5,6-Maruza: Sifatni boshqarishning xorijiy tajribalari

^5,6-Maruza: Sifatni boshqarishning xorijiy tajribalari

1. AQSHda sifatni boshqarish tajribasi

2. Yaponiyada sifatni boshqarish tajribasi

3. Sifatni boshqarishni yevropa tajribasi

4. Rossiyada sifatni boshqarish tajribasi

Xalqaro hamjamiyat mahsulot sifatiga texnikaviy talablarni
me'yorlashtirishga yagona yondashishni ishlab chiqdi. Bu ishda asosiy rol va muhim ahamiyat sifami davlat tomonidan tartiblash- tirish shakli va uni ta'minlash usullari sifatida qonunchilikga qara- tilgan.
Ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning zamanoviy rivojlanish bosqi- chida mahsulot sifati milliy iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy muammolami miqdoriga qaratiladi. Dunyodagi sanoati rivojlangan barcha mamlakatlarda mahsulot sifatini oshirish va uni jahon bozo- rida raqobatbardoshligi muammolarini hal etish yo‘l1ari faol ravish- da qidirilmoqda. Dunyoning uchta yetuk hududlari: AQSH, Yapo- niya va G‘arbiy Yevropa misolida sifatni boshqarishni rivojlanish tarixini ko‘rib chiqamiz. Dunyoning turli hududlarida standartlash- tirish, sertifikatlashtirish va metrologiyaning qonuniy asoslari 2.1- jadvalda keltirilgan.

2.1-jadva1 Dunyoning turli hududlarida standartlashtirish,

sertifikatlashtirish va metrologiyaning qonuniy asoslari

Mamlakat	Standartlashtirish bo‘yicha qonun	Sertifikatlashtirish bo‘yicha qonun	Metrologiya bo‘yicha qonun
AQSH	Standartlashtirish va kataloglash- tirish to‘g‘risida (1954-yil)	Iste’mol tovarlarining xavfsizligi to‘g‘risida (1972-yil)	Metrologik tizim to'g‘risida (1986-yil)
	Sanoatni standartlashtirish to‘g‘risida (1949-yil, 1980-yil o‘zgartirilgan)	Iste'mol tovarlarinirıg xavfsizligi to‘g‘risida (1973-yil)	O‘lchashlar to‘g‘risida (1985-yil)
		Texnikaviy vosita-
Germaniya	federal lıukumati va DIN o‘zaro kelishuvi (1979-yil)	larning xavfsizligini ta'minlash to‘g‘risida (1968-yil) Atrof-muhitni himo- yalash to‘g‘risida (1974-yil) Ommaviy iste'mol tovarlari va oziqa mahsulotlari to‘g‘- risida (1974-yil)	O‘lchash ishlari to‘g‘risida (1985-yil) O‘lchash birliklari va qi- yoslash to‘g'- (1985-yil)

