Manba: 2007. S/A World Factbook 2007. http// ddp-ext.world bank. Org.
Talabalarni faollashtirish, bilimini oshirish maqsadida qo‘llaniladigan metodlardan yana biri dars jarayonida foy- dalaniladigan jadvallar va grafiklarni semantik manosini ifodalovchi tahlil qilish metodidir.
Jadval va grafiklar dars jarayonida taklif etilayotgan axborotlarni kuzatish imkonini ko‘rish orqali ma’lum bir maydon - jad- valda ifodalashni tashkil etadi. Jadval orqali g'oyalar, tavsiyalar, takliflar beriladi.
Bu metodning mazmuni shuki, yangi tushunchalar, mavzu,
Bozor tovarlar ishlab chiqarilgandan so'ng ishlab chiqarishga ta’sir ko'rsatadi.
Bozorning individual, alohida sub- yektlari o'zlari manfaatdor bo'lmagan makroiqtisodiy struktura o'zgarishlarini amalga oshirmaydilar.
Bozor subyektlari o'z kapitallarini foyda keltirmaydigari samarasiz ishlab chiqarishga qo'ymaydilar.
Bozor o'zgaruvchan xaridor talabiga tezda moslashadi.
Ishlab chiqarish (nima, qanday, qan
cha, kim uchun) yechimlari mikroda-
rajada, firma, uy xo'jaliklari miq
yosida qabul qilinadi.
Boshqarish gorizontal(sherikch il ik)
asosida, firmalar va uy xo'jaliklari
o'rtasidagi aloqalar asosida tashkil eti
ladi.
Xo'jalik aloqalarini tartibga solish
faqat shartnoma va manfaatlarga
asoslanadi.
Jadvalni har bir talaba individual to‘ldiradi. So'ngra kichik guruhlarda muhokama qilib, birgalikda to'ldirib, butun guruh oldida taqdimot qilinadi. Taqdimot tugagach, har bir kichik guruhga to'g'ri javob tarqatiladi. U quyidagicha bo'Iadi:
Makrodarajada tartibga solish ikki mexanizmining asosiy xususiyatlari
Bozor mexanizmi - o‘z-o‘zini tartiblash
Davlat mexanizmi — davlat tomonidan tartiblash
Bozor tovarlar ishlab chiqarilgan- dan so'ng ishlab chiqarishga ta’sir ko'rsatadi
Davlat ishlab chiqarish boshlan- gunga qadar ta’sir ko'rsatishi mumkin
Bozorning individual, alohida subyektlari o'zlari manfaatdor bo‘tmagan makroiqtisodiy struk- tura o'zgarishlarini amalga oshir- maydilar.
Davlat yirik masshtabdagi struk- tura siljishlari, o'zgarishlarini amalga oshirishga qodir.
Bozor subyektlari o'z kapitallarini foyda keltirmaydigan samarasiz ishlab chiqarishga qo'ymaydilar.
Davlat budjet yordamida iqtisodiyotning notijorat sektorini samarasiz, lekin jamiyat uchun zarur korxonalarni qo'llab-quwatlaydi.
Bozor o'zgaruvchan xaridor talabiga tezda moslashadi
Davlat iste’molchi talabining o'zgarishini ancha kech ilg'aydi. Makrodarajadagi qarorlar umum- milliy manfaatlarni ko'zlagan holda qabul qilinadi.
Ishlab chiqarish (nima, qanday, qancha, kim uchun) yechimlari mikrodarajada, firma, uy
Milliy xo'jalikni boshqarish vertikal asosida tashkil etiladi (yuqori- dan pastga, davlatdan firma, uy
xo'jaliklari miqyosida qabul qilinadi
xo‘jaligiga).
Boshqarish gorizontal(sherikchilik) asosida, firmalar va uy xo'jaliklari o'rtasidagi aloqalar asosida tashkil etiladi.
Xo'jalik aloqalarini tartibga solish faqat shartnoma va manfaatlarga asoslanadi.
Ierarxik (quyi bo‘g‘inni yuqoriga bo'ysunishi tartibida) aloqalar ko'pincha iqtisodiy majbur qilishga asoslanadi (soliqlar, boj- xirojlar).
Topshiriqni mana bunday jadvalni tahlil qilish, uning ayrim ko‘rsatkichlarini hisoblash tariqasida ham berish mumkin. Ayniqsa, maxsus, mutaxassislik iqtisodiy fanlarini o‘rganganda bu jihatdan imkoniyat juda katta. Axborotning katta qismi jadval shaklida bo‘ladi. Ularda ma’lumotlar hisoblanadi, taqqoslanadi.
Sanoatning tarkibiy tuzilishi va o‘sish ko'rsatkichlari
Ko'rsatkichlar
Tarkibiy tuzilishi
0‘tgan yilga nisbatan o'sish ko'rsatkichi, %
2000
2005
2008
2000
2005
2008
Sanoat-iami
100,0
100,0
100,0
105,9
139.4
112.7
Shu jumladan
Elektroenergetika
9,5
10.9
10,9
101,1
99.1
99,6
Yonilg'i
16,7
13.4
20.1
99,7
106.0
123.9
Qora mettallurgiya
1,4
2.6
2.9
118,7
131.6
105.7
Rangli
metallurgiya
11,3
15.4
12.6
102,5
104.9
94,9
Kimyo va neft kimyosi
5,9
5,6
5.0
112,7
103.3
108,2
Mashinasozlik va metallni qayta ishlash
9,0
12.2
16,2
89,5
132.1
123,.5
O'rmon, yog'oclmi qayta ishlash
0,9
1,1
0.8
130,1
117.1
119,8
Qurilish
materiallari
4,6
3.9
4.9
104,3
108.2
109,8
Yengil sanoat
20,1
18.0
12.9
117
105.2
106,6
Oziq-ovqat
11,8
10.1
10,6
108,5
104.7
128,2
Boshqa tarmoqlar
9,6
5.6
5,4
109,5
121.7
111,7
Manba: O'zR Davlat statistika qo'mitasi.
Keynschilik
Monetarizm
Iktisodiy si-
yosatning
maqsadi
Barqaror narxlar va ish haqi, to'la bandlikni ta’minlash
Iqtisodiyotdagi salbiy ho- latlar sababchisi inflatsiya bilan kurashish.
1. Pul muomalasini, bandlikni ishlab chiqarish o'sishiga moslash.
1. Pul muomalasini qattiq nazorat qilish.
2.Moslashuvchan pul siyo- sati (krizissiz rivojlanishni ta’minlash) yuritish.
2. Qat’iy pul va barqaror fiskal siyosat yuritish.
Qo'yilgan
maqsadga
erishish
vositalari
3. Taqchil byudjet, talab va ijtimoiy kafolatning o'sishi- ni moliyalashtirish.
3.Budjet muvozanatini (budjet taqchilligi bozor mexanizmiga davlat aralashuvini o'sishiga olib keladi) ta’minlash.
4. Davlat ijtimoiy dastur- larini kengayti rish.
4. Davlat ijtimoiy dastur- larini qisqartirish.
5.Soliqlarni ko'paytirish, davlat talabini oshirish
5. Budjet taqchilhgini kamaytirish, pul muomalasini tartibga solish.
Davlat rolini baholash
Rag'batlantirish
Cheklash
Qo'llashdan ijobiy natija kutish
Iqtisodiy tanglik, bo‘hronlar yuz berganda.
Tushkunlik sayoz, infla- tsiya kuchli bo'lsa.
Iqtisodiyotni tartibga solish va bu haqda bildirilgan fikriarni taqqoslashda quyidagi jadval va uni tahlil qilish juda qo‘l keladi.
_ Turli nazariyalar va ularning farqlari
Keynschilik
nazariyasi
Monetaristik nazariya
Ratsional kutish nazariyasi
G'oya-
viy
yo'na-
lishi
Iqtisodiyotni soliq va soliqqa tortish va davlat xarajatlari bilan «aniq sozlash»ni amalga oshirish mumkin.
Iqtisodiyotni tartibga solish uchun davlat pul taklifmi 3-5 foizga ko'pay- tirsa bo'Iadi. Boshqa hech qanday aralashish kerak emas.
Monetar siyosat ham, fiskal siyosat ham ish bermaydi, shuning uchun, yaxshisi, hech qanday fav- qulodda chora - tadbir ko'rmas- lik kerak.
Tahlil
doira-
si
Talab o'z taklifmi vujudga keltiradi. S+I+G=GDP
MV=PQ
Xo'jalik yurituvchi subyektlar yetarli darajada farosatli. Davlat yuritayotgan siyosat qanday oqibatga olib ke- lishini hisobga olib, o'z man- faatlariga ko'ra o'z siyosatlarini ishlab chiqib yu- ritadilar.
Amal
ga
oshi-
rish-
dagi
iqti
sodiy
l.Ish haqi va baho tushish tomonga moslashuvchan emas Jamg‘anna daro- madga bog'liq.
Investitsiya kuti-
Real YalMni yiUga 3-5 foiz atrofida o'sishi mumkin.
Pul aylanish tezligi o'z asosiga ko'ra barqaror.
Odamlar ratsional qarorlar qabul qilishadi.
Kutish kela- jakni ko'zlaydi.
Davlat qo'lla-
tahlil
layotgan foyda va foiz stavkasiga bog'liq.
gan siyosat oqi- batlaridan o'zini mudofaa qilib, himoya chorala- rini qo'llashadi.
Mone-
tar
siyosat
l.Iqtisodiyotga foiz stavkasi va investi- tsiyalar orqali ta’sir ko'rsatadi. 2.Tushkunlikni to'xtatishdan ko'ra inflatsiyani to'xtatishga yaraydi.
M(pul) ni yiliga 3-5 foizga ko'paytirish.
Pul taklifini o'zgarishi bevosita narx va ishlab chiqarishni nati- jasiga ta’sir ko'rsatadi.
3-5 % qoidasi to'g'ri u kutishni barqarorligiga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.
