Delphi tilida

Maydon 
Kalit 
Maydon formati 

Nomni 

Nomer 
Tliq nomlanish 

(rekvizit) 
Talaba reyting 
daftarchasi nomeri 
belgisi 
* 
Tip 
simvol 
Uzunligi 
10 
Aniqligi 

Famil 
Ismi 
Talaba familiyasi 
Talaba ismi 
simvol 
simvol 
10 
8 

Ota.ismi 
Talaba otasi ismi 
simvol 
10 

T_kun 
Talabaning 
sana 
8 

0 ‘rta_baho Talabaning 
son 
3 
2 

4-rasm. STUDENT faylidagi yozuvlaming mantiqiy tuzilishining tavsifl. 

yozuvning tuzilishi chiziqli bolib. u o‘zgarmas uzunlikdagi yozuvlardan 

iborat. Yozuv maydonlari takrorlanuvchi qiymatlar guruhiga ega emas. 
Maydon qiymatiga murojaat uning nomeri bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Har bir MB jadvali o‘zining birlamchi kalitiga ega bolishi mumkin. 
Birlamchi kalit deganda yozuvlar qaytarilmasligini ta’minlovchi 
maydon (nona) yoki maydonlar guruhi tushuniladi. Birlamchi kalit 
sifatida ishlatiladigan maydon yoki maydonlar guruhi, bir xil yozuvga 
ega bolmaslik shartini bajarishi kerak. Masalan, yuqorida keltirilgan 
2-rasmdagi jadvaldagi maydonlardan reyting daftarchasi nomeri 
birlamchi kalit boladi. Boshqa maydonlarida bir xil yozuvlar takror- 
lanishi mumkin. Shu sabab ular birlamchi kalit bo‘la olmaydi. 
Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan tashkil topishi maqsadga 
muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan maqsad, 
jadvaldagi ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda 
qulaylikni beradi. Birlamchi kalitni kiritish yoki kiritmaslik 
foydalanuvchi tomonidan MB jadvali tuzilmasini tashkil qilishda 
aniqlanadi. 
Bosh jadval yordamida qaram jadvaldagi mos ma’lumotlarni 
chaqirishni ta’minlash uchun qaram jadvalda tashqi kalit tashkil 
qilinadi. «Bitta-ko‘pga» boglanish holatida tashqi kalit bosh jadvalda 
tashkil qilinadi. Birinchi va ikkinchi kalitlarni aniqlashda MBBT 
avtomatik ravishda jadvalda indekslami quradi. 
Indekslar kiritish mexanizmi MB jadvalidagi ma’lumotlarni tez 
topish va ajratib olish kabi imkoniyatlarni beradi. 

217 

Tovaming tushish vaqti Tovar nomlari Soni 

1 
10.01.2005 
12.01.2005 
12.01.2005 
14.01.2005 
14.01.2005 
16.01.2005 

Kartoshka 

10 
50 
20 
50 
10 
4 

Mantiqiy nuqtai nazardan uning indekslari quyidagicha boladi. 

Sana 

Tovar nomlari 
Yozuv Ne Tovar 

Soni 

10.01.2005 
12.01.2005 
12.01.2005 
14.01.2005 
14.01.2005 
16.01.2005 
1 
2 
3 
4 
5 
6 

