Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Elmi Metodik Şurasının

3.Diş siqmatizmi.

Bu qüsur digərlərindən onunla fərqlənir ki, burada fitli səslərin tələffüzü zamanı dilin ucu üst və alt diĢlərin kənarlarına söykənib tıxac əmələ gətirərək gələn hava axınının diĢlər arasındakı yarıqlardan keçməsinə mane olur, nəticədə s və z əvəzinə «t» və «d» səsləri tələffüz edilir.

4.Fısıldayan siqmatizm.

Siqmatizmin bu növündə dilin ucu alt kəsici diĢlərdən ağız boĢluğunun içərisinə dartılır, dilarxası sərt damağa doğru kəskin əyilmiĢ vəziyyətdə s və z səsləri Ģ və j kimi tələffüz edilir.

5.Yan siqmatizm.

Bu tələffüz qüsurunda fitli və fısıltılı səslər (bəzən isə digər səslər) iki cür ifadə edilir:

1. 
   dilin ucu alveollara söykənir. Dilin qalan hissəsi isə böyrü üstə, kənarları isə azı diĢlərin daxili hissəsinə doğru qalxıb hava axının dilin kənarlarından buraxır və nəticədə xırıltılı səs tələffüz edilir.
   
2. 
   dilin ucu yuxarı alveollara dirənib, hava axınını yanlardan l
   

səsinin tələffüzündə olduğu kimi buraxır.

Qeyd etmək lazımdır ki, yan siqmatizm həm birtərəfli, həm də ikitərəfli olur.

6.Burun siqmatizm:

Burun siqmatizmi zamanı fitli və fısıltılı səslər dilin aĢağıdakı vəziyyətində tələffüz olunurlar.

-dilin kökü qalxaraq yumĢaq damağa dirənir;

-yumĢaq damaq bir qədər aĢağı düĢüb ağız boĢluğuna gedən yolu

tutur;

Hava axını burundan çıxıb tələffüz edilən səsə tıntınlıq çalarlığı verir; s, z, Ģ səsləri «x» kimi tələffüz edilir.

Bu səslərin düzgün tələffüzü üzərində korreksiya iĢi apararkən onların normada olan artikulyasiya vəziyyətini dəqiq bilmək lazımdır, əks təqdirdə bu iĢin yüksək səmərəsi olmayacaqdır.

Məlumdur ki, s-s" və z-z" səsləri diĢ samitlər qrupuna aiddir.

S səsinin düzgün tələffüzü zamanı artikulyasiya aparatı aĢağıdakı kimi olur:

-dodaqlar gələcək sait səslər vəziyyətini alır;

-diĢlər 1 mm məsafədə yaxınlaĢmıĢ olur;

-dilin ucu aĢağı kəsici diĢlərə dirənir;

-dilin arxası əyilib ortasında nov əmələ gətirir, hava axını bu novdan keçib kəsici diĢlərə doğru gedir;

-dilin kənarları üst kəsici diĢlərin içəri tərəfinə söykənir;

-damaq pərdəsi qalxıb udlağın arxa divarına çaxılır və hava axınını burundan çıxmağa qoymur; -səs telləri açılmıĢ olur.

YumĢaq s səsinin tələffüzü zamanı dilin arxası daha çox əyilmiĢ, dil gərgin və ucu isə kəsici diĢlərə güclü sıxılmıĢ olur.

z və z" səslərinin artukulyasiyası s və s" kimidir. Lakin bu zaman dilin arxası bir qədər yuxarı qalxmıĢ, səs telləri yumulmuĢ və vibrasiya etmə vəziyyətində olur.

S və j səslərinin artikulyasiyası isə aĢağıdakı kimi olur;

-dilin ucu damağa tərəf qalxıb ona toxunmadan keçid əmələ

gətirir;

-dilin yan kənarları içəridən üst azı diĢlərə sıxılır, hava axınını yanlardan çıxmağa qoymur; -damaq pərdəsi qalxmıĢ;

-səs telləri açılmıĢ olur;

Z səsinin tələffüzündə artukulyasiya üzvlərinin vəziyyəti s səsində olduğu kimidir, yalnız səs telləri yumulmuĢ, vibrasiyada, dil bir qədər sərt damağa doğru qalxmıĢ, keçən hava axını isə zəif olur.

Səs tellərinin vibrasiyasını uĢaq loqopedin xirtdəyinə əlini qoymaqla hiss edə bilər.

C və ç səslərinin düzgün artikulyasiya vəziyyəti aĢağıdakı kimidir. –həm c və həmçinin ç afferikat samitlərdir. Bu səslər partlayan t, d səslərinin yuvaq Ģ və j səsləri ilə sürətli birləĢməsindən əmələ gəlir.

C səsinin əmələ gəlməsində ikili xüsusiyyət özünü göstərir: həm kipləĢən samitlərə, həm də novlu samitlərin əlamətləri vardır. Yəni c səsinin tələffüzü zamanı dilin ön hissəsi diĢlərin arxasına və yuvaqlara kipləĢir. Lakin əsl kipləĢmə diĢlərin arxasında olur. Dilin ucu alt ön diĢlərin iç tərəfdən arxasına qədər sallanmıĢ olur. Dodaqlar təxminən «s» samitinin tələffüzündəki vəziyyəti alır. Ağız üzvlərini və dodaqların bu vəziyyətində sədasız hava axınını ağız doĢluğuna daxil olaraq maneəni aradan qaldırır. Əvvəlcə diĢarxasında əmələ gəlmiĢ kipləĢmə aradan qaldırılır, həmin kipləĢmə yox olarkən, yuvaqlarda əmələ gəlmiĢ novdan hava axını keçməkdə davam edir. Beləliklə də, c samiti yaranmıĢ olur.

Ç samitinin tələffüzü də demək olar ki, c samitində olduğu kimidir, lakin onun fərqi cingiltili olmasıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, siqmatizmin aradan qaldırılması üçün loqopedlər bir çox üsullardan istifadə edirlər. Bu üsullar qüsurların xarakter və xüsusiyyətinə görə seçilib tətbiq edilir;

1.DiĢarası siqmatizm zamanı loqoped diĢlərin (alt və üst) birbirinə yaxınlaĢıb uzun s səsini tələffüz etməyi tapĢırır.

1.Əgər s səsi lazımi qədər aydın tələffüz edilməzsə loqoped mexaniki üsula əl atır, yəni xüsusi zond və Ģpatelin ucu ilə loqoped dilinin ucu basılıb alt kəsici diĢlərin arxasına salınır. Dili bu vəziyyətdə saxlamaqla, uĢağa v səsinin ayrıca tələffüzü, sonra isə a, o, u, i saiti ilə birgə düz və əks hecalarda (sa-so-su-si; as-os-us-is) tələffüz etmək tapĢırılır. Əgər loqoped s səsini düzgün tələffüz edirsə, onda z səsinin tələffüzü onun üçün çətinlik törətməyəcəkdir.

Z səsinin tələffüzü üçün loqoped s samitinin tələffüzündə səsindən istifadə etməyi tələb edir.

2.Dodaq–diĢ siqmatizmini aradan qaldırmaq üçün loqoped loqopata s səsini dodaqları aralayıb kəsici diĢlərin kənarlarını göstərməklə (güzgüdə göstərməklə) tələffüz etməyi tapĢırır. Əgər uĢaq bunu elə bilməzsə, loqoped onun alt dodağını saxlayıb və bununla da kəsici diĢləri açaraq s səsini tələffüz etməyi tələb edə bilər. Sonra isə ayrılıqda tələffüz edilirsə, loqoped mexaniki köməkdən istifadə etməklə, (alt dodağı barmağı ilə saxlamaqla) saitlərlə birgə tələffüz etməyi öyrədir. Tədricən mexaniki vasitədən istifadədən əl çəkib onsuz tələffüz etmək öyrədilir.

3.DiĢ siqmatizmi zamanı loqoped iki üsuldan istifadə edə bilər:

1. 
   ġpatel və ya zondun ucu ilə dilin ön kənarını yüngülcə sıxıb onu alt kəsici diĢlərin arxasına salır və bununla heca axını diĢ yarıqlarındın keçməsinə Ģərait yaradır.
   
2. 
   Loqopata dilin ön kənarını alt və üst kəsici diĢlərin arasında geniĢ yastılanmıĢ vəziyyətdə saxlamaqla s səsini tələffüz etmək tapĢırılır. Bu zaman tələffüz edilən s səsi diĢarası s tələffüzünə bənzəyir. Sonra loqoped spatellə enlilənmiĢ dilin ön kənarını yüngülcə sıxıb yavaĢ-yavaĢ onu alt kəsici diĢlərin arxasına salır və bundan sonra s səsinin düzgün tələffüzü alınır.
   

