Delphi tilida

Takomillashgan fayl me l menedjeri 

Endi menedjerga direktoriyalami aylanishva fayllami ishga tushirish 
imkonini qo‘shamiz. Buninguchun ListViewkomponentasi OnDblClick 
hodisasi uchun quyidagi protsedurani yozamiz: 
Procedure TForml.ListViewlDblClick(Sender: TObject); 
begin 
if (ListViewl.Selected.SubItems[5] = 'dir') then 

211 

begin 
Editl.Text:=Editl.Text+ListViewl.Selected.Caption+'\'; 
AddFile(Editl.Text+'*.*',faAnyFile) 
end 
else 
ShellExecute(Application.MainForm.Handle, nil, 
PChar(Editl.Text+ListViewl.Selected.Caption), ", 
PChar(Editl.Text), SW_SHOW); 
end; 
Agar ajratilgan qator direktoriya bo‘lsa. joriy direktoriya nomini 
Editl. Text da o‘zgartiramiz va AddFile usulini chaqirib uni o‘qiymiz. 
Agar ajratilgan qator fayl bo‘lsa uni ishga tushiramiz. Buning 
uchun ShellExecute funksiyasini chaqiramiz. Uning quyidagi 
parametrlari mavjud: 

Sa vol l a r

LTSpeedButton va TBitBtn tugmalari vazifalari nima va ular TButton 
tugmasidan nima bilan farq qiladi? 
2.Qaysi komponenta siljitish yo‘lchasini tashkil qiladi? 
3.Maskalangan kiritish qatorini qaysi komponenta amalga oshiradi? 
4.Ko‘p qatorli matn kiritishni qaysi komponenta amalga oshiradi? 
5.Qaysi komponenta sarlavhalar menyusini y i yaratishga imkon 

212 

VHLMA’LUMOTLAR BAZASINING 
NAZARIY ASOSLARI 

8.1.Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushunchalar 

Hozirgi kunda inson faoliyatida ma’lumotlar bazasi (MB) kerakli 

axborotlami saqlash va undan oqilona foydalanishda juda muhim rol 
o‘ynamoqda. Sababi, jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar 
solmaylik o‘zimizga kerakli ma’lumotlami olish uchun, albatta, MBga 
murojaat qilishga majbur bolamiz. Demak, MBni tashkil qilish 
axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal qilinadigan 
muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozosidir. 
Tnformatsion texnologiyalaming rivojlanishi va axborot oqimla-rining 
tobora ortib borishi, ma’lumotlarning tez o‘zgarishi kabi holatlar 
insoniyatni bu ma’lumotlami o‘z vaqtida qayta ishlash choralarining 
yangi usullarini qidirib topishga undamoqda. Ma’lumotlami saqlash, 
uzatish va qayta ishlash uchun MBni yaratish, so‘ngra undan keng 
foydalanish bugungi kunda dolzarb bo‘lib qolmoqda. Moliya, ishlab 
chiqarish, savdo-sotiq va boshqa korxonalar ishlarini ma’lumotlar 
bazasisiz tasawur qilib bolmaydi. 
M a’lumki, MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar, 
ma’lumotlardan turli ko‘rinishda foydalanish juda qiyin edi. Dastur 
tuzuvchilar ma’lumotlarni shunday tashkil qilar edilarki, u faqat 
qaralayotgan masalauchungina o‘rinli bolardi. Har bir yangi masalani 
hal qilishda ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hol yaratilgan 
dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. 
Har qanday axborot tizimining maqsadi real muhit obyektlari 
haqidagi ma’lumotlarga ishlov berishdan iborat. Keng ma’noda 
ma’lumotlar bazasi — bu qandaydir bir predmet sohasidagi real 
muhitning aniq obyektlari haqidagi ma’lumotlar to‘plamidir. Predmet 
sohasi deganda avtomatlashtirilgan boshqarishni tashkil qilish uchun 
o‘rganilayotgan real muhitning ma’lum bir qismi tushuniladi. Masalan, 
korxona, zavod, ilmiy tekshirish instituti, oliy o‘quv yurti va boshqalar. 
Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muhim shartni 
hisobga olmoq zamr: 
Birinchidan, ma’lumotlar turi, ko‘rinishi ularni qollaydigan 
dasturlarga bogliq bolmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlami 
kiritganda yoki ma’lumotlar turini o‘zgartirganda. dasturlarni 
o‘zgartirish talab etilmasligi lozim. 

213 

Ikkinchidan, MBdagi kerakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun 
biror dastur tuzishga hojat qolmasin. 
Shuning uchun ham MBni tashkil etishda ma’lum qonun va 
qoidalarga amal qilish lozim. Bundanbuyon axborot so‘zini ma’lumot 
so‘zidan farqlaymiz, ya’ni axborot so‘zini umumiy tushuncha sifatida 
qabul qilib, ma’lumot deganda aniq bir belgilangan narsa yoki hodisa 
sifatlarini nazarda tutamiz. 
Ma’lumotlar bazasini yaratishda, foydalanuvchi axborotlarni turli 
belgilar bo‘yicha tartiblashga va ixtiyoriy belgilar birikmasi bilan 
tanlanm ani tez olishga intiladi. Buni faqat m a’lum otlarni 
tizilmalashtirilgan holda bajarish mumkin. 
T i z i l m a l a sh t i r i sh i sh —bu ma’lumotlami tasvirlash usullari 
haqidagi kelishuvni kiritishdir. Agar ma’lumotlarni tasvirlash usuli 
haqida kelishuv bolmasa. u holda ular tizilmalashtirilmagan deyiladi. 
Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol sifatida matn fayliga 
yozilgan ma’lumotlami ko‘rsatish mumkin. 
Misol 1. Talabalar (sinov daftarchasining nomeri, familiyasi, ismi, 
otasining ismi, o‘rtacha baho va stependiya miqdori) haqidagi 
axborotdan iborat tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol 1-rasmda 
ko‘rsatilgan. 

Reyting daftarchanomeri 654311 FamiliyasiAvazovIsmi J amol

Otasining ismi Aliyevich Tug‘ilgan sana 15-yanvar, 1979-yil 
0 ‘rtacha baho 4,78 Reyt. daft. nomeri 5 i 545712 F-yasi Ortiqov 
Ismi Akram Ota. ismi Salimovich i Salimovich Tug‘ilgan sana 3/XI 1978-yil 
0 ‘rta baho 4,61 Reyt. d. nomer 453225 F-yasi Lazizova Ismi
Saida Otasi. X . Xo‘jayevna Tug‘ilgan sana 8.08.800 ‘r. b r. baho 4,52 R/ 

1-rasm. Tizilmalashtirilmagan ma’lumotlarga misol. 

Tizilmalashtirilmagan holda saqlanayotgan ma’lumotlardan zarur 
bolganini qidirib topish ancha murakkab, uni tartiblashni esa deyarli 
bajarib bolmaydi. 
Bu ma’lumotlarni tizimlashtirish va qidirishni avtomatlashtirish 
uchun ma’lumotlami tasvirlash usullari haqida ma’lum bir kelishuvni 
ishlab chiqish zamr. 
Misol 2. 1-misolda ko‘rsatilgan ma’lumotlarni oddiy jadval 
ko‘rinishidagi tizilmaga solingandan so‘ng u 2-rasmda tasvirlangan 
ko‘rinishga ega boladi. 

214 

Ma’lumotlarbazasidan foydalanuvchilarturli amaliy dasturlar, dasturiy 
vositalari, predmet sohasidagi mutaxassislar bolishi mumkin.