Kartoshka 

1 
2 
3 
4 
5 
6 

50 
1 

2 
3 
4 
5 
6 

Bundan xulosa qilib aytganda jadvallarda «indeksatsiya» kiritish 

jadval ma’lumotlarini izlash, bir nechasini tanlab olish va ajratish 
kabi ishlarda qulaylikni tug‘diradi. Bu esa, o‘z navbatidajadval ustida 
har xil operatsiyalar olib borish foydalanuvchiga osonlashadi. 
Haqiqatdan indekslashni tashkil etish ancha qiyin bo‘lib. u MBni 
loyihalashjarayonida, uning tuzilmasini tashkil etishvaqtida aniqlanadi. 
MBdan foydalanishda, ya’ni, undagi ma’lumotlar ustida har xil
ishlar bajarishda bir necha usullar mavjud. Bu usullarga baza 
ma’lumotlaridan foydalanishga murojaat ( z ia c T y p ) usullari deyiladi. 
Quyidagi baza ma’lumotlaridan foydalanish usullarini ko‘rib chiqamiz. 
l.Ketma-ket muroiaat usuli. Ketma-ket murojaat usuli MB 
jadvaliga so‘rovlarning bajarilishi uchun jadvaldagi hamma yozuvlami 
qarab chiqadi. Masalan, bu usul yordamida birinchi yozuvdan oxiri 

218 

yozuvgacha kerakli yozuvlarni berilgan so‘rov b v bo‘yicha qarab chiqib, 
ulami ajratib chiqarish mumkin. Bu usulning uncha effektiv emasligi 
faqat uning tez izlab topishda vaqtning yoki hisoblash resurslarining 
ortiqcha ishlatilishidir. 
2.1ndeksli ketma-ket muroiaat usuli. Indeksli ketma-ket murojaat 
usuli MBjadvaligaberilgan so‘rov bajarilishi uchun yozuv ko‘rsatgichini
so‘rov shartini bajaruvchi yozuvning birinchisiga olib kelib qo‘yadi. 
Keyin yozuv ko‘rsatgichi so‘rov shartini qanoatlantiruvchi keyingi 
qatorga o‘tadi. Shunday qilib, so‘rov s rov shartini qanoatlantiruvchi hamma 
qator o‘qiladi. Demak, indeksli ketma-ket murojaat usulida jadvalda 
faqat so‘rov shartini qanoatlantimvchi yozuvlar o‘qiladi. 
3.To‘g‘ridan-to‘g‘ri muroiaat usuli. Indeksli ketma-ket murojaat 
usulidajadvaldan bir yokibir necha maydonlar gumhi qiymati bo‘yicha 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri kerakli yozuvlar olinadi. Bu usul ikkinchi usulning 
xususiy holi deb qaraladi. Chunki indeksli ketma-ket murojaat usuli 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri usulni ishlatadi. Yozuv ko‘rsatgichi so‘rov sharti 
qanoatlantiradigan indeksning birinchi qatoriga qo‘yiladi va kerakli 
shartni qanoatlantiruvchi indeksli yozuvlarni o‘qib bo‘lgandan so‘ng 
ketma-ket murojaat usuli qator indeksi bo‘yicha siljiydi. 
Paradox va Dbase MBBSda indekslar boshqa faylda saqlanadi. 
Oracle, SyBase, InterBase va SqrServer MBBSda esa indekslar 
birgalikda baza faylining o‘zida saqlanadi. 
Ma’lumotlarga ishlov berish texnologiyasi bo‘yicha ma’lumotlar 
bazasi markazlashtirilgan va taqsimlangan bazalarga bolinadi. 
Markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi bir hisoblash tizimining 
xotirasida saqlanadi. Agar bu hisoblash tizimi kompyuterlar 
tarmog‘ining komponenti bo‘lsa, u holda bunday bazaga tarmoq 
orqali kirish uchun mxsat berilishi mumkin. Ma’lumotlar bazasidan 
bunday foydalanish usuli kompyuterlaming lokal tarmoqlarida ko‘p 
uchraydi. 
Taqsimlangan ma’lumotlar bazasi hisoblash tarmog‘ining turli 
kompyuterlarida saqlanuvchi bir necha qismlardan iborat bo‘lib, ular 
kesishuvi, hatto bir-birini takrorlashi mumkin. Bunday baza bilan 
ishlash ma’lumotlami taqsimlangan bazasini boshqarish tizimining 
yordami bilan amalga oshiriladi. 
Ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlardan foydalanish huquqi 
bo‘yicha ular lokal kirish huquqiga ega bo‘lgan ma’lumotlar bazasi 
va uzoq masofadan (tarmoqdan) kirish huquqiga ega bo‘lgan 
ma’lumotlar bazasiga bolinadi. 

219