1.AQSHda sifatni boshqarish tajribasi

Sanoat revolyutsiyasi Amerikada hunarmandchilik faoliyatini nihoyasiga yetkazdi. Hunarmand ishlab chiqarish jarayonining boshlanishidan oxirigacha nazorat qilgan. U sifat bo‘yicha inspek- tor ham bo‘lgan va xom-ashyoni o‘zi xarid qilgan, savdo qilgan va boshqaruvchi vazifasini ham bajargan. Uning uchun ish mag‘- rurlanish vositasiga, undan tashqari yakuniy mahsulot ustidan nazoratni ham amalga oshirish mumkin edi. XIX asrda mahsulot ishlab chiqarish seriyali ishlab chiqarishga o‘tish natijasida yangi turdagi ishchilarga zaruriyat paydo bo‘1di. Fabrikalar uchun ma'1um bo‘1gan oddiy qaytariluvchi operatsiyalarga mos ravishda ishchilar zaruriyati yuzaga keldi. Bunday ishchilarga kasbiy mahorat va yuqori darajada tayyorgarlik talab etilmagan. Boshqaruv ish usuli qurilmalarni boshqarishni bilmaydigan va o‘z mehnatiga qiziqmaydigan ko‘nikmasiz ishchilarni boshqarishga asoslangan. Bunda rahbariy tarkib va ishchilar o‘rtasida o‘zaro adovatli manosabatlar yuzaga kelgan. Ishchilar ularga nimani aytishsa shu ishni bajarishgan va agarda yomon ishchi bo‘1sa, ularni ishdan bo‘shatishgan.
Amerikada bu tizim yaxshi ishlagan, lekin kam xarajatlar bilan ko‘p mahsulot ishlab chiqarishga imkon bergan. Ikkinchi jahon
urushidan keyin barcha mam1akatlarni keng iste'mo1 tovarlariga keskin yetishmovchilik vaqtida global ishlab chiqarish potensiali- ning ko‘p1ab qismi yo‘qotildi. Keyinchalik AQSH sanoati zudlik bilan chegaralanmagan miqdorda muzlatgichlar, televizorlar, avto- mobillar va radio qabul qilgichlarni ishlab chiqarishga o‘tib ehti- yojlarni qondirishga harakat qilingan. 1940-1950-yil1arda Ameri- kada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati past darajada bo‘1gan va asosiy masala ishlab chiqarish hajmini oshirish qaratilgan.
AQSH sanoati uchun past sifat darajasi oqibatida katta xarajat- lar muammosi jiddiy bo‘lib hisoblangan. AQSHlik ko‘plab mutaxassislar past sifat mahsulotlarning raqobatbardoshligi va ish- lab chiqarishning o‘sishiga to‘sqin1ik qilgan deb hisoblashgan. Amerika sanoati uchun sifatni oshirish yoki boyitishda boshqa muqobil holatlar mavjud bo‘1magan. AQSHda sifat muammosini hal etishda proteksion: tariflar, kvatalar, boj to‘1ov1ar, raqobatchi- lardan mahsulotni himoyalash chora-tadbirlar qidirib topishga hara- kat qilingan. Lekin mahsulot sifatini oshirish ikkinchi darajada qolavergan.
ı . Amerikalik tadbirkorlar va ishlab chiqaruvchilaminig talablari e'ykha AQSH ma'muriyati ulami himoyalash uchun bir qancha oİı ın•tadbirlarni qabul qilishgan. Shu bilan birga AQSH idrokli boshqaruv firmalari mahsulot sifatini oshirish kerakligi tushu- alslıdi. Buning qanday choralarni taklif etishgan? Bunday muam- molami rivoj olishiga e'tibor qaratishga qaror qilindi. Bular quyi- dngilar:

1. 
   ishchilami qiziqtirish;
   
2. 
   sifat to‘garagi;
   
3. 
   statistik nazorat usullari;
   
4. 
   xizmatchilar va boshqaruvchilarning ongini oshirish;
   
5. 
   sifat uchun xarajatlar hisobi;
   
6. 
   sifatni oshirish dasturlari;
   
7. 
   moddiy rag‘bat1antirish.
   

AQSHda 1980-yil1aming boshida sifatni boshqarish sifatni rejalashtirishga o‘ti1ib, alohida sifat xizmati tashkil etildi. Bunda ichki ishlab chiqarish iste'mo1chilariga etarli e'tibor qaratilmay, sifatni oshirish rejalari fırmaning ichki ehtiyojlari hisobga olinmagan. Bunday sifatni boshqarish jarayoni rejani emas, muammolami yaratgan.
1980-yi1lar uchun ommaviy kompaniyalarda nuqsonlar yo‘qo- tish va sifatni oshirsh yo‘1lari sifati ish o‘rinlarida bevosita o‘qish- larni o‘tkazi1ishi bilan xarakterlidir. Ta’minotchilar ham o‘z xo- dimlarini sifat bo‘yicha o‘qtishga harakat qilishgan. O‘sha davr- larda E.Demingning ikkita “Sifat, ishlab chiqaruvchanlik va raqo- batchilik” va “Krizisdan chiqish” kitobi nashr etilgan. Bu monografılarda Demingning sifatni boshqarishga asos bo‘1gan “14 bandli” falsafasi bayon etilgan.
AQSH mutaxassislari mahsulotlari sifatini doimiy oshirish yo‘11arini qidirishga, tashkilotning barcha darajasida doimiy mobillashtirish va korporativ madaniyatni to‘liq qayta ko‘rib chi- qib, boshqaruvni qayta qurishni yangi islohiyatini, uni o‘zgartirish bo‘yicha sifatni boshqarishni takomillashtirishga katta umid qili- shar edi. Amerikalik mutaxassis A.Feygenbaum ta'kidlashicha “slfst - bu afsonaviy emas, rasionalizatorlik taklif ham emas va ahlor ham emas, bu hayot tarzidir”.
AQSHda yangi rivojdanishga uncha ko‘p bo‘1magan o‘rta zve- no rahbarlari qarshilik ko‘rsatishgan. Ulardan ko‘pchi1igi boshqa- nlv siyosatlari uchun sifat yondashishiga asoslangan hattoki lavo-zim qoidalarida ham va ularning nufiizida ham namoyon bo‘1gan Ishlab chiqarishdagi ishchilar o‘zining ishi sifati uchun javob- garlikni olishga tayyor edilar.
Sifat sohasida ko‘ngi1dagidek revolyutsiya buyurtmachilai (iste'mo1chi1ar) talablarini qondirish bo‘1ib hisoblangan. Har bñ ishchi konveyr ishlab chiqarishda oldinga mahsulot iste'molchisi bo‘1ib hisoblangan va shuning uchun har br ishchining vazifasi uning bajargan ishi sifatidan keyingi ishchi qanoatlanishi bo‘1if hisoblangan.
Milliy mahsulot sifatini oshirish masalalariga qonunchilik va ijrochi hukumat tomonidan ham mamlakatning iqtisodiy rivojlani- shiga yangi ko‘rinishiga e'tibor qaratilgan. Sifatni oshirish uchun umummilliy kompaniyalaming asosiy vazifalaridan biri bu - “Sifai

