Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

Proqnatiya  –  üst  çənə  qabağa  çox  çıxır,  nəticədə  aĢağı  qabaq 

diĢlər üst diĢlərə toxunmurlar.  

Proqeneya  –  aĢağı  çənə  qabağa  çıxmıĢ  vəziyyətdə,  üst  çənənin 

diĢləri isə aĢağı çənə diĢlərini qapamayır.  

Açıq  dişləm  –  aĢağı  və  üst  çənənin  qapanması  zamanı  arasında 

boĢluq qalır. Bəzən bu boĢluq yalnız ön diĢlərin arasında olur (ön açıq 

diĢləm).  

---

 

37 

Yan açıq dişləm – sol tərəfli, sağ tərəfli və ikitərəfli olur. DiĢlərin 

quruluĢu  qüsurları  da  mexaniki  dislaliyaya  səbəb  ola  bilər.  Məsələn: 

diĢlər  arasında  boĢluqların  olması  nəticəsində  nitq  zamanı  dil  bu 

boĢluqlara girir və səs səhv tələffüz olunur.  

DiĢ və çənənin quruluĢları stamotoloji həkimlər tərəfindən aradan 

qaldırılır,  çənənin  irəli  çıxmasının  qarĢısını  almaq  üçün  xüsusi  Ģinalar 

tətbiq olunur. Daha yaxĢı nəticələr almaq üçün Ģinalar 5 yaĢında, 6 yaĢa 

qədər  uĢaqlara  qoyulur.  Bu  yaĢda  sümüklər  ön  plastikliyini  saxladığı 

üçün onları düzəltmək mümkündür.  

Səs  tələffüzünə  mənfi  təsir  göstərən  amillərdən  biri  də  damaq 

qüsurlarıdır. Belə ki, dar, həddindən artıq hündür (qotik tipli) damaq və 

ya  yastı,  çox  aĢağıda  olan  damaq  bir  çox  səslərin  düzgün  tələffüzünü 

çətinləĢdirir.  

Çox qalın, bəzən sallaq aĢağı dodaq və ya qısa, az mütəhərrik üst 

dodaq dil-dodaq səslərinin tələffüzünü təkmilləĢdirib təhrif edir.  

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  düzgün  olmayan  səs  tələffüzü  hər  hansı 

bir samit səsə münasibətdə özünü göstərir. (Artikulyasiyasına görə sadə 

dilin  əlavə  hərəkətləri  tələb  olunmