Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

часть, «Что понимали под словом Азербайджан в средневековом Китае?», http://www 
erevangala500.com/?direct=news_page&id=160
169    
О.Сулейменов. «Литература - это жизнь: о литературе и литераторах». Алматы,  2011.

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 288 -
  
Dərbəndin qala divarları.
Dərbənd  şəhərinin  etnik  mənzərəsi  tarixən  indiki  kimi  rəngarəng  ol-
mamışdır.  Alman  coğrafiyaşünası  Adam  Oleari  1638-ci  ildə  Dərbənddə 
olarkən şəhərin mərkəzi hissəsində qızılbaşların (azərbaycanlıların), yuxarı 
hissəsində ayrumların (Azərbaycan tayfalarından biri), aşağı məhəllələrdə isə 
yunanların məskunlaşdığını bildirirdi. Çar Rusiyasının statistik məlumatlarına 
görə, 1824-cü ildə Dərbənd şəhəri əhalisinin mütləq əksəriyyəti – 93%-i, yəni 
10377 nəfəri azərbaycanlılardan, o dövrün mənbələrində yazıldığı kimi «şiə 
tatarlardan» ibarət olmuşdur. Tanınmış rus alimi Eduard Eyxvald bir il sonra 
Dərbənddə olarkən burada əhalinin böyük hissəsinin azərbaycanlılar təşkil et-
diyini bildirmişdir. 1830-cu ildə Dərbəndin əhalisi və etnik tərkibi haqqında 
şəhərin  komendantı  polkovnik  Rozenfeldin  tərtib  etdiyi  cədvəldə  də  köklu 
sakinlərin aşkar say üstünlüyü xüsusi qeyd olunmuşdur. 1830-1834-cü illərdə 
Dərbənddə yaşamış Aleksandr Bestujev-Marlinsiki şəhəri «tatarların», yəni 
azərbaycanlıların  Afinası»  adlandırmış,  Qafqazda  Azərbaycan  dilinin  əsas 
ünsiyyət  vasitəsi  olmasını,  onun  öyrənilməsinin  əhəmiyyətini  vurğulamış-
dır.  1832-ci  ildə  keçirilmiş  kameral  siyahıyaalınmanın  nəticələrinə  əsasən, 
Dərbənddə kişi cinsindən olan 4741 azərbaycanlı, 256 yəhudi və 142 erməni 
yaşayırdı.  1843-cü  ildə  də  şəhər  əhalisi  əsasən  azərbaycanlılardan  –  9572 
nəfər, yəhudilərdən – 871 nəfər, ermənilərdən – 284 nəfər, alman və yunan-
lardan – cəmi 5 nəfər ibarət idi. Hələ 1796-cı ildə Dərbənddə 2189 ev, 450 
dükan, 15 məscid, 6 karvansara, 50 emalatxana, 30 ipəkçilik və 113 kağız 
istehsalı müəssisəsi olduğu halda, burada ilk erməni kilsəsinin yalnız 1860-cı 
ildə inşa edilməsi Ermənistan tarixçilərinin Dərbəndə olan iddialarını əsaslı 
şəkildə rədd edir. Qırx iki il sonra – 1886-cı ildə keçirilmiş növbəti siyahı-
yalmaya dair rəsmi materiallarda azərbaycanlılar sayca üstünlüklərini (58%) 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 289 -
qoruyub-saxlasalar da, burada rus, polyak, yəhudi, tatar və Dağıstan xalqların-
dan ilk dəfə avarların məskunlaşdıqlarının şahidi oluruq. 1897-ci il Ümumru-
siya siyahıya alınmasının nəticələri isə Dərbənd şəhərinin etnik mənzərəsinin 
