1.1 Oila- bolani ma’naviy-ahloqiy shakllanishidagi ijtimoiy institut
sifatida
Oila bola shaxsini shakllanishida ma‘naviy-ahloqiy muhit bо‗lgan va bо‗lib
kelmoqda, shuningdek, xalqning ijtimoiy shakllanishiga javob beradigan bosh
ijtimoiy institutdir. Ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishi, ilmiy-texnikaning
rivojlanishi va urbanizatsiyaning ta‘siri natijasi oila pedagogikasining bola
tarbiyasidagi rolini kamayishiga olib kelmoqda. Ammo, bola shaxsini
shakllanishida oilaning tarbiyaviy funksiyasi о‗zining ta‘sirini yо‗qotgani yо‗q
4
.
Oilani tarixiy jihatdan kichik ijtimoiy guruxni tashkil etuvchi sifatida kо‗rib,
uning a‘zolari nikoh yoki qarindoshlik aloqalari bilan bog‗langan, hayot tarzi
umumiy bо‗lgan, о‗zaro ma‘naviy javobgarlikka ega zveno deb qaraladi
5
.
Halq
tomonidan
yaratilgan,qomusiy
ahamityaga
ega
bо‗lgan
―Pandnoma‖lar, buyuk allomalardan Abu Rayxon Beruniy, Imom Al-Buxoriy, At-
Termiziy, Amir Temur, Yusuf Xos Xojib, Alisher Navoiy, Muxammad Zaxriddin
Bobur, Mirzo Ulug‗bek, Axmad Donish, Abu Ali ibn Sino, Al Forobiy, Abdulla
Avloniy va boshqa о‗nlab buyuk shoir va mutaffakirlar maktab va oilada bolani
xush-xulq, ahloqiy va har tomonlama kamol topgan qilib tarbiyalash haqidagi
qarashlari о‗ziga xos xususiyatlarga ega bо‗lib, о‗zining alohidaligi bilan ajralib
turadi.
Abu Ali ibn Sino о‗zining pedagogik qarashlarida jamoadan, jamiyatdan
ajralib tarbiya topgan bolaning baxtsiz bо‗lib qolishini ta‘kidlaydi
6
.
4
Васильева, А.К. Структура семи. // А.К. Васильева М.: Педагогика, 1988. – 164с.
5
Аркин Е.А. Родителям о воспитании. // Е.А. Аркин М.: Просвешение, 1997. – 204с.
6
Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. Tabobat va meditsina haqida. ZiyonET
9
Jumladan, Abu Nasr Forobiy har bir kishining baxt-saodatga erishishida
yolg‗iz о‗zi emas, balki kо‗plab kishilarning birgalikdagi sa‘i-harakati, odamlar
faoliyati, bu davlatda yashovchi insonparvar,insonga muhabbatni, yuksak ahloqiy
kishilar ta‘sirida bо‗lishga intilish kerakligini kо‗rsatgan.
Musurmonova O.zamonaviy milliy pedagogikada kо‗rib о‗tilayotgan
masalaning dolzarbligiga alohida ahamitya qaratgan holda, yangi tug‗ilgan bolaga
ham xuddi nihol kabi parvarish zarurligini, pedagogik g‗oyaning tub mohiyati oila
tarbiyasini tо‗g‗ri yо‗lga qо‗yish, mustahkamlash va yanada chuqurlashtirish bilan
bog‗liqligini ta‘kidlab, quyidagicha xulosalaydi: ―Oila tarbiyasida hikmat (falsafiy-
pedagogik yо‗nalishlar) kо‗p‖
7
.
Har bir ota-onaning bola tarbiyasi va rivojlanishi haqidagi ilmiy-pedagogik
bilimlarni takomillashtirish davssasasir taqozosi ekanligi, bunday dolzarb,
murakkab ish maktabgacha tarbiya muassasasi hamda oila hamkorligida amalga
oshiriluvchi yagona, yaxlit tarbiya tizimi mavjud bо‗lgandagina ijobiy natija
berishini kо‗rsatib о‗tadi.
Sharipova D.J. nogiron bolalarga qonunchilikda belgilangan kafolotlarni
tо‗laqonli yetkazish, tibbiy-ijtimoiy ishlarni keng kо‗lamda о‗tkazish, ularni
kelajak hayotga, jamiyatga moslashtirish va о‗z о‗rinlarini topishlarida yordam
berish hozirgi kundagi dolzarb muammolarligidan biri ekanligini alohida qayd
etadi.
Oila bolaga bо‗lgan ta‘sirining chuqur о‗ziga xosligi uchun bolani
tarbiyalashda asosiy omil bо‗lib xizmat qiladi. Oilaning ishtirokisiz
tarbiyalanayotgan bolalar oilada tarbiyalanayotgan bolalarga qaraganda u yoki bu
tomondan rivojlanishdan orqada qoladilar.
Oilada tarbiyalashning zaruriyati quyidagilar bilan asoslanadi:
1. Oilada tarbiyalash boshqa tarbiyalarga qaraganda ancha hissiy gabо‗lib,
uning ―о‗tkazuchi yо‗li‖ ota-onalarning farzandlariga bо‗lgan sevgisi va
7
Farzand aziz, ona - mо‗tabar: Tо‗plam /Tahrir hay‘ati: V.Karimova, O.Musurmonova, X.Sultonov va boshq.-
Toshkent: О‗zbekiston, 2001.-204 b.
10
bolalarining ota-onalariga bо‗lgan javob hislari (bog‗langanlik, ishonch) bilan
ajralib turadi.
2. Bola, ayniqsa ilk yoshda boshqa ta‘sirlarga qaraganda oilaning ta‘siriga
moyil bо‗ladi.
Z. Oila kichik guruxni, о‗ziga xos ijtimoiy mikrokosmni tashkil etib bolani
ijtimoiy hayotga asta-sekin yо‗naltirish va uning dunyoqarashi va tajribasini
oshirishga bо‗lgan talablarga javob beradi.
4. Shu bilan birgalikda oila bir xil bо‗lmagan, differensirlashgan ijtimoiy
gurux bо‗lib, unda turli yoshdagi, turli jinsdagi , hatto turli kasbiy tizimlar
yotadigan ijtimoiy guruxdir. Bu bolaga о‗zining hissiy va intellektual
imkoniyatlarini faol namoyon etishga, ularni tezroq amalga oshirish imkonini
beradi
8
.
Oila
faqatgina
bolalarnigina
emas,
balki
kattalarning
ham
ijtimoiylashuvining muhim omili bо‗lib, unga insonning butun hayoti davomida
jismoniy, hissiy va ijtimoniy rivojlanishi bog‗liq bо‗ladi. Jismoniy rivojlanish
oilaning mavjudligi va xarakteri bilan bog‗liq.
Hissiy rivojlanishda oiladagi muhim va munosabatlar muhim rol о‗ynab, u
о‗zining a‘zolari uchun ―ekologik zona‖ hisoblanadi.
Ijtimoiy rivojlanish jarayonida oila ma‘qullashi, qо‗llab-quvvatlashi,
e‘tiborsizligi yoki qoralashi bilan insonning ijtmoiy bog‗lanishiga ta‘sir qiladi,
unga murakkab hayotiy vaziyatlarda yordam, yoki vaziyatdan chiqish yо‗lini
izlashga, yangi ijtmoiy muhitga moslashuvida halaqit berishi mumkin
9
.
Oilada tarbiya bola shaxsini ijtimoilashuvi uchun faqatgina jamoatning
manfaatlariga emas, balki ota-onalarning ma‘naviy ta‘siriga, farzandlarning
8
Ковалев, С.В. Психология современной семи. // С.В. Ковалев М.: Просвешение, 1988.- 342с.
Маленкова, Л.И. Педагоги, родители и дети. // Маленкова Л.И. М.: Просвешение, 1994.- 474с.
9
Гребенников, И.В. Основи семейной жизни. // И.В. Гребенников М.: Просвешение, 1991.- 276с.
11
qо‗llab-quvvatlash, himoyalanishga bо‗lgan manfaatlariga, ota –onalarning
ma‘naviy yordamlariga imkon yaratadi.
Oilaviy hayotda ijtimoiy-biologik, ahloqiy-xuquqiy, psixologik va estetik
munosabatlar yotadi
10
.
