D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

Moddadagi magnit ta’sirlar.
Magnit rezonans o’z-o’zidan, agar 
yadrolarning bir-biri bilan va molekulaning elektron qatlami bilan magnit o’zaro 
ta’sirida bo’lmasa, shunchaki qiziqarli fizik hodisadan boshqa narsa bo’lib 
qolmaydi. Ushbu o’zaro ta’sirlar rezonans parametrlariga ta’sir qiladi va ularning 
yordami bilan YMR usuli yordamida molekulalarning xususiyatlari – ularning 

---

26 
yo’nalishi, fazoviy tuzilishi (konformatsiyasi), molekulalararo o’zaro ta’sirlari, 
kimyoviy almashinuvi, aylanish va aylanish dinamikasi haqida turli xil 
ma’lumotlarni olish mumkin. 
Shu tufayli YMR nafaqat fizikada, balki asosan kimyo va molekulyar 
biologiyada keng qo’llaniladigan moddalarni molekulyar darajada o’rganish uchun 
juda kuchli vositaga aylandi. Ushbu o’zaro ta’sirlardan biri bu kimyoviy siljish deb 
ataladi. Uning mohiyati quyidagicha: molekulaning elektron qobig’i tashqi magnit 
maydonga javob beradi va uni skrining qilishga harakat qiladi - magnit 
maydonining qisman skriningi barcha diamagnetik moddalarda uchraydi. Bu shuni 
anglatadiki, molekuladagi magnit maydon tashqi magnit maydonidan juda oz 
miqdorda farq qiladi, bu kimyoviy siljish deb ataladi. 
Biroq, molekulaning turli qismlarida elektron qobig’ining xususiyatlari har 
xil va kimyoviy siljish ham har xil. Shunga ko’ra, molekulaning turli qismlarida 
yadrolarning rezonans sharoitlari ham har xil bo’ladi. Bu spektrdagi kimyoviy 
jihatdan tenHziz yadrolarni ajratib olishga imkon beradi. Masalan, vodorod 
yadrolari (protonlar) spektrini olsak toza suv u holda u bitta chiziqqa ega bo’ladi, 
chunki H
2
O molekulasidagi ikkala proton ham bir xil. Ammo metil spirt CH
3
OH 
uchun spektrda allaqachon ikkita chiziq bo’ladi (agar biz boshqa magnit o’zaro 
ta’sirlarni e’tiborsiz qoldirsak), chunki protonlarning ikki turi – metil guruhi CH
3
protonlari va kislorod atomiga bog’langan proton mavjud. Molekulalar 
murakkablashganda, chiziqlar soni ko’payadi va agar biz bunday katta va 
murakkab molekulani oqsil sifatida qabul qilsak, u holda spektr quyidagicha 
ko’rinadi: