«dehqonchilik va meliorasiya asoslari»

3-jadval

Suv omborlarining Nomlari	Suv olish manbai	Joylashgan o’rin (viloyat)	Suv Omborini turi	Loyihaviy hajmi mln.m^3
1	2	3	4	5
Andijon	Qoradaryo	Andijon	O’zanli	1900,0
Sho’rko’l	Zarafshon daryosi	Buxoro	Quyilma	450,0
Jizzax	Sangzar daryo	Jizzax	Quyilma	87,5
Zomin	Zomin daryosi	Jizzax	O’zanli	35,0
Qorovultepa	Eski Tuyaotar kanali	Jizzax	Quyilma	53,0
Qo’yimozor	Amu-Buxoro kanali	Navoiy	Quyilma	350,0
To’dako’l	Amu-Buxoro kanali	Navoiy	Quyilma	1000,0
Tallimarjon	Qarshi magistral kanali	Qashqadaryo	Quyilma	1525,0
Pachkamar	G’uzor daryosi	Qashqadaryo	O’zanli	260,0
Chimqo’rg’on	Qashqadaryo	Qashqadaryo	O’zanli	500,0
Hisorak	Oq suv daryosi	Qashqadaryo	O’zanli	170,0
Dehqonobod	Kichik O’ra Daryo	Qashqadaryo	O’zanli	18,4
Qamashi	Langar daryo	Qashqadaryo	Quyilma	25,0
Kosonsoy	Kosonsoy daryo	Qashqadaryo	O’zanli	165,0
Oqdaryo	Oq daryo	Samarqand	O’zanli	130,0
Kattaqurg’on	Zarafshon daryo	Samarqand	Quyilma	900,0
Janubiy Surxon	Surxondaryo	Surxondaryo	O’zanli	800,0
To’polong	To’plongdaryo	Surxondaryo	O’zanli	500,0
Uchqizil	Zang kanali	Surxondaryo	Quyilma	160,0
Ohangoron	Ohangoron daryosi	Toshkent	O’zanli	200,0
Tuya bo’g’iz	Ohangoron daryosi	Toshkent	O’zanli	250,0
Chorvoq	Chirchiq daryosi	Toshkent	O’zanli	2000,0
Karkidon	Quvasoy daryosi	Farg’ona	Quyilma	218,0
Tuyamo’yin	Amudaryo	Xorazm	Quyilma	7800,0

Asosiy suv omborlar

4-jadval
Bu yilga sharoitda Respublika va respublikalararo suv omborlaridagi suv hajmi, mln.m³
( 15.01.2011y) quyidagi holatda:

Suv omborlari nomi	Hajmi						Nisbatan (+), (-)
	2011	ko’p yillik	2010	2009	2008	ko’p yillik		2010	2009	2008
Respublika suv omborlari	10642	9924	10729	6896	8995	718		-87	3746	1647
Respublika-lararo suv omborlari	33518	28076	27819	20521	23253	5442		5699	12997	10265
- Tuktagul	17742	14334	11043	8112	10440	3408		6699	9630	7302
-Qayroqqum	3408	2667	3468	2142	3296	741		-60	1266	112
- Chordara	2551	2344	3961	3185	2321	207		-1410	-634	230
- Nurek	8525	8731	8205	7082	7196	-206		320	1443	1329
Jami suv omborlarida	44160	38000	38548	27417	32248	6160		5612	16743	11912

5-jadval
Shu jumladan eng og’ir suv sharoiti kutilayotgan Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlaridagi suv omborlarining holati, mln.m³ ( 15.01.2011y)

Suv omborlari nomi	Hajmi					Nisbatan (+), (-)
	2011	ko’p yillik	2010	2009	2008		Ko’p yillik	2010	2009	2008
Xisorak	10,1	22	47	6	9		-11,9	-36,9	5,1	1,1
Pachkamar	20,8	43	40	6	11		22,2	-19,2	14,8	8,2
Chimqo’rg’on	52,9	150	99	28	79		97,1	-46,1	24,9	-26,1
Qamashi	3,8	11	14	6	12		-7,2	-10,2	-2,2	-8,2
Talimarjon	344,9	814	369	372	457		-469,1	-24,1	-27,1	-112,1
Janubiy Surxon	139,5	249	270	113	186		-109,5	-130,5	26,5	-46,5
To’polong	15,9	69	53	29	42		-53,1	-37,1	-13,1	-26,1

Ko’rinib turganidek mintaqadagi suv ekologik holat juda noziq va undan chuqur o’ylanmagan holda jiddiy ta’sir etuvchi amallarni bajarish tuzatib bo’lmas oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bunday sharoitda asosiy yo’nalish suv resurslaridan barcha soxalarda. Ayniqsa eng katta miqdorda suv iste’mol qiladigan qishloq xo’jaligida suv tejamkorligi va suvdan samarali foydalanish bo’lishi lozim. Biz asta sekin suv taqchilligi sharoitida undan yuqori samara bilan foydalanish xisobiga barqaror taraqqiyotni ta’minlashni asosiy mezon qilib olilishimiz lozim.
O’zbekistonda suv muammosining o’ziga xosligi va murakkabliklarini quyidagilarda ham ko’rish mumkin:

