Davlatiy moliya

klassifikatsiyalanishi va samaradorligini baholash 
2.
 
Foyda, uni shakllantirish va undan foydalanish 
3.
 
Rentabellik va uni oshirish yo’llari 
1.
 
Xo’jalik yurituvchi subyektlarning xarajatlari: mohiyati, tarkibi, 
klassifikatsiyalanishi va samaradorligini baholash 
“Ishlab chiqarish xarajatlari” va “ishlab chiqarish chiqimlari” tushunchalari 
(iboralari) bir xil ma’noni anglatmaydi. Bu tushunchalarning ikkinchisi 
birinchisiga nisbatan kengroq bo’lib, jamiyat nuqtai-nazaridan u jonli va 
buyumlashgan mehnatning barcha hajmini o’zida mujassam etadi va 
mahsulotning qiymatiga teng. “Ishlab chiqarish “chiqimlari” tushunchasi, 
aksariyat hollarda, iqtisodiyotning ma’lum bir sohasi bilan bog’langan (masalan, 
ishlab chiqarish chiqimlari, muomala chiqimlari va boshqalar). 
Ishlab chiqarish chiqimlarini dastlab ikki guruhga bo’lish mumkin: 

aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar; 

aniq bo’lmagan chiqimlar. 
Aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar XYS tomonidan amalga 
oshirilgan aniq xarajatlardan – ish haqi, xomashyo va materiallar xarajatlari, ijara 
uchun to’lov va boshqalardan iborat. Aniq bo’lmagan, almashgan chiqimlar yoki 
qo’ldan boy berilgan, qo’ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari esa shu bilan 
bog’liqki, XYS mahsulot ishlab chiqarish uchun kapitaldan foydalanib, shuning 

---

451 
o’zida uning muqobilli foydalanish imkoniyatini qo’ldan chiqaradi. 
Mablag’larning cheklanganligi ularning foydalilik daraja-siga qarab mavjud 
imkoniyatlarning variantlaridan foyda-lanishga XYSni majbur qiladi. Bunda har 
doim qo’ldan chiqarilgan, boy berilgan foydalar elementlari va demak, aniq 
bo’lmagan chiqimlar elementlari mavjud bo’ladi. U yoki bu mahsulotni ishlab 
chiqarishni davom ettirish yoki uni yanada kengaytirish xususida har qanday 
boshqaruv qarori aniq va aniq bo’lmagan chiqimlarning hisob-kitobiga asos-
lanadi. U yoki bu iqtisodiy qaror o’rtasidagi tanlanish har doim boshqa 
maqsadlarga erishish uchun ongli ravishda yuqotilgan yoki rad etilgan 
imkoniyatlarni xarakterlaydi (tavsivlaydi). 
“XYSning xarajatlari” tushunchasi “XYSning chiqim-lari” tushunchasidan 
farq qilib, ular bevosita moliyaviy kategoriyalar va birinchi navbatda mahsulot 
tannarxi bilan uzviy bog’langan. Shuning uchun ham XYSning xarajatlariga 
uning mohiyatini ifodalovchi quyidagicha ta’rif berish mumkin: