D. R. Djurayev, A. A. Turayev, sh sh. Fayziyev, B. A. Hikmatov

2.9-rasm. Fure-spektrometrining blok sxemasi: 1 – nurlanish manbasi; 2 –
o’zak; 3 – yorug’lik bo’lagi; 4 – xarakatchan ko’zgu; 5 – qo’zg’almas ko’zgu; 
6 – linza tizimi; 7 – kyuveta bo’limi; 8 – detektor; 9 – analog raqamli 
o’zgartirgich; 10 – kontroller; 11 kompyuter; 12 – raqamli bosma; 13 – diskli 
xotira. 
Boshlang’ich signal nurlanish mabasining energiyasiga va namunani 
yutishiga bog’liq bo’ladi va ko’p sondagi garmonik tashkil qiluvchilarning 
yig’indisi ko’rinishiga ega bo’ladi. Spektrni oddiy shaklda olish uchun ichki EHM 
yordamida mos Fure o’zgartirishlar amalga oshiriladi. 
Infraqizil Fure spektroskopiyasi uchun qurilmadan samarali foydalanish, 
faqatgina tahlil uchun mo’ljallangan namunalar mos tayyorlangandagina 
mumkindir. Barcha spektrometrlar EHM bilan ta’minlargan bo’lib, ular spektrni 
dastlabki qayta ishlashni amalga oshiradi: signallarni jamlash, ularni shovqinlardan 
ajratish, fon va taqqoslash spektrini (eritgich spektri) ayirib tashlash, yozish 
ko’lamini o’zgartirish, tajribaviy spektral parametrlarni hisoblash, spektrlarni 
berilgan bilan hisoblash, spektrlarni differensiyalash va boshqalar. Infraqizil 
spektrometr uchun kyuveta infraqizil sohada shoffof bo’ladigan materiallardan 

---

40 
tayyorlanadi. Eritgich sirtida odatda SCl
4
, CHCl
3
, tetroxloretilen, vazelin moyi 
ishlatiladi. Qattiq namunalarni ko’pincha maydalashadi, KBr kukuni bilan 
aralashtirishadi va tabletkaga jipslashtiradi. Agressiv suyuqlik va gazlar bilan 
ishlash uchun kyuveta darchasiga maxsus himoya changlatilishi (Ge, Si) 
qo’llaniladi. Havoning xalaqit qiluvchi ta’sirini asbobni vakuumlash yoki uni azot 
bilan shamollatish orqali bartaraf qilinadi.
2.10-rasm. Optik Furye spektrometrining sxemasi. 
Furye spektrometri Maykelson interferometri bo'lib, unda ko'zgulardan biri 
harakatchan bo'lib, bu nurlar yo'lidagi farqni o'zgartirishga imkon beradi. Oyna 
kompyuter tomonidan boshqariladigan mexanik boshqaruvchi tomonidan 
almashtiriladi: 1 - oq yorug'lik manbai yoki tekshirilgan manba; 2 - kollimator 
linzalari; 3 - tekshiriluvchi modda bilan kyuvetka; 4 - lazer; 5 - lazerdan nurlarini 
qaytaruvchi ko’zgu; 6 – nurni qabul qiluvchi fotodetektori; 7 – qo’zg’almas oyna; 
8 - harakatlanuvchi oyna; 9 - harakatlanuvchi oynaning mexanik boshqaruvchisi; 

---

41 
10 - fotodetektor linzalari; 11 - fotodetektor; 12 - kompyuter orqali 
interferogrammani boshqarish va qayta ishlash; 13 - nurni ajratuvchi plastinka. 
Kuchsiz yutuvchi moddalar uchun ko’p yo’lli kyuvetadan foydalaniladi. 
Ularda optik yo’l uzunligi parallel ko’zgu tizimlaridan ko’p marotaba akslanishi 
hisobiga 100 metrlarga yetadi. Matritsali izolyatsiya usuli keng tarqalgan bo’lib, 
ularda tadqiq qilinayotgan gaz argon bilan aralishtiriladi, so’ngra esa aralashma 
muzlatiladi. Natijada yutilish yo’lagining yarim kengligi keskin kamayadi va 
spektr kontrastroq bo’ladi. Maxsus mikroskopik texnikadan foydalanish juda 
kichik o’lchamdagi (nm ulushlarida) jismlar bilan ishlashga imkon beradi.
Infraqizil spektrlarini qayd qilish uchun qattiq jismli namunalarni tayyorlash 
ikkita usul bilan amalga oshiriladi:
1. Suspenzion usul namunani mayda dispersion holatgacha (zarralar 
o’lchami 2-7 mkm) surtiladi va n sindirish ko’rsatgichi namunanikiga yaqin 
bo’lgan immersion suyuqlikda tayyorlashdan iboratdir. Bunda matritsa sifatida 
odatda vazelin moyi, ftorlangan yoki xlorlangan moy ishlatiladi. Olingan 
yarimshaffof pasta shpatel yordamida optik materialdan tayyorlangan darchaga 
yupqa tekis taqsimlangan parda ko’rnishida surtiladi.
Ishqoriy metallarning galogenidi bilan tabletkaga jipslash namuna 
tayyorlashning asosiy va universal usuli hisoblanadi. U aniq xovonchada yupqa 
maydalangan namunani KBr kukuni bilan yaxshilab aralashtirish xamda 
aralashmani press shaklda jipslantirishdan iboratdir. Natijada shaffof yoki 
yarimshaffof tabletka olinadi. Sifatli spektrlarni olish uchun moddalarning 
dispersiyalash darajasi zarralarni o’lchami 2-7 mkm (infraqizil nurlanishning 
to’lqin uzunligi) yetishi kerak.
Surkashni yengillashtirish uchun ba’zida haydalgan eritgichning (to’rt xlor 
uglerod yoki geksan) bir nechta tomchisi qo’shiladi. Mazkur eritgich surkashdan 
keyin bug’lanib ketadi. Eng yaxshi natija jips-shakl vakuumda amalga oshirilganda 
erishish mumkin. Bunda tabletkaga havoning kiritilishining oldi olinadi. 

---

42