sürətlə dəyişməsini, şəhərə latışların, tatların, finlərin və ləzgilərin köç etdiyi-
ni göstərir. Bununla belə, əhalinin 9767 nəfərini, yəni 66,6%-ni yenə də onun 
köklü sakinləri - azərbaycanlılar təşkil edirdi.
XIX əsrin əvvəllərindən Dərbəndin Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra bu-
rada həyata keçirilən müstəmləkəçilik siyasəti XX əsrin 20-ci illərindən başqa 
bir adla - bolşevizmin psevdobeynəlmiləl şüarları altında davam etdirilmişdir. 
Belə  ki,  1926-cı  ilin  statistik  materiallarına  əsasən,  Dağıstan  ərazisində  so-
vet  hakimiyyətinin  qurulmasından  sonra  regionda  sosial-siyasi  problemlərin 
gərginləşməsi,  əhalinin,  xüsusilə  Dağıstanın  ucqar  kəndlərində  yaşayan 
sakinlərin yaşayış səviyyəsinin kəskin şəkildə pisləşməsi və iqtisadi çətinliklər 
üzündən şəhərə rusların, ukraynalıların, Qafqaz xalqlarından darginlərin, ku-
mıkların, lakların, ləzgilərin, avarların kütləvi miqrasiyası başlamış, Dərbəndin 
ilkin  etnik  mənzərəsi  sürətlə  dəyişmişdir.  Nəticədə,  azərbaycanlılar  şəhər 
əhalisinin ümumi sayının 33,9%-ni təşkil etmişlər. 1959-cu il siyahıya alınması 
da bu tendensiyanın davam etdirilməsindən, şəhərə Dağıstan xalqlarından sa-
xurların,  çeçenlərin,  rutulların,  tabasaranların,  lakların,  aqulların,  noqayların, 
xüsusilə  ləzgilərin  və  s.  kütləvi  miqrasiyasından  xəbər  verir. Azərbaycan  öz 
dövlət mıstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, məlum səbəblər üzündən Dağıstan-
da yaşayan azərbaycanlılar süni maneələrlə, bir sıra sosial-siyasi problemlərlə 
üzləşmişlər. Nəticədə, hələ 2002-ci ildə Dərbənd şəhəri əhalisinin siyahıya alın-
masına dair materiallarda azərbaycanlıların xüsusi çəkisi 31,7%-ə enmişdir. 
Dərbəndin «naməlum» olan məlum işarələri
Rəsul Həmzətovun «Mənim Dağıstanım» kitabında bir deyim yer almış-
dır:  «Aşıq  səsindən,  nəqqaş  naxışından  tanınır».  Dərbənd  şəhərinin  etnik 
mənşəyi  onun  arxitekturasından,  ornamentlərindən,  xalça  naxışlarından  və 
qala divarlarının daşları üzərindəki damğa işarələrindən tanınan kimi. Hər bir 
xalqın yazı işarələri onun tarixi və mədəniyyyəti ilə sıx şəkildə bağlıdır, so-
sial-iqtisadi və mədəni inkişafının əsas əlamətlərindən biridir. Məhz qədim 
yazılı abidələrin, damğa və rəmzlərin öyrənilməsi sayəsində tarix səhnəsindən 
silinmiş  xalq  və  tayfaların  etnik  mənşəyi,  yaşam  tərzi,  dövlətçilik  ənənəsi, 
dini təsəvvürləri, mədəniyyətləri haqqında silinmiş təsəvvürləri bərpa edə bi-
lirik. Məsələn, görkəmli alim, türk xalqlarının tarix və etnoqrafiyasının ta-

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 290 -
nınmış araşdırmaçısı, professor Bahəddin Ögəl 
«Türk mədəniyyəti tarixinə 
giriş
»  əsərində  Mərkəzi Asiyada, Altaylarda  aşkar  olunmuş  qədim  maddi-
mədəniyyət nümunələri 
üzərində ortaq türk damğa  işarələrinin təsvirlərinə 
 
 
 
 
        
  
 
 
 
 
 
 
   və onların yayılma arealına, tətbiqi xüsusiyyətlərinə də geniş yer ver-
mişdir.
170
  O da maraqlıdır ki, həmin işarələrin analoqlarına Qafqaz Albaniyası 
dövlətinin maddi-mədəni irs nümunələrində də rast gəlinir. 
Avar alimi Paruk Dibirov 2001-ci idə Moskvada nəşr etdirdiyi «Dağıstan 
ornamentlərinin tarixi» kitabında Dərbənd işarələri və naxışlarına, onların se-
mantikasına və mənşəyinə geniş yer vermişdir. Məsələn, Dərbəndin və müasir 
Azərbaycan Respublikası ərazisindəki qədim tikililərin, məzar daşlarının bəzək 
ünsürlərinin eyniliyini vurğulayan müəllif qeyd edir: 
«Dərbənddə sənduqə 
tipli qədim məzar daşları Azərbaycanda - Şirvan ərazisində, Mərkəzi Asi-
yada, İranda qəbirüstü abidələrin eynidir. Lakin ornamentlərin işlənməsi 
baxımından daha zəngindir... Dərbənd tikililəri və Bakıdakı Şirvanşah-
lar  sarayı  eyni  üslubda  inşa  edilmişdir». 
171
  P.Dibirov  burada  toxunan 
xalça tiplərində Azərbaycana xas olan spesifik naxışların – «Dirilik Ağacı», 
«xərçəng», «yerpənək», «tapança», «dolanqaç» (spiral), «qarmaq» və s. ya-
yıldığını  vurğulayaraq  Dərbənddə  xalçaçılıq  sənətinin  təməlinin  VII  əsrdə 
qoyulduğunu, hətta «Dərbənd» xalça tipinin tarixən «Köhnə Quba» adını da-
şıdığını bildirir. 
Dərbənd yazılarını erməniləşdirmək səylərində Ermənistanın «Qolos Ar-
menii» qəzetinin Dərbəndə ezam olunmuş müxbiri Meri Çollakyan nəinki qala 
divarları üzərində yazı və rəmzlərin, hətta bu şəhərin bütövlükdə ermənilərə 
məxsus  olduğunu  belə  ifadə  edir: 
«Qədim mənbələrə əsasən, bu ərazilər 
paytaxtı Dərbənd olan erməni-aqvan şahlığına aid idi. Maarifçi Qriqori-
nin nəvəsi, sonralar Aqvanın katalikosu olmuş Qriqoris burada xristian-
lığı yaymağa başlamış və Dərbənddə öldürülmüşdür. Böyük Mesrop Maş-
tos  Dərbənddə  yerli  tayfaları  maarifləndirir,  onun  xristian  dəyərlərini 
isə  erməni  sərkərdəsi  Vardan  Mamikonyan  qoruyurdu».
172
    Məsələn, 
Qafqaz Albaniyasına aid rəmz və damğaların, yazı işarələrinin erməni etnik 
mədəniyyəti kontekstində araşdırılmasının təməlini qoyanlardan biri olan ye-
piskop Makar Barxudaryan 1889-1892-ci illərdə Dərbənd şəhərində olarkən 
170  B.Ögel. 
B.Ögel. 
.Ögel. 
gel. . 
171  
П.Дибиров. «История орнамента Дагестана (Возникновение и развитие основных мотивов)», 
Москва, Наука, 2001
172
  М.Чолакян. «Армянские знаки на скрижалях Дербента», http://forum.hayastan.com/lofiversion/
index.php/t39799.html

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 291 -
«Qala divarlarının «B» qülləsi üzərində, P.Zakaryanın bağında» bu qədim ya-
zıları görmüş, «Aluyanq diyarı və onun qonşuları» (1893) kitbında onların 
təsvirini vermişdir. Beləliklə, M.Barxudaryanın təşəbbüsü nəticəsində 
«şərti 
olaraq, «Dərbənd yazıları» adlandırılan «alban yazı nümunələrinin Mes-
rop Maştosun yaratdığı əlifba ilə formaca əlaqəsi sübuta yetirilmişdir». 
Halbuki, professor R.Açaryan hələ 1928-ci ildə bu yazıların alban əlifbası ilə 
eyniləşdirilməsinin əleyhinə çıxmış, onların zaman keçdikcə ilkin görkəmini 
itirən kufi xətt yazısı olduğunu bildirmişdir. Daha sonra, 1935-ci ildə linq-
vist  D.Karbelaşvili  bir  tərəfdən  həmin  işarələrin  «naməlum  dildə  yazıl-
mış mətn olduğunu» etiraf etsə də, digər tərəfdən burada «gürcü və erməni 
hərflərinin əlamətlərinin» mövcudluğunu vurğulamışdır. Professor A.Şanidze 
isə Dərbənd yazılarının oxunuşu cəhdlərində saxtakarlıq meyillərinə, onların 
erməniləşdirilməsinə qarşı çıxaraq bildirirdi: 
«Eçmiədzində saxlanılan 7117 
nömrəli  əlyazmadakı  alban  əlifbası  literləri  ilə  Dərbənd  yazılarındakı 
hərflər arasında fərqlər o dərəcədə qabarıqdır ki, onları identikləşdirmək, 
«oxşar» adlandırmaq olmaz».
173
 