• 
  hammasidan ustun” shiorini amalga oshirishga harakat qilish hisoblangan. Bu shior uchun Sifat nazorati bo‘yicha Amerika jamiyati (SNAJ) tashabbusi bilan sifat oyligi o‘tkazilgan. Sifai nazorati bo‘yicha Amerika jamiyati - mamlakatning yetakchi ilmiy-texnikaviy jamiyatiga 1946-yil asos solingan va hozirgi vaqtda 53 ming jamoa va xususiy a’zolardan tashkil topgan. AQSH Kongressi 1987-yildan mahsulot sifatini oshirish sohasida erishilgan natijalar uchun Mal’ko1’m Boldridj nomidagi milliy mukofot ta'sis etgan. Bunda har yili uchta engyaxshi firma faoliyati muhokama qilinadi. Mukofotni Xalqaro sifat kuni sifatida nishonlanadigan noyabrning ikkinchi payshanba kunida AQSH Prezidenti taqdim etadi.
  

Sifatni boshqarish sohasida Amerika tajribasini tahlil qilib uning quyidagi xarakterli xususiyatlarini aytib o‘tish mumkin:

• 
  matematik statistik usullaridan foydalanish bilan tayyor- lanadigan mahsulotlarning sifatini qat’iy nazorat qilinishi;
  
• 
  sifat ko‘rsatkich1ari va ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha re- jalashtirish jarayoniga e'tibor, rejalami bajarish ustidan ma’muriy nazorat qilinishi;
  
• 
  firmani umumiy boshqarishni takomillashtirish.
  

