida asosiy vositalar boshlang‘ich qiymatining ko‘payishi	0110-0190	0890
8	Erni obodonlashtirish bilan bog‘liq xarajatlarni asosiy vositalar tarkibiga kiritish	0111	0850
9	Uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalarni obodonlashtirish bilan bog‘liq xarajatlarni asosiy vositalar tarkibiga kiritish	0112	0860
10	Ishchi va mahsuldor xayvonlarning asosiy vositalar tarkibiga kirim qilinishi	0170	0840
11	Asosiy vositalarni qayta baholash: qiymatining oshirilishi qiymatining kamaytirilishi	0110-0199 8510	8510 0110-0199
12	Tugatish, sotish, tekinga berish, ustav kapitaliga ulush sifatida berish, uzoq muddatli	9210	0110-0190

	ijaraga berish, kamomad yoki buzilish natijasida asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymatini hisobdan chiqarish
13	Ajratilgan bo‘linmalarga asosiy vositalarni berilishi	4110	0110-0190
14	Qonunchilikda belgilangan tartibda konservatsiya qilingan asosiy vositalar	0199	0110-0190

mulkdor xususiy korxonaning ustav fondiga o‘zi kiritadigan mol-mulkni mustaqil baholaydi.
SHuningdek "Mas’uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 15-moddasiga muvofiq, jamiyatning ishtirokchilari va jamiyatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslar tomonidan jamiyatning ustav kapitaliga qo‘shiladigan pulsiz hissalarning puldagi bahosi jamiyat ishtirokchilari umumiy yig‘ilishining jamiyatning barcha ishtirokchilari tomonidan bir ovozdan qabul qilinadigan qarori bilan tasdiqlanadi.
Korxonaning o‘z kuchi bilan qurilgan, shuningdek pudrat shartnomasi bo‘yicha qurilgan asosiy vositalar 0100 -"Asosiy vosigalarni hisobga oluvchi schyotlar"larning tegishli schyotlari debetiga, 0810 -"Tugallanmagan qurilish" schyotining krediti bo‘yicha kirim qilib olinadi.
Tasischilar tomonidan korxonaning ustav kapitalidagi ulushlari hisobiga kiritilgan asosiy vositalarning kirim qilib olinishi asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyogning (0100) debeti va 4610- "Tasischilarning ustav kapitaliga ulushlari buyicha qarzi" schyotining krediti bo‘yicha aks ettiriladi.
Boshqa korxonalar yoki shaxslardan tekinga olingan asosiy vositalarning kirimi, 8530 - "Tekinga olingan mulk" schyot bilan bog‘lanishda, asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotning (0100) debeti bo‘yicha aks ettiriladi. Biroq soliqqa tortish maqsadida tekinga olingan asosiy vositalarning summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblaganda soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shiladi.
SHu bilan birga "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining 33-moddasi, jamiyatni ta’sis etish chog‘ida aksiyaga to‘lanadigan haq sifatida topshirilayotgan
mol-mulkning puldagi bahosi muassislar o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq chiqarilishini belgilab beradi.
Agar jamiyatning shu yo‘sinda sotib olinayotgan aksiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlarining nominal qiymati qonun hujjatlarida belgilangan eng kam miqdordagi ish haqining ikki yuz baravaridan ko‘pni tashkil etsa, jamiyat aksiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlarining haqi sifatida topshirilayotgan mol- mulkning puldagi bahosini mustaqil baholovchi chiqarishi kerak.
Asosiy vositalar obektlarini ishchi holatda ushlab turish ularni tamirlash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Joriy tamir — asosiy vositalar obektini ishchi holatida ushlab turish maqsadida amalga oshiriladigan tamirlashdir. O‘rta ta’mirda tamirlanadigan agregatni qisman ajratib yig‘ish yoki detallar qismlarini qayta tiklash yoki almashtirish amalga oshiriladi.
Uskuna va transport vositalarini kapital tamirlash agregatni to‘liq ajratib yig‘ish, bazaviy va korpus detallari va uzellarni ta’mirlash, barcha eskirgan detallar va uzellarni almashtirish yoki tiklash hamda agregatni yig‘ish, sozlash va sinash amalga oshiriladigan tamirlashdir.
Bino va inshootlarni kapital tamirlash — bazaviy va korpus detallari va uzellarini tamirlash, barcha eskirgan konstruksiyalarning detallari va uzellarini almashtirish yoki tiklash ishlari amalga oshiriladigan ta’mirlashdir.
Obektni ishchi holatida ushlab turish va undan foydalanishda kelgusidagi iqtisodiy manfaatning dastlab aniqlangan malum summasini olish maqsadida amalga oshirilgan xarajatlar ular tegishli bo‘lgan hisobot davri xarajatlari tarkibiga olib boriladi. Ishlab chiqarish asosiy vositalarini ishchi holatida saqlab turish xarajatlari va ishlab chiqarish asosiy vositalarning barcha turdagi ta’mirlashini o‘tkazish bilan bog‘liq xarajatlar mahsulotlar (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxiga, ma’muriy va ijtimoiy, madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun mo‘ljallangan asosiy vositalar obektlari bo‘yicha esa davr xarajatlari tarkibiga olib boriladi.