M. Barxudaryanın «tapdığı» Dərbənd yazısı.
 Maraqlıdır ki, qeyri-erməni alimləri həmin yazıları öyrənməyə hazırlaşanda 
daş kitabə qəflətən müəmmalı şəkildə yoxa çıxmışdır. S.Muravyova Dərbənddə 
olarkən Barxudaryanın nişan verdiyi yazılı lövhəni tapa bilməmişdir. Tədqiqatçı 
bu barədə yazır: 
«Axtarışlarımız uğursuz nəticə verdi. Şimal divarlarının 
ikinci qülləsində, o cümlədən Narınqalada onu müəyyən edə bilmədik… 
Qüllənin bir hissəsi indi meyvə şirələri zavodunun ərazisindədir. Əvvəllər 
burada bağ olmuşdur. Zavodun yaşlı fəhlələrindən biri isə bildirdi ki, nə 
vaxtsa belə bir yazılı daş görmüşdür». Qeybə çəkilmiş kitabənin həqiqiliyinə 
gəldikdə isə S.Muravyova şübhələrini belə ifadə etmişdir: «
M.Barxudaryanın 
173  М.Гаджиев, В.Юсуфов.   «Тайна Дербентской надписи», http://www.arhiv.ndelo.ru/one_stat.
php?id=6147#

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 292 -
və M.Smbatyanın təqdim etdikləri təsvirlər heyrət doğuran cəhətlərdən 
bir-birinə  bənzəyir.  M.Smbatyan  kitabəni  görməyə  də  (Barxudaryanın 
çəkdiyi rəsmi təkrarlaya –A.Q.)
 bilərdi. Digər tərəfdən, bu yazının həddən 
ziyadə tərtibatlı olması və ötən min il ərzində bütün meteroloji təsirlərə 
baxmayaraq əla vəziyyətdə saxlanılması şübhə doğurmaya bilməz».
174
     
Yujdaq  İnstitutunun  professoru  Yarəli  Yarəliyev  Dərbənd  yazılarının 
Mingəçevirdə aşkar olunmuş alban əlifbası ilə yazıldığını bildirsə də, sonda 
onları həmin mətni «ləzgi dilində yazılmış mətnlərin qalıqları» elan etmiş-
dir. Lakin Y.Yarəliyev bununla kifayətlənməyərək, «yolüstü» toponimikaya 
dair biliklərini də nümayiş etdirmiş, «Albaniya» sözünün izahına da müdaxilə 
etməyi unutmamışdır. Onun qənaətinə görə, guya qədim dövrlərdə ləzgilərin 
«Alpan» adlı ildırım tanrısı mövcud olmuşdur və məlum toponim onun adını 
daşımaqdadır. Əgər bu, həqiqətən də belədirsə, Azərbaycanın Quba bölgəsində 
və Dərbənddə «Alpan» adlanan xalça tipinin Dağıstanın cənub hissəsində ya-
şayan ləzgilərin nə səbəbə «yerpənək» (türk sözüdür, xiyarın səthi hamar olan 
yerli sortunun adıdır) adlandırmaları sual doğurmaya bilməz.
175
 Dağıstan Elm 
Mərkəzi Tarix, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşları - pro-
fessor Murtazəli Hacıyev və  baş elmi işçi Vəli Yusifov, nəhayət ki, təməli 
yepiskop Makar tərəfindən qoyulan bu mənasız polemikaya son qoymağa ça-
lışmış, alimləri etnosiyasi maraqlara xidmət etməməyə çağırmış, qala qapısı 
üzərindəki mətnin kufi əlifbası ilə ərəb dilində mətn olduğunu, burada Qurani-
Kərimin «əl-Bəqərə» surəsindəki 225-ci ayənin yazıldığını bildirmişlər. On-
ların qənaətinə əsasən, «Dərbəndin alban əlifbası»  isteriyası erməni yepis-
kopu Makar Barxudaryanın zəngin təxəyyülünün, ən əsası isə ərəb əlifbasını 
bilməməsinin  nəticəsidir.
176
 