Oilaning tarbiyaviy potensialini uning pedagogik imkoniyatlarini
belgilovchi omillar va sharoitlar tashkil etadi. Oilaning tarbiyaviy potensiali
komponetlari sifatida quyidagilarni kо‗rsatish mumkin:
- oila a‘zolarining soni va tuzilishi;
- oiladagi ahloqiy- psixologik muhit, oila a‘zolari о‗rtasidagi muloqotning
xarakteri;
- ota-onalarning hayotiy va kasbiy tajribasi, ularning ma‘lumoti darajasi va
pedagogik madaniyati;
- oiladagi vazifalarning taqsimlanganligi (tarbiyaviy vazifalarning ham);
- oiladagi moddiy va maishiy sharoit;
- oilada dam olishning iashkil etilishi, oilaviy an‘analarning mavjudligi
11
;
- oilaning maktab va boshqa ijtimoiy institutlar bilan о‗zaro aloqasi.
Bolaning tarbiyasida oiladagi ahloqiy-psixologik muhit, avlodlar bilan va
er-xotin о‗rtasidagi munosabatlar yetakchi rol о‗ynaydi. Rus pedagogi V. A.
Suxomlinskiyning kо‗rsatishicha,bolaning tarbiyasidagi asosiy maktab – bu er va
xotinning, ota va onaning о‗zaro munosabatlaridir. «Bolalarni tarbiyalash bu
alohida kuchlarni, ma‘naviy kuchlarni berishdir. Insonni biz sevgi bilan, otaning
onaga, onaning otaga bо‗lgan sevgisi, xurmati orqali dunyoga keltiramiz. Ota va
onasi bir –birini hurmat qilgan shuningdek odamlarni sevgan va hurmat qilgan
sevgan oilalarda tarbiyali bolalar ulg‗ayadi»
12
.
Oila pedagogikasining muhim va ajralmas qismi bu ota-onalarning
farzandlarini sevishidir. Ayniqcha ilk yoshlarida ota-onalarning farzandlariga
10
Плотниекс, Н.Э. Психология в семье. // Н.Э. Плотниекс М.: Просвещение, 1991. – 325с.
11
Ковалев, С.В. Психология современной семьи. // С.В. Ковалев М.: Просвещение, 1988.- 342с.
Плотниекс, Н.Э. Психология в семье. // Н.Э. Плотниекс М.: Просвещение, 1991. – 325с.
12
Кравцов, Г.Г. Личность формируется в семье. Г.Г. Кравцов Дошкольное воспитание, 1991. - № 2.-С.12-17.
12
bо‗lgan sevgisi, e‘tibori bо‗lmagan oilalardagi bolalarda о‗smirlik yoshga kelib
nevrotik о‗zgarishlar yuzaga kelishi mumkin. Bolaning tо‗laqonli rivojlanishi
uchun ham otaning ham onanining farzandga bо‗lgan sevgisi zarur.
Oiladagi bо‗sh vaqt sferasi eng avvalo bolaning tarbiyasi, oila a‘zolarining
ma‘naviy rivojlanishi, ularning kelajakdagi mehnat faoliyatiga psixik va jismoniy
tayyorgarligi uchun sharoit yaratadi. Oiladagi avlodlar о‗rtasidagi muloqot,
munosabatlar (otaonalar-farzandlar, buvi va buvalar- nabiralar) tarbiyaviy xarakter
tusini oladi vabshsh vaitlarini shunga qartishni nazarda tutadi
13
[19, 37-38].
Oilada bо‗sh vaqtni tashkil etishda bir oila a‘zosining manfaatlarini,
qiziqishlarini oilaning boshqa a‘zolari qiziqishlariga ham tо‗g‗ri kelishini, ya‘ni
ma‘lum bir psixologik kelishuvni e‘tiborga olish lozim. Oilaviy bо‗sh vaqt undagi
qarama-qarshiliklar va muammolarni ochadi, bu muammolar boshqa faoliyat
doiralarida keyinga planga surilishi mumkin. Bunday muammolar (obyektiv va
suyektiv) er-xotinning individual xususiyatlari, oila qadriyat sifatida qarashga
bо‗lgan psixologik ustanovkalari bilan bog‗liq bо‗ladi. Bо‗sh vaqtlardagi muloqot
oilaning bir qator funksiflarini samarali amalga oshirishga imkon yaratadi [19, 81]
Oilada bola tarbiyasining samaraliligi unga ota-onalar va pedagoglar
tomonidan qо‗yiladigan talablarning birligiga bog‗liq bо‗ladi.
13
Маленкова, Л.И. Педагоги, родители и дети. // Маленкова Л.И. М.: Просвещение, 1994.- 474с
.
|