4 fısıltılı siqmatizmin aradan qaldırılması üçün uĢağa düz (dil ucundan aĢağı kəsici diĢlərin arxasında) və səhv (dil ucunun ağız boĢluğunun içəri-dərinə çəkilməsi) artikulyasiyası göstərilməli və dilin ağızın içərisinə dartmaq adəti tərgidilməlidir. UĢağa s səsini diĢlər arasında yayılmıĢ, enli dillə tələffüz edilməsi təklif edilir.

5.Yan siqmatizmini təshih etmək üçün loqoped çalıĢmalıdır ki, uĢağın ağız boĢluğu yanlardan örtülsün və dilin ortasında nov əmələ gətirsin. Bunun üçün uĢaq diĢlər arasında geniĢ yastılanmıĢ dilin ön kənarlarına üfürmək çalıĢmalırını yerinə yetirməli, sonra isə dilin ön vəziyyətində kənarı alt kəsici diĢlərin arxasını söykənmiĢ vəziyyətində s səsi tələffüz edilməlidir.

Bundan baĢqa, uĢağın uzun f səsini dilin daha çox irəli uzadıb, onun ucunu aĢağı diĢlərə söykənməklə, tələffüz etməyi təklif etmək olar. Bu zaman fitli kül alınacaqdır (dodaq-diĢ siqmatizmi). Sonra bu tələffüzü təshih etmək lazımdır.

6.Bunun siqmatizminin aradan qaldırılması üçün yan siqmatizminin təshih üsulundan istifadə etmək olar. Bunun siqmatizminin korreksiyası üçün dodaq qarmonundan, tütək, Ģeypurdan istifadə etməklə, hava axınını burundan buraxmağı tərgidib, ağızdan keçirməyi öyrətmək lazımdır. Bundan əlavə, yanan Ģamı söndürmək, kağız qırıqlarını, pambıq parçalarını üfürmək çalıĢmaları da xeyirlidir.

Ġlk mərhələdə s səsini diĢarası siqmatizmdə olduğu kimi, tələffüz etdirmək, sonra isə dili alt kəsici diĢlərin arxasına aparmaqla, düzgün olmayan tələffüzü təshih etmək olar.

Qeyd etmək olar ki, fıĢıltılı və fitli səslərin qüsurlarını aradan qaldırmaq üçün görmə və eĢitmə nəzarətindən fəal istifadə etmək lazımdır. Ġlkin olaraq loqoped uĢağın eĢitmə ilə bu səsləri necə fərqləndirdiyini yoxlamalıdır. Bunun üçün o, Ģəkil, oyuncaq və digər əĢyalardan istifadə edə bilər.

Nəzərə almaq lazımdır ki, siqmatizmin diĢarası, dodaq –diĢ, diĢ, yan və burun növləri (fıĢıltıdan baĢqa) Ģ, j, ç və c səslərin tələffüzündə də özünü göstərir.

Bundan əlavə, çox vaxt bu səslər fitli səslərlə əvəz də edilir. Məsələn: Ģ səsi s ilə, j səsi z ilə, c və ç isə c səsi ilə əvəz olunur.

ġ və j səslərinin tələffüz qüsurları belə təshih olunur: loqoped s səsini tələffüz etməyi tapĢırır və bu zaman Ģpatel və ya zondla dilin ucu yuxarı alveolların arxasına keçirilir. Bu vəziyyətdə s əvəzinə Ģ; z əvəzinə j səsi alınır. Loqoped tədricən uĢağın müstəqil olaraq dilini göstərilən vəziyyətdə saxlamaqla səsi tələffüz etməyi öyrədir. Loqoped dodaqların irəli çıxmasının qarĢısını almaq üçün uĢağın dodaqlarının küncünü yüngülcə sıxır və Ģ, j səslərinin ayrıca, sonra və sözlərdə tələffüzünü möhkəmlədir.

C və ç səslərinin düzgün tələffüzü üçün loqoped uĢağa «at» hecasını tələffüz etməyi tapĢırır və bu zaman Ģpatel və ya zondla dilin ön kənarını yuxarı kəsici diĢləri alveollara doğru qaldırır, eyni zamanda dodaqların küncü sıxılır, dodaqlar qabağa çıxarılır. Belə vəziyyətdə «at» hecası əvəzinə aç «af» əvəzinə «aç» hecası alınır. Sonra loqoped həmin hecalardan ç və c səslərini təcrid olunmuĢ Ģəkildə almaq üzərində iĢ aparır.

Mexaniki dislaliyanın bir növü də rotatizmdir. R və «r» foneminin tələffüz qüsuru rotatizm adlanır.

R səsinin düzgün artikulyasiyası aĢağıdakı Ģəkildə olur.

Səsin tələffüzü zamanı dilin ucu yuvaqlara doğru istiqamətlənərək yüngülcə onlara toxunur. Sədalı hava axını dilin ucu ilə yuvaqların arasından keçərək, dilin ucu titrəyir və beləliklə, musiqili tona malik r səsi yaranır. R səsinin tələffüzü zamanı dodaqlar neytral vəziyyətdə olur. Səs telləri sıxılmıĢ və vibrasiya edir. YumĢaq (r") səsi dil arxasının müəyyən qədər irəli çıxması və damağa doğru qalxması ilə fərqlənir. R səsinin qüsurlu tələffüzü özünü aĢağıdakı kimi göstərir.

1.Bəzən r fonetik boğazda titrəyən səs kimi – ovulyar r tələffüz edilir. Bu zaman dilin kökü yumĢaq damağın alt kənarlarına yaxınlaĢır və onunla keçid yaradır. Bu keçiddən çıxan hava axını yumĢaq damağın zəif titrəyiĢini yaradır və nəticədə səsin tonuna küy əlavə edilir, ona spesifik qüsurlu səslənmə çaları verir.

II Ovulyar r- qüsurunda yalnız dilçək titrəyir və bu zaman aydın uğultu eĢidilir.

Bəzən r səsinin bir vurğulu adlanan qüsuruna da rast gəlmək olur. Bu qüsurda dilin ön kənarı yalnız bir dəfə yuvaqlara toxunur və titrəyiĢ olmur. Bəzən isə uğultulu j tələffüzü cəhdləri heç bir nəticə vermir.

Bəzən də az da olsa, r səsinin yan tələffüzünə təsadüf edilir. Bu zaman dilin ön kənarları titrəmək əvəzinə onun yan kənarları azı diĢlərinə toxunub partlayıĢ əmələ gətirir. Ən nəhayət, rotatizmin çox nadir növü-yanaq r səsi tələffüzü də vardır. Bu qüsurda hava axını dilin yan kənarları ilə üst azı diĢlərin arasındakı keçiddən keçib yanağın titrəməsinə səbəb olur, nəticədə tələffüz edilən r yanaq səsi kimi xarakterizə olunur.

Bundan əlavə r səsi r", L, L", Q, d səsləri ilə əvəz edilir.

Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, r səsinin qüsurlu tələffüzünə anatomik anomaliyalar səbəb ola bilər, dilaltı pərdənin qısalığı, dar və hündür damaq həddindən artıq ensiz və ya böyük, yaxud da lazımı qədər elastik olmayan dil. Rotatizmin aradan qaldırılması üçün loqoped əvvəlcə hazırlıq çalıĢmaları aparmalı, sonra korreksiya iĢinə baĢlamalıdır.

Birinci növ çalıĢmaların yerinə yetirilməsi dilin düzgün vəziyyətini almağa istiqamətləndirilməsinə frikativ r səsinin tələffüzünə xidmət edir.

O biri növ çalıĢmalar isə dilin titrəyiĢini yaratmağa istiqamətləndirilir. Belə ki, uĢaq Ģ və j samitlərini düzgün tələffüz edirsə, frikativ r səsini almaq çətin olmayacaqdır. Ona bir qədər açıq ağızda dodaqları dairəvi etmədən və dilin öz kənarını bir qədər qabağa üst kəsici diĢlərin arxasına salıb uzun j səsini tələffüz etməyi tapĢırmaq kifayət edər. Bunu yerinə yetirdikdən sonra titrəyiĢə nail olmadan frikativ r samitini heca, söz və ifadələrdə möhkəmlətmələri lazımdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, alınan səs kifayət qədər hava axını və diĢ əti ilə dilin ön kənarı arasında minimal keçid vəziyyətində tələffüz edilməlidir. Bu zaman elə etmək lazımdır ki, keçiddən keçən hava axınının həm küyü, həm də tələffüz edilən səsi aydın eĢidilsin.

R səsinin düzgün tələffüzü üçün titrəyiĢin alınması bir nəfəsə d səsinin xüsusi Ģəkildə –bir qədər açıq ağızla, dilin ön kənarlarının kəsici diĢlərlə deyil, bir qədər dərin-üst kəsici diĢlərin yuvaqlarına toxunmaqla tez-tez təkrar etmək vəziyyətində tələffüz etməklə aparılır. (d, dd, dd, ddd, ddd…)

BaĢqa bir üsul vasitəsi ilə də düzgün r səsini almaq olar.