Dağıstan  ərazisində,  xüsusilə  Dərbənd  şəhərində  tapılmış  yazı 
nümunələrinin, damğa və rəmzlərin, leksik, etnoqrafik, arxeoloji materialla-
rın ortaq türk etnomədəni məkanından çıxarılmasına yönəldilən cəhdlərdən 
biri də qədim maddi-mədəniyyət nümunələrinin «İran-Dağıstan əlaqələrinin 
inikası» kimi dəyərləndirilməsi, Azərbaycanın tarixi ərazilərinə yeni iddiala-
rın irəli sürülməsidir.  Məsələn, sosial şəbəkədə yayılan məqalələrin birində 
eramızdan  əvvəl  III-II  minilliklərdə 
«indiki  İran Azərbaycanı  ərazisində 
174  
Р.Лолуа. «Кавказско-албанская эпиграфика»/«Восточные общества: традиции и 
современность», Материалы II Съезда молодых востоковедов стран СНГ, Баку, 11-14 ноябрь, 2013 
года», Москва-Баку, 2014
175  
П.Дибиров. «История орнамента Дагестана (Возникновение и развитие основных мотивов)», 
Москва, Наука, 2001
176
  М.Гаджиев, В.Юсуфов.   «Тайна Дербентской надписи», http://www.arhiv.ndelo.ru/one_stat.
php?id=6147#

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 293 -
dağıstandilli xalqların yaşaması, sonralar isə Qafqaza miqrasiya etməsi» 
bildirilir.
 Qeyd edilir ki, «Belə bir mülahizə yürütmək olar ki, ləzgilərin, 
və  irandillilərin  -  talışların,  giləklərin  və  kürdlərin  etnogenezi  eyni 
ərazidə (Cənubi Azərbaycanda) formalaşmışdır».
177
 Halbuki, vaxtılə SSRİ 
ərazisində xəzərşünaslıq elminin təməlini qoymuş alim, Ermitaj Muzeyinin 
direktoru
 işləmiş professor Mixail Artomonov hələ 1946-cı ildə dərc etdirdiyi 
«Qədim Dərbənd» məqaləsində qala divarlarındakı işarələrin mənşəyinə dair 
münaqişələrə son qoymaq məqsədilə yazırdı:
 «Xəzərlərin Dərbənd şəhərinə 
hakim olduqları dövrlərin abidəsi olaraq qala divarlarının hörgü daşları 
üzərindəki çoxsaylı işarə və təsvirləri göstərmək olar. Bu işarələr Sarkel 
(Don  çayının  sol  sahilində  xəzərlərin  qala-şəhəri),
  Mayask  (IX-X  əsrlərdə 
indiki  Voronej  vilayətində,  Don  və  Tixaya  Sosna  çaylarının  mənsəbində 
qədim türk tayfalarının arxeoloji mədəniyyət abidəsi)  
və Bolqarıstandakı 
Aboba-Pliske (təməli Asparux xan tərəfindən qoyulan və 681-ci ildən 893-
cü  ilədək  paytaxt  olan  yaşayış  məntəqəsi)
  şəhərlərindəki  işarələrin  tam 
bənzəridir».
178
  