• 
  Respublikada ishlatiladigan suvning o’rtacha 80 foizi qo’shni davlatlar hududida shakllanadi;
  
• 
  Sug’oriladigan maydonlarning qariyb 70 foizi nasoslar yordamida suv bilan ta’minlanadi;
  
• 
  Suv xo’jaligi majmuasiga har yili 836 mlrd so’mdan ortiq byudjet mablag’lari ajratiladi (ekspluatasion xarajatlar), shundan 551,7 mlrd. so’m elektr energiya xarajatlari 123,7 mlrd so’m ish haqqini, 160,6 mlrd so’m majburiy to’lovlar va boshqalarni tashkil etadi;
  
• 
  Qo’shni mamlakatlar hududida joylashgan katta ahamiyatga ega bo’lgan yirik suv xo’jaligi inshootlarining joyi uchun ijara to’lovi (har yili 15 mln AQSh dollariga yaqin miqdorida);
  
• 
  Suv bu katta siyosat...
  

6-jadval

2. O’zbekistonning suv manbalari. Suv resurslari – bu girosferadagi doimiy va aylanishi jarayonida qaytadan tiklanib turuvchi suv zahirasi bo’lib, unga okeanlar, dengizlar, daryolardagi suvlar, muzliklar, yer osti va tuproq suvlari, atmosferadagi suvlar kiradi.

Barcha suv resurslarini ikki turga – yer usti va yer osti suvlariga bo’lish mumkin.
Yer usti suvlari.
Daryolar – Markaziy Osiyo tog’liklarida uzunligi 10 km dan ortiq bo’lgan 6000 dan ortiq daryo va soylar bor bo’lib, Amudaryo va Sirdaryo havzasida 370 taga yaqin joylashgan. Suv yig’ish havzasi va oqimi bo’yicha Amudaryo havzasi eng yirik hisoblanadi. U 227 ming km² maydondan suv yig’adi.
Amudaryo. Panj va Vaxsh daryolarining qo’yilishidan hosil bo’ladi. Umumiys suv sarfi 60% Panj va 40% Vaxsh daryolariga to’g’ri keladi. O’zbekiston xududida daryoning o’rta va qo’yi qismi joylashgan. Daryo cho’llardan 1415 km masofani o’tib, orol dengiziga qo’yiladi. Daryo faqat boshidagi 176 km.lik qismdagina irmoqlarga (Qunruzdaryo, Kafarnehon, Surxondaryo, Sheroboddaryo) ega.
Surxondaryo. Hisor tog’ining janubiy yonbag’ridan suv oluvchi to’palan va Qoratog’ daryolarining qo’shiluvidan hosil bo’ldi. Uzunligi 175 km. Suv yig’ish maydoni 13500 km².
Qashqadaryo. Zarafshon va hisor tog’larining oralig’idan boshlanadi. Uzunligi 378 km, suv yig’ish maydoni 12000 km², Suv sarfi 53 m³/sek.
Zarafshon. Tojikistondagi Zarafshon muzligidan boshlanadi. Uzunligi 877 km, suv yig’ish maydoni 12300 km². Suv sarfi 164 m³/sek.
Sirdaryo. Amudaryodan keyingi ikkinchi yirik daryo bo’lib, O’zbekistonda uning qisman yuqori va o’rta qismi joylashgan. Norin va Qoradaryoning qo’shiluvidan hosil bo’ladi. Farg’ona vodiysidagi 300km.li qismida Isfora, Shohimardon, So’x, Oqsu, Kosonsoy, Tovosoy kabi irmoqlari kelib qo’yiladi. So’ngra daryoga Ohangaron, Chirchiq, Keles, Aris daryolari qo’shiladi. Daryoning uzunligi 2212 km. Sirdaryoning suv sarfi 1200 m³/sek.
Markaziy Osiyodagi daryolarni to’yinish tavsifiga ko’ra o’uyidagi guruhlarga ajratish mumkin (7-jadval):
- muz-qor erishi hisobiga to’yinuvchi – Amudaryo, Zarafshon, So’x, Isfayram, Isfara, Qashqadaryoning irmog’i Oqsuv, Oqbora, Panj, Vaxsh, Bartang va boshqalar;
- qor- muz erishi hisobiga to’yinuvchi- Norin, Qoradaryo, Sirdaryo, Sirdaryo, Qurshob, Chirchiq, Surxondaryo va boshqalar;
- qor erishi hisobiga to’yinuvchi – Ohangaron, Qashqadaryo, Podshoota, G’ovasoy, Kosonsoy va boshqalar;
- qor erishi yomg’ir hisobiga to’yinuvchi – G’uzor, Keles, Jinnidaryo, Murg’ob, Tajang va boshqalar.