Frinaliv r səsinin tələffüzü zamanı dilin altında diyircəkli zond qoyulur. Diyircək sağa və sola hərəkət etdikcə dilin mexaniki titrəməsini yaradır və eyni zamanda dilin kənarları yuvaqlara toxunub uzaqlaĢdıqca onun mütəhərrikliyi də artır. Qeyd etmək lazımdır ki, əgər zond yoxsa, uĢağın öz barmağından da istifadə etmək olar. Bu zaman uĢağın əlləri təmiz yuyulur və ya spirtlə silinir. Sonra loqopedin köməyi ilə (loqoped uĢağın barmağını dilin altına salıb sağa, sola hərəkət etdirir) göstərilən üsullardan istifadə edilir və tədricən uĢaq bunu müstəqil yerinə yetirir.

Bütün bunlardan sonra alınan r səsi heca, söz və ifadələrdə möhkəmlənir.

L və l" səsinin tələffüz qüsurları lambdasizm adlanır.

L səsinin düzgün artikulyasiya vəziyyəti belədir: dilin ucu diĢlərin arxasında kipləĢir. Lakin diĢarxası, kipləĢmə samitlərdən fərqli olaraq, maneə dilin ön hissəsi ilə deyil, bilavasitə dilin ucu ilə əmələ gətirir. Musiqili tona malik hava axını əvvəlcə ağız boĢluğunda uzanmıĢ dilin yanlarından, xüsusilə sağ tərəfindən süzülür, sonra isə mane də ləğv edilir. Beləliklə l samiti yaranmıĢ olur.

YumĢaq l" səsinin tələffüzündə dilin kökü deyil, onun arxasında ön-orta hissəsi və dilin ucu alveollara və diĢ ətinə toxunur.

L səsinin tələffüz qüsurları müxtəlifdir: bura qovuĢuq saitlərin l səsi əvəzinə iĢlənməsi («lampa» «lampa»; «stoo»-«stol»; «qözəə»«gözəl») l səsinin y kimi iĢlənməsi (yampa), (istoy) gözəy, l səsi dilarxası burun nq səsi Ģəkilində iĢlənmiĢ, nqampa, stonq).

Bu qüsurun aradan qaldırılması üçün aĢağıdakı üsullardan istifadə edirlər. Əvvəlcə uĢağa güzgün baxmaqla nümunəyə əsasən, dilini çölə çıxartmaq və onu diĢləri arasında sıxmaq tapĢırılır. Sonra o dilin vəziyyətini dəyiĢmədən uzun a və l səsini tələffüz etmək təklif edilir. Bu zaman loqoped onun dodaqlarını bir qədər aralayır və nəticədə l səsi alınır.

Və ya uĢaq uzun və ucadan a-a-a-a deyir, bu zaman dilin ucu yüngülcə diĢlərin arasına girməlidir. Sonra bu səsin tələffüzünə ara vermədən dilin ucunu yavaĢca diĢləməlidir. (diĢlərin dodaqlara toxunması üçün) və nəticədə diĢarası l alınır. Loqoped dilin normal vəziyyətə gətirilməklə düzgün səsi alır.

Tın-tın tələffüzündə uĢağa ağızla tələffüz etmək öyrədilir. Bu zaman dodaqları irəli uzadıb, kağız parçalarını və ya pambığı üfürmək əhəmiyyətlidir.

L səsinin düzgün tələffüzü əldə ediləndən sonra onu heca, söz və ifadələrdə möhkəmlətmək lazımdır.

L səsinin möhkəmləndirilməsi üçün ilkin artikulyasiya məĢqləsini a samiti olan hecalarla baĢlamaq lazımdır. Əvvəlcə qapalı heca (al), sonra isə samitlər arasında (ala) və ən nəhayət açıq hecada (la) iĢlətmək lazımdır. Bunlardan sonra I, o, u sözləri ilə olan hecalardan (ala, alı, alo, alu), (la, lı, lu və s) istifadə etmək lazımdır.

Mexaniki dislaliyanın müxtəlif formalarından biri də damaq samitlərin tələffüz qüsurudur. Bu qüsur əsasən nitq aparatının quruluĢundakı çatıĢmamazlığın, sərt damağın düzgün olmayan forması əmələ gəlir. Damaq samitlərin qüsurları özünü bir neçə formada göstərir.