Yuxarıda  adı  çəkilən  professor  Murtazəli  Hacıyev  2009-cu  ildə Tiflisdə 
«Qafqazın  arxeologiyası,  etnologiyası  və  folkloru»  mövzusunda  keçirilmiş 
beynəlxalq  konfransda  çıxış  edərək,  Dərbənd  şəhərinin  müdafiə  tikililəri 
üzərində  eramızın  VI  əsrinə  aid  500-dən  çox  işarənin  müəyyən  edildiyi-
ni  bildirmişdir.  M.Hacıyev  bu  nişanların  semantikasını,  analoqlarını,  etnik 
mənşəyini araşdırmadan, bəlkə də, bundan məqsədli şəkildə yayınaraq, on-
ları  «
eramızın  568-569-cu  illərində  Dərbənd  qalasında  aparılan  inşaat 
işlərində  çalışan  atəşpərəst  bənnaların  rəmzləri»  kimi  təqdim  etmişdir. 
Üstəlik,  qədim  saka-skiflərdə,  hunlarda,  xəzərlərdə,  oğuz  və  qıpçaqlarda 
«and»  kimi  tanınan,  hətta  Əmir Teymurun  dövlət  rəmzi  olan  damğanın  da 
  (Dərbənd  daşlarında  onun  on  üç  təsviri  aşkar  olunmuşdur) 
məlum etnik mənsubiyyəti üzərindən sükutla keçərək, həmin işarəni Qafqaz-
da «buddistlərin üç nöqtə simvolu» (!), «üç disk nişanı» (?) adlandırmışdır. 
Bundan başqa, o, qədim türklərdə «ama», «abak» damğasını 
 «sasanilərin 
mehranilik  dininin  rəmzi»,  «Ay-Günəş»  və  ya  «Ay-Ulduz»  işarəsini 
 
 isə «İranın qədim dini-dövlətçilik atributu» kimi qələmə vermişdir.
179
 
177
  «Иранско-дагестанские исторические связи», http://voprosik.net/iransko-dagestanskie-istoriches-
kie-svyazi/
178
  М.Артомонов. «Древний Дербент». // «Советская археология»,VIII, 1946
179  
М. Гаджиев. «К выделению и интерпретации зороастрийских символов в знаковой системе 
Дербента середины VI века». Международная научная конференция «Археология, этнология, 
фольклористика Кавказа» Сборник кратких содержаний докладов Тбилиси, 25-27 июня 2009