Zarur holatlarda, alohida sohalarning xo‘jalik yurituvchi subektlari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining ruxsati bilan kapital tamirlash ishlarini o‘tkazish uchun mablag‘lar zaxirasini tashkil etishlari mumkin. Mazkur zaxira bo‘yicha ajratmalar "Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar" elementi tarkibida aks ettiriladi, u asosiy vositalarning har bir obektini kapital ta’mirlanishdan o‘tkazishning davriyligi va unga ketadigan xarajatlarning taxminiy baholangan qiymatidan kelib chiqib belgilanadi. Zaxira bo‘yicha ajratmalar me’yori har bir hisobot davri oxirida qayta ko‘rib chiqiladi va zarur hollarda yangi moliyaviy yil uchun ajratmalar hajmi ko‘paytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Agar kapital tamirlash uchun zaxira qilingan mablag‘lar summasi mazkur obektning tamirlashiga ketgan haqiqiy xarajatlaridan oshib ketsa, ortiqcha summa tuzatib qo‘yilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zaxira qilingan mablag‘lar summasidan oshib ketsa, unda ortiqcha summa "Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar" elementi tarkibida aks ettiriladi.
Zaxiralarni hisoblash bo‘yicha operatsiyalar 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari" schyoti krediti va harajatlarni hisobga oluvchi schyotlar debeti bo‘yicha aks ettiriladi.
Zaxira qilingan mablag‘lar summasi hisobiga amalga oshirilgan haqiqiy xarajat va to‘lovlar, 8910 - «Kelgusidagi xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari" schyotining debeti hamda xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarning krediti yozuvi orqali, zaxiralarning kamayishiga olib boriladi.
U yoki bu zaxira bo‘yicha summalarning tashkil etilishi va undan foydalanishning to‘g‘riligi smetalar, hisob-kitoblar va shunga o‘xshaganlarning malumotlari bilan vaqti-vaqtida solishtirilib boriladi va zarur hollarda ularga tuzatishlar kiritiladi.
5-son BHMSning 50-bandiga muvofiq, chiqib ketayotgan asosiy vositalar obektining qiymati balansdan hisobdan chiqarilishi kerak. Asosiy vositalar korxona balansidan ularni: tugatishda; sotganda; almashtirilganda; tekinga berilganda; ta’sis ulushi sifatida ustav kapitaliga berilganda; uzoq muddatli ijara shartnomasi bo‘yicha berilganda; kamomad yoki yo‘qotishlar aniqlanganda;
qatnashchilar tarkibidan qatnashchining chiqishi natijasida berilishi hollarida hisobdan chiqariladi.
Bitta asosiy vositada turlicha foydali xizmat muddatiga ega bo‘lgan bir necha mustaqil obektlar bo‘lgan hollarda, asosiy vositani qayta tiklashda ushbu har bir obektning almashtirilishi alohida inventar obektining chiqib ketishi yoki xarid qilinishi sifatida hisobga olinadi.
Asosiy vositalar obektini qisman tugatish hollarida uning boshlang‘ich qiymati va to‘plangan amortizatsiyasi obektning tugatilgan qismiga tegishli boshlang‘ich qiymati va to‘plangan amortizatsiya summasiga mos holda kamaytiriladi.
Asosiy vositalar obektlari chiqib ketishidan olinadigan moliyaviy natija, asosiy vositalarning chiqib ketishidan olinadigan daromad summasidan ularning qoldiq qiymatini hamda asosiy vositalarning chiqib ketishi bilan bog‘liq egri soliqlar va xarajatlarni chegirib tashlash orqali aniqlanadi.
Asosiy vositalar obektlarining chiqib ketishidan ko‘rilgan moliyaviy natijani aniqlashda, ilgari qayta baholangan asosiy vositalar obektlarini qo‘shimcha baholash summasining qoldig‘i, ya’ni avvalgi qo‘shimcha baholash summalarining asosiy vositalar ushbu obektining avvalgi arzonlashtirilgan summasidan oshib ketgan qismi, asosiy vositalarning chiqib ketishidan olinadigan daromad tarkibiga kiritilib, ayni vaqtda 8510 - «Mol-mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar" schyoti bo‘yicha zaxira kapitali kamayadi.
O‘zbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida"gi qonuniga muvofiq, asosiy vositalarning haqiqiy mavjudligini aniqlash va ularning saqlanishini nazorat qilish maqsadida korxona tomonidan asosiy vositalarning inventarizatsiyasi vaqti-vaqti bilan, lekin ikki yilda kamida bir marta, kutubxona fondlari bo‘yicha esa besh yilda bir marta o‘tkaziladi.
Asosiy vositalarning inventarizatsiyasi 19-sonli buxgalteriya hisobi milliy standartiga muvofiq belgilangan tartibda o‘tkazilad ¹⁴ Korxonalarda mulklarni





¹⁴ O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 833 son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan 19-sonli "Inventarizatsiyani tashkil etish va o‘tkazish" O‘zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standarti. 1999 yil 2 noyabr
inventarizatsiya qilish natijasida aniqlangan asosiy vositalarning kamomadi va ortiqcha chiqishini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortilishi amaldagi Nizomga muvofiq amalga oshiriladi.¹⁵

4.