AQSHda qabul qilingan mahsulot sifatini doimiy oshirishga yo‘na1tiri1gan choralar Yaponiya va AQSH o‘rtasida sifat darajasida uzilishiga barham berilishini sekinlashtirinaganligini aytib o‘tish mumkin.
2.Yaponiyada sifatni boshqarish tajribasi
Yaponiya tajribasi shuni ko‘rsatadiki sifatni yaxshilash ishlari
itoch qachon tugamasligidan dalolat beradi.
1945 yilda Yaponiya vayronaga aylanib va uning sanoati but- kul izdan chiqqan. O‘sha vaqt davomida yapon texnikalarining o yada qolganligi haqida quyidagilarni solishtirish mumkin.
Yaponiyada tayyorlanayotgan kuchaytirgichlar uchun zamo- naviy radiotexnikada katta ahamiyatga ega bo‘1gan past chastotali transformatorlaming og‘ir1igi 250 g va shu vaqtda AQSHda bu apparat konstruksiyasining og‘ir1igi 30 g bo‘lgan.
Suvga botirilganda yapon transformatorlari 15 minutga bar- dosh bergan bo‘1sa, Amerikada tayyorlangan aynan shu mahsulot to‘liq germetik va so‘v o‘tmaydigan bo‘1gan. Biroq 1940-yîllaming oxiri va 1950-yi11aming boshlarida yapon mutaxassislari sifatni boshqarish bo‘yicha amerikalik obro‘li olimlar E.Deming va Dj.Djuran tomonidan o‘qiti1ib, bu bilimlar Yaponiya sanoatiga mu^{vaffaqiyatli qo‘llanilgan.}
Loyihalashtirish, ishlab chiqarish, mahsulotni sotish va tahlil
hamda uning natijasida o‘zgarish1ami yuzaga kelishi bilan aloqador bo‘lgan Deming sikli deb nomlanuvchi ya'ni sifatni oshirish uchun PDCA ("plan - do - check - action") — “rejalashtirish” — “bajarish”
— “tekshirish” — “tuzatish harakatlar” sikli joriy etilgan.
Texnologik jarayonlarni boshqarish uchun nazorat xarita- laridan keng foydalanilgan. Deming ma'ruza1ar kitobidan mual- liflik gonorardan unîng nomiga mukofot ta'sis etish uchun foyda- lanilgan. Korxonalar va alohida shaxslar uchun 1951-yil Deming Oltin medali taqdim etilgan. Bulaming barchasi rahbariyat quroli sifatida sifatni boshqarishga yaxshi muhit yaratgan. Yaponiyadagi ilg‘or ftrmalarda yanada to‘1iq va ketma-ketlikda tizimli sifatni boshqarish tamoyillari va kompleks yondashishi joriy qilingan. Tajribalami batafsil o‘rganib, tahlil qilib, AQSHda va G‘arbiy Yevropada ulami o‘zlashtirishga harakat qilingan.
Sifatni boshqarishga yaponcha yondashishning solishtirish ıahlilⁱ shuni ko‘rsatadiki, bir qancha farqli jihatlari qatorida, unda ınlllatlararo g‘oya va universal tavsifdagi nazariy qoidalar mav-
judligi bilan farqlanadi. Xorijiy i1g‘or firmalarda sifatni boshqarish tizimi yanada to‘1iq va to‘g‘ri amalga oishirsh konsepsiyasini topdi va o‘z vaqtida mohiyati bo‘yicha universalligi va tizimni joriy qilish va rivojlantirish tavsiflari yaratildi. Sifatni boshqarishga yaponcha yondashishning farqli elementlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   barcha bo‘1inma1ar bo‘yicha mehnat natijalari va jarayon- larini doimiy takomillashtiriga mo‘1ja11anish;
   
2. 
   mahsulot sifatiga emas, jarayonlar sifati nazoratiga mo‘1- jallanish;
   
3. 
   nuqsonlar kelib chiqish ehtimoliga imkon darajada yo‘1 qo‘ymas1ikka mo‘lja11anish;
   
4. 
   navbatdagi opretsiyadan oldingiga, yuqori qarab oqim tamoyili bo‘yicha yuzaga keluvchi muammolarııi sinchiklab tadqiq va tahlil qilish;
   
5. 
   o‘stirish tamoyili: “Sening iste'mochning — ishlab chiqa- rishning keyingi opertsiyasini bajaruvchisi”;
   
6. 
   bevosita bajaruvchilar ustidan va mehnat natijalari sifati ustidan to‘liq javobgarlikııi mustahkamlash;
   
7. 
   inson omillaridan faol foydalanish, ishchi va xodimlarni ijodiy potensialini rivojlantirish, ma’nan o‘stirish: “Yaxshi odamga yomon ishlash uyat”.
   

“Yapon mo‘jizasi”ning asosiy konsepsiyasi — hoh u ishlab chiqarish, texnologiya, boshqaruv yoki xizmat ko‘rsatish bo‘1masin, takomillashgan texnologiyasidir. Firmalarda hisoblash va mikroprosessor texnikasi, yangi materialar, loyihalashni avto- matlashtirilgan tizimlari keng joriy etilib, ularda to‘1iq kompyu- terlashtirilgan statistik usullari qo‘11aniladi.
Oxirgi yillarda sifatni boshqarish tizimlarini ishlab chiqishning xarakterli jihatlari uning tarkibiga iste'mo1chi bilan aloqa tizimi va ta'minotchi1ar bilan aloqa tizimi kiritilganligi bo‘lib hisoblanadi.
Firma rahbarlari kelgusida sifatni oshirish muammolarini hal etish yo‘1larini faqat iste'mo1chi1ar, ishlab chiqaruvchilar va ta'mi- notchilaıga o‘zaro ishonch va hamkorlik qilish yo‘ki bilan echish Ular asosan maksimal qisqa muddatlarda aniqlangan sabablarni bartaraf etish bo‘yicha birgalikda tadbirlarni amalga oshirish va
Iste'molchi yoki ta'minotchidan ulaming qaysi biriga tegishli sifat