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 294 -
Səfəvi dövlətinə aid üzlüklü (niqablı) dəbilqənin «işıq» adlanan
 alın hissəsində üzərində  «Ay-Günəş» (Ay-Ulduz) 
 işarəsi.
Dərbənd  işarələrini  cidd-cəhdlə  «atəşpərəst  irandillilərin»  adına  çı-
xaran  professor  Murtazəli  Hacıyevin  tədqiqatlarında  daha  dörd  yanlışlığı 
diqqətə çatdıraq. Birincisi, müəllifin guya keçmiş dövrlərdə Dərbənd qala-
sının tikintisində çalışan bənnaların hörgü daşlarına fərdi nişanlarını həkk 
etdirmələri  barədə  mülahizələri  normal  məntiqə  sığmır.  Çünki  divar  hör-
güsü ilə məşğul olan bənnanın daş blokları və ya bişmiş kərpicləri bir-bir 
işarələməsi lüzumsuzdur. Bu barədə iki fərziyyə irəli sürmək olar. Əvvəla, 
yaxşı  məlumdur  ki,  keçmiş  dövrlərdə  genişmiqyaslı  tikintilər,  məsələn, 
müdafiə  istehkamlarının  inşası  zamanı  hökmdar  (xaqan,  xan,  şah)  vas-
sal tayfaların üzərinə xüsusi vergilər qoyurdu. Onlar inşaat meydançasını 
fasiləsiz  olaraq  müəyyən  miqdarda  tikinti  materialları,  o  cümlədən  hörgü 
daşları ilə təmin etməli idilər. Böyük ehtimalla bu işarələr həmin tayfala-
ra məxsus tanınma-fərqləndirmə nişanlarıdır. Digər fərziyyə isə bu nişan-
ların  daşkəsənlərə  məxsus  olmasıdır.  İkincisi,  M.Hacıyevin  təqdim  etdi-
yi təsvirlərdəki «500-dən çox qədim işarə», əslində, təqribən 100-dən bir 
qədər çox etnik damğanın müxtəlif tərəflərdən çəkilmiş variantları, eləcə də 
Göytürk və uyğur əlifbası qrafemləridir. Üçüncüsü, müəllifin təqdim etdi-
yi yüzlərlə damğa nişanları arasında nədənsə irandilli xalqların - parfların, 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 295 -
sasanilərin nişanlarına qətiyyən rast gəlmirik. Əvəzində isə damğa işarələri 
üzrə tanınmış mütəxəssislərin – İ.Baskenin, E.Triyarskinin, L.Lavrovun və 
başqalarının  təsnifatlarına  əsasən,  qədim  türk  xalqlarının  etnik  tanınma-
fərqləndirmə nişanlarını görürük.       
Dördüncü  «yanlışlıq».  Hind-Avropa  meyilli  Ermənistan  və  Rusiya 
alimlərinin təcrübəsi göstərir ki, damğa işarələrinin, rəmzlərin təhrif olun-
masının, etnik, regional mənsubiyyətinin məqsədli şəkildə gizlədilməsinin 
ən  sadə  və  çox  işlənən  üsulu  onları  tamamilə  fərqli  rakusda  -  üfüqi,  tərs 
vəziyyətdə,  müəyyən  seqmentləri  silinmiş  şəkildə  təqdim  edilməsidir.  Bu 
üsul təkcə Qərbi Azərbaycandakı Göyçə, Geğam, Abaran, Dəvəboynu qa-
yaüstü yazılarına dair materiallarda deyil, Dərbənd işarələrinin təsnifatında 
da özünü qabarıq büruzə verir. Təəssüf ki, M.Hayıyevin araşdırmalarında 
da bu arzuolunmaz üsul özünü  göstərir. Misal üçün: Dərbənd qala divar-
larının  daşlarına  həkk  olunan  və  oğuzların  əfşar  tayfasına  aid  edilən   
damğasının, Göytürk əlifbasındakı            və s. qrafemlərinin tərs 
çevrilərək  «atəşpərəst  işarələrinə»  transformasiya  olunması     
 
 
 
 
  onların  semantikasının  müəyyənləşdirilməsini  çətinləşdirsə 
də,  məhz  türk  tanınma-fərqləndirmə  işarələrinin  saxtakarlığa  dayanıqlığı 
üzündən bu təcrübə özünü doğrultmaşdır. Belə ki, M.Hacıyevin təsnifatında 
qədim türklərin spesifik damğalarından olan «yay-ox» işarəsinin   müxtəlif 
istiqamətlərə  çevrilməsinə,  onların  semantikasının  dəyişməsinə  baxmaya-
raq, yenə də etnik türk damğası 
 
 (daraq damğa) olaraq qalmaqdadır. 
Bu hal 
 «bitik»  və 
«qalxan», 
 «beşik» və   «qapı»,   «qarmaq» 
və   «kösöv» kimi işarələrə də aiddir. Bundan başqa, M.Hacıyevin çoxsaylı 
nöqtələrdən ibarət fraqmentləri 
 
    
    
 
 
   və 
s. «sakral rəmz» nümunələri kimi tanıtmaq cəhdləri də heç bir elmi əsasa 
söykənmir. Belə işarələr nə Qafqaz xalqlarında, nə saka-skiflərdə, nə də türk 
tayfalarında, sarmatlarda,  sasanilərdə və parflarda vardır. Doğrudur, Göy-
türk əlifbasında sözləri bir-birindən ayırmaq məqsədilə qoşa nöqtələrdən   
istifadə olunmuşdur. Lakin Dərbənd işarələrindəki nöqtələrin sistemsizliyi 
belə bir fikir yürütməyə əsas verir ki, M.Hacıyev qala daşları üzərində ərəb 
qrafikası ilə yazılan (kufi xətti) və zaman keçdikcə bir hissəsi silinən mətn 
işarələrinin  –  qrafemlərin  salamat  hissələrini  damğa  nişanları  kimi  qəbul 
etmişdir. 