Fis-
kal
siyo
sat
YalMni ko'payti- rish uchun soliqlami kamaytirish, davlat xarajatlarini ko'paytirish kerak.
Inflatsiya sur’- atini pasaytirish uchun soliqlarni ko'paytirish, davlat xarajatlarini ko'paytirish kerak.
Uzoq muddatli davrda real YalM- ga ta’sir ko'rsata olmaydi.
Qisqa muddatli davrda ma’lum bir samara berishi mumkin.
Fiskal siyosat- ning samara- sizligi odamlarni reaksiyasida ifodalanadi.
Ill bobda berilgan ta’limga uch xil yondashuv jadvali ham konseptual jadvalga misol bo'la oladi. Bunda talabalarga jadvalning ayrim ko‘rsatkichlarini to'laligicha bermay, to‘ldirishni topshiriq qilib beriladi yoki bildirilgan fikriarni konseptual jadval shaklida ifodalash topshiriladi. Ulardan namoyish qilish uchun ko‘igazmali qurol sifatida ham foydalanish mumkin.
Maxsus iqtisodiy fanlarda ko'plab raqamlar, statistik ma’lumotlar berilgan jadvallar tahlil qilinadi.
Venn Iqtisodiy fanlarni o‘rganishda taqqos-
diagramjnasi lashga qaratilgan metodlardan Venn dia- grammasi (Venn diagrams) ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. U qator vizuallashtirish metodlari va grafik tarzdagi illyustratsiya usullarining umumiy nomi bo'lib, ingliz faylasufi, matematigi, mantiqshunosi Jon Venn asos solgan. Hozirda fanlarning turli sohalarida, ayniqsa, matematika, ehtimollar nazariyasi, mantiqshunoslik, statistika, kompyuter va u bilan bog‘liq fanlarni o'rganishda keng qo'llaniladi.
Bu diagramma iqtisodiy kategoriyalarning umumiy va farqlanuvchi tomonlarini o'rganishga ham juda qulay.
Odatda, o'quvchi, talabalar bir-biriga o'xshash kategoriyalami farqini ko'rsatishga qiynalishadi. Undan, ayniqsa, iqtisodiy kategoriya, tushunchalar, jarayonlar va boshqalaming umumiy tomonlari va farqlanuvchi jihatlarini aniqlash, taqqoslash, baho berishda keng foydalanish mumkin.
(3E>
Venn diagrammasining eng oddiy shakli ikki kategoriya, tushuncha, predmet, voqyea, hodisalaming o'xshash va farqlanuvchi tomonlarini ko'rsatishdir. Mazkur diagrammaning afzalligi shun- daki, uning yordamida o'xshash yoki umumiy tomonlami talabalar ongiga yetkazish osonlashadi.
Venn diagrammasi asosida ishlashni individual, juftlikda, kichik guruhlar bilan tashkil etish mumkin.
Diagramma bo'yicha ikki mahsulot YalM va YaMMni so- lishtiraylik.
X- YalM, Y-YaMMning farqlanuvchi xususiyatlari bo'lsin. XY-esa umumiy jihatlari. •
Har ikkala mahsulotning umumiy jihatlari — XY quyidagilar: Har ikkisi ham yil davomida yaratilgan pirovard mahsulot, boshqacha aytganda tovar va xizmatlar.
Har ikkisi ham joriy narxlarda hisoblanadi.
Har ikkisi ham makroiqtisodiy ko'rsatgich, mamlakatning iqtisodiy qudratini ko'rsatadi.
Har ikkisining tarkibi bir va boshqalar.
Farqlari:
X, ya’ni YalM — resurslar manbaidan qat’i nazar, mamlakat hududida yaratilgan pirovard mahsulot, YaMM, ya’ni Y esa mamlakatning resurslari (mehnat, kapital, tadbirkorlik) qayerda joy- lashtirilishidan qat’i nazar, ular evaziga yaratilgan pirovard mahsu- lotdir. Xuddi shunday tarzda: yalpi ichki mahsulot (YalM - X), yalpi milliy mahsulot
(YaMM -Y), sof milliy mahsulot (SMM - Z)ning umumiy tomonlari; yalpi ichki mahsulot (YalM - X), yalpi milliy mahsulot (YaMM -Y)ning umumiy tomonlari;
yalpi milliy mahsulot (YaMM -Y), sof milliy mahsulot (SMM - Z)ning umumiy jihatlari;
yalpi ichki mahsulot (YalM - X), sof milliy mahsulot (SMM - Z)ning umumiy jihatlari;
yalpi ichki mahsulot(YaIM — X) ning farqdanuvchi jihatlari; - '
yalpi milliy mahsulot (YaMM -Y)ning farqlanuvchi tomonlari;
sof milliy mahsulot (SMM - Z)ning farqlanuvchi jihatlari ko'rsatiladi.
Boshqa iqtisodiy kategoriya va tushunchalami, hodisalaming ham shunday tarzda umumiy jihatlari va farqlarini o‘rganish mumkin.
