Davlatiy moliya
Yüklə 8,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
foyda olish yoki
XYSning boshqa maqsadlariga erishish uchun foydalaniladigan resurslarning pul qiymati XYSning xarajatlari deyiladi. “Xarajatlar” tushunchasi “tannarx” tushunchasiga nisbatan kengroq hisoblanadi. Chunki tannarx umumiy xarajatlarning bir qismini (oddiy takror ishlab chiqarish xarajatlarini) o’zida aks ettiradi. Mahsulot (ish va xizmat) tannarxi mahsulot (ish va xizmat)ni ishlab chiqarish (ko’rsatish) jarayonida foyda-laniladigan xomashyo, materiallar, yoqilg’i, energiya, asosiy fondlar, mehnat resurslari va ularni ishlab chiqarish hamda realizatsiya qilish boshqa xarajatlarining qiymatiy bahosidan iborat. Amaliyotda “mahsulotning umumiy tannarxi” va “mahsulot birligining tannarxi” tushunchalari mavjud. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida (sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo, umumiy ovqatlanish, qurilish va b.) ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tannarxi tarkibiga xarajat-larni aks ettirish (kiritish)ning o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Tannarxga kiritiladigan xarajatlarning tarkibi, bir tomondan, hayotga tatbiq etilayotgan soliq siyosatiga va ikkinchi tomondan, iqtisodiyotning ahvoli (holati) va tarkibiy tuzilishiga bog’liq. XYS faoliyatining shart-sharoitlari va yo’nalishlariga bog’liq ravishda xarajatlar quyidagi ikki yirik guruhga bo’linadi: ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq xarajatlar; sotishdan tashqari xarajatlar; Ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan xarajat-lar tarkibiga, odatda, quyidagilar kiritiladi: 452 mahsulotlarni tayyorlash, saqlash va etkazib berish, ishlarni bajarish, xizmatlarni ko’rsatish, tovar (ish, xizmat, mulkiy huquq)larni sotib olish va sotish xarajatlari; asosiy vositalar va boshqa mol-mulklarni saqlash va ekspluatatsiya qilish, ta’mirlash va texnik xizmat ko’rsatish, shuningdek, ularni tuzatilgan holatda saqlab turish xarajatlari; tabiiy resurslarni o’zlashtirish xarajatlari; ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanma-lari bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar; majburiy va ixtiyoriy sug’urta xarajatlari; ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog’liq bo’lgan boshqa xarajatlar. Yuqoridagilardan tashqari bu xarajatlar yana quyida-gicha guruhlanishi mumkin: moddiy xarajatlar; mehnat haqi xarajatlari; hisoblangan amortizatsiya summalari; boshqa xarajatlar. XYS umumiy xarajatlarining summasidan iborat bo’l-gan ishlab chiqarish tannarxining tarkibiga quyidagilar kiradi: moddiy xarajatlar; amortizatsiya ajratmalari; mehnatga haq to’lash xarajatlari; ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar; tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining o’zgarishi va boshqa xarajatlar; kelgusi davr xarajatlari; kelgusi xarajatlar va to’lovlar rezervlari; va boshqalar. Sotishdan tashqari xarajatlar mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lmaydi. Resurslarning samarali boshqaruvchanligini ta’min-lash uchun mahsulotning tannarxi XYSning alohida olingan bo’linmalari bo’yicha hisoblanadi. U o’z ichiga shu bo’linma-ning xarajatlarini olib, ma’lum davr uchun XYS xara-jatlarining rejali hisobini, ya’ni byudjetini (smetasini) tuzish uchun asos bo’ladi. XYSning barcha xarajatlarini turli yo’nalishlar bo’yicha (u yoki bu klassifikatsiyaning asosida nima qo’yilganligiga bog’liq ravishda) tasniflash 453 (klassifikatsiya qilish, turkumlarga ajratish) mumkin. Odatda, xarajatlarning klas- sifikatsiyasi ularning quyidagi belgilar bo’yicha tasnif-lashni o’z ichiga oladi: ishlab chiqarishning hajmiga nisbatan; iqtisodiy elementlariga ko’ra; kalkulyatsiya moddalari bo’yicha; mahsulot tannarxiga o’tkazilish usuliga muvofiq; davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab; va boshqalar. Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar quyidagi guruhlarga klassifikatsiya qilinadi: doimiy (o’zgarmaydigan) xarajatlar; o’zgaruvchan xarajatlar. Doimiy (o’zgarmaydigan) xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’lmaydi. Bu xarajatlar, hatto XYS ishlamay turgan hollarda ham yoki uning tashkil qilinish davrida ham mavjud bo’ladi. Bunday xarajatlarning qato-riga o’z asosiy fondlarining amortizatsiyasi, binolarning ijarasi, ma’muriyat va xizmat ko’rsatuvchi xodimlarga ish haqi, soliqlarning ayrim ko’rinishlari va boshqalar kiradi. O‘zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga nisbatan proportsional ravishda o’zgaradi. Bunday xarajat-larning tarkibi xomashyo, materiallar, butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar, texnologik ehtiyojlar uchun yoqilg’i va energiya, asosiy ishchilarning ish haqlari va boshqalar bilan bog’liq bo’lgan xarajatlardan iborat. Bir vaqtning o’zida XYS xarajatlarining doimiy (o’zgarmaydigan) xarajatlar va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’linishi shartli xarakterga ega. Buning sababi shundaki, uzoq vaqt davomida XYSning barcha xarajatlari o’zgaradi. Shuning uchun ham ular ko’p hollarda shartli-doimiy (shartli-o’zgarmaydigan) va shartli-o’zgaruvchan xarajatlar deb yuriti-ladi. Xarajatlarning bunday bo’linishidan zarar (ziyon)sizlik tahlil qilinganda, ishlab chiqariladigan mahsulotning tarkibiy tuzilmasini optimallashtirishda va moliyaviy rejalashtirishni amalga oshirish (o’tkazish)da foydala-niladi. Doimiy (o’zgarmaydigan) xarajatlar va o’zgaruvchan xarajatlarning yig’indisi mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlarining umumiy summasini tashkil etadi. Iqtisodiy elementlariga ko’ra xarajatlarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: a. moddiy xarajatlar: xomashyo va materiallar; sotib olingan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar; 454 yoqilg’i; texnologik maqsadlar uchun elektroenergiya; va boshqalar. b. mehnat haqi xarajatlari; c. tasdiqlangan yagon ijtimoiy soliq stavkasiga muvo-fiq ravishda ish haqi fondiga hisoblashlar; d. asosiy vositalarning amortizatsiyasi; e. boshqa xarajatlar: ijara haqi; majburiy sug’urta to’lovlari; tannarx tarkibiga kiritiladigan soliqlar; va boshqalar. Iqtisodiy elementlar xarajatlarning bir xil ko’ri-nishlari bo’lib, ular mahsulotni ishlab chiqarish va rea-lizatsiya qilishda aniq bir rolni o’ynaydi. Xarajatlarning iqtisodiy elementlarga bo’linishidan mahsulot barcha hajmini ishlab chiqarish xarajatlarining smetasini tuzish-da foydalaniladi. Tannarxning elementli tarkibiy tuzilmasi xarajatlar u yoki bu ko’rinishi salmog’iga bog’liq ravishda sanoatning tarmoqlari bo’yicha farqlanadi. Agar moddiy (material) sig’imli tarmoqlarda mahsulot tannar-xining tarkibida moddiy xarajatlar hal qiluvchi o’rinni egallasa, mehnat sig’imli tarmoqlarda esa asosiy hissa mehnat haqiga to’g’ri keladi. Energiya sig’imli tarmoqlar ham mavjud bo’lib, ularning tannarxida energetika resurs-larining xarajat-lari (rangli metallurgiya, ximiya sanoati, engil metallarni ishlab chiqarish) katta salmoqni egal-laydi. O‘z navbatida, fond sig’imli tarmoqlarda katta salmoq asosiy fondlarning amortizatsiyasi va ularni saqlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlarga to’g’ri keladi. Kalkulyatsiya moddalari bo’yicha xarajatlar quyidagi guruhlarga bo’linadi: xomashyo va materiallar; qaytariluvchi chiqindilar; texnologik maqsadlar uchun yoqilg’i va energiya; asosiy ishlab chiqarish ishchilarining asosiy va qo’shimcha ish haqlari; yagona ijtimoiy soliqqa hisoblashlar; mashina va dastgohlarni saqlash xarajatlari; umumishlab chiqarish xarajatlari; umumxo’jalik xarajatlari; boshqa ishlab chiqarish xarajatlari; tijorat xarajatlari. Xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo’yicha (klas-sifikatsiya qilinishi) mahsulotlarning alohida turlari bo’yicha uning o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarini 455 hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Bu belgiga ko’ra XYSlarning xarajatlari ikkiga bo’linadi: to’g’ri (bevosita) xarajatlar; egri (bilvosita) xarajatlar. To’g’ri (bevosita) xarajatlarga mahsulotning aniq bir turini ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiradi. Ular shu mahsulotning tannarxiga bevosita kiri-tiladi. Masalan, xomashyo, asosiy material xarajatlari, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va mahsulotning ma’lum bir turi bo’yicha butlovchi buyumlar bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar ana shunday xarajatlar hisoblanadi. Egri (bilvosita) xarajatlar butun XYSda ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish yoki mahsulotlarning bir necha turlarini ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, binolar va dastgohlarni saqlash, ularni ta’mirlash xarajatlari, boshqaruv apparatiga tegishli bo’lgan ish haqi xarajatlari va boshqalar shular jumlasidandir. Bu xarajatlar konkret turdagi buyumlarning tannarxiga qanday-dir bir shartli asosga ko’ra proportsional ravishda, ko’p hollarda, to’g’ri (bevosita) xarajatlarga nisbatan to’g’ri proportsional ravishda kiritiladi. Davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab xarajatlar ikkiga bo’linadi: norma (me’yor)lashtiriladigan xarajatlar; norma (me’yor)lashtirilmaydigan xarajatlar. Xarajatlarning bunday bo’linishi, odatda, soliqqa tortish sohasida tegishli qaror qabul qilinayotgan paytda qo’llaniladi. Norma (me’yor)lashtiriladigan xarajatlarga soliqqa tortiladigan foydani hisoblash maqsadida o’rna-tilgan (belgilangan) norma (me’yor)lar doirasidagi xara-jatlar kiradi. Chiqimlarni kamaytirish XYS ishi samaradorligini oshirishning eng muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. Odatda, chiqimlarni kamaytirishning quyidagi asosiy yo’l-lari ajratilib ko’rsatiladi: resurslarni tejaydigan innovatsion texnologiyalarni qo’llash; mehnat unumdorligini oshirish; ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarish sifatini yaxshilash; kadrlarning malakaviy darajasini oshirish; XYS taraqqiyotining strategik maqsadlarini asoslash va qabul qilingan strategiyani aniq ijro etish; XYSni boshqarish texnikasi va texnologiyasini tako-millashtirish, qabul qilingan boshqaruv qarorlarining asoslanganligini ta’minlash; xomashyo va material xarajatlarining salmog’ini pasaytirish, ta’minlovchi xizmatlarning uzluksiz ishlashiga erishish; 456 marketing xizmatining samarali ishlashi, XYSning marketing strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish; XYSdagi yo’qotmalarning barcha ko’rinishlarini qisqar-tirish, chiqindilar, ikkilamchi materiallar va energeresurslardan, yo’lovchi mahsulotlardan va h.k.lardan foydalanish. XYS xarajatlarini tahlil qilish uchun asos bo’lib byudjet tuzish (smetalarni ishlab chiqish, xarajatlarni rejalashtirish va farqlanishni nazorat qilish) xizmat qiladi. Bu xarajatlarni qisqartirishdagi uzilishlarni amalga oshirish bo’yicha XYS turli bo’linmalarining hara-katini aniqlashga imkon beradi, bu ishning istiqbolli yo’nalishlarini aniqlaydi. Moddiy xarajatlar (FIFO, LIFO, qiymatning o’rtacha tor-tiluvchanligiga ko’ra baholash), mehnat xarajatlari, amortizatsiya ajratmalari va ularning boshqa ko’rinishlarini hisoblash metodikasi tahlil jarayonida muhim tarkibiy qism sifatida maydonga chiqadi. XYS xarajatlarini samarali boshqarish uchun zarur bo’ladigan yuqorida bayon etilgan tarkibiy qismlardan (rejalashtirish, hisob-kitob metodlari, byudjetlashtirish, tahlil) tashqari yana boshqaruv hisobini ham ta’kidlab o’tish kerakki, uni yo’lga qo’ymasdan turib, xarajatlarni samarali boshqarishning iloji yo’q. Boshqaruv hisobi xarajatlarning doimiy (o’zgarmaydigan) va o’zgaruvchan xarajatlarga bo’linishiga, XYSning xo’jalik yuritish sharoitlariga bog’liq ravishda ularning xususiyatlariga asoslanadi. Mahsulot ishlab chiqarish chiqimlarini kamaytirish XYSning mol yetkazib beruvchilar bilan munosabatlarini rivojlantirish va optimallashtirish (oqilonalashtirish) bo’yicha rejali ishiga, mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan oqilona foydalanishiga, iste’molchilarning talablariga va ilmiy- texnika taraqqiyoti yutuqlariga javob beradigan harakatchan ishlab chiqarishni yaratishiga bog’liq. Yüklə 8,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|