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 296 -
Xüsusilə vurğulamaq lazımdır ki, Dərbənd işarələri və Qaraçay-Çərkəz 
Respublikasının Qaraçay rayonu ərazisindəki Xumara yazılarının müqayisəli 
təhlili  nəticəsində  onların  arasında  heç  bir  prinsipial  fərq  müəyyən 
edilməmişdir. Vaxtilə  görkəmli  qaraçay  alimi,  paleontoloq  və  qədim  türk 
mətnləri üzrə mütəxəssis Soslanbəy Bayçorov da Şimali Qafqaz ərazisində, 
o cümlədən qədim Xumara şəhəri xarabalıqlarında aşkar olunmuş 150-yədək 
qədim türk mətninin deşifrəsi əsəsında Göytürk əlifbasının İtil (Volqa) ça-
yından  Dunan  sahillərinədək  uzanan  Qafqazı  və  Şimali  Qafqazı  da  əhatə 
edən nəhəng ərazinin «klassik əlifbası olması qənaətinə gəlmişdir.
180
 Araş-
dırmalara  əsasən,  bu  şəhər-qala  eramızın VIII  əsrində  xəzərlər  tərəfindən 
inşa olunmuşdur. Ötən əsrdə professor Georgi Turçaninov Xumara abidələri 
üzərində bir sıra etnik damğalar 
         
      
          
     
                 müəyyən etsə də, onların türk mənşəli 
olması barədə susmuşdur.
181
 Yeri gəlmişkən, Mahmud Kaşğarinin «Divani 
lüğət-it-Türk» əsərinə əsasən, əski türk sözü olan «xumaru» miras,  yadigar 
olaraq verilən mal; ölən böyük bir adamın mal-mülkündən xaqan üçün ayrı-
lan hissə; uzaq səfərə gedən adamın qohumlarına qoyduğu əmanət anlamla-
rını verir.
182
 Dərbənddə uyğur əlifbası işarələrinin (damğalarının) tapılması 
isə elmdə yenilik deyildir. Belə bir fikir dolaşır ki, guya uyğur əlifbası XIII 
əsrədək yarandığı ərazi çərçivəsindən kənara çıxmamış, Avropa ərazilərində 
yayılmamışdır. Halbuki, ilkin orta əsrlərə aid edilən belə qrafemlər Hun im-
periyasına və Xəzər xaqanlığına daxil olan tayfa-nəsillərin damğa işarələri 
şəklində Şimali Qafqazın, Rusiyanın və Ukraynanın ərazilərindəki Mayat, 
Sarkel, Xumara şəhərləri xarabalıqlarında, Xersonda və s. aşkar olunmaq-
dadır. 
Eyni  zamanda,  Mahmud  Kaşğarinin  «Divani  lüğət-it  Türk»,  Fəzlullah 
Rəşidəddinin  (1247-1318)  «Cami  ət-Təvarix»  («Səlnamələr  toplusu»), 
Əli  Yazıçıoğlunun  (XV  əsr)  «Təvarixi  al-  iSəlcuq»,  Əbülqazi  Bahadur 
xan  Xivəlinin  (1605-1663)  «Şəcəreyi-Tərakimə»  və  Seyid  Loğmanın 
«Hünərnamə»  (XVII  əsr)  əsərlərindəki  təsnifata  əsasən,  Dərbənd  işarələri 
180  
С. Байчоров. «Древнетюркские рунические памятники Европы». Ставрополь, 1989
181
 Г.Ф. Турчанинов. «Памятники письменности и языка народов Северного Кавказа и Восточной 
Европы», 1971
182
 M.Kaşğari. «Divanü lüğat-it-Türk», dörd cilddə, Tərcümə edən və nəşrə hazırlayanı
Ramiz Əskər, Bakı: «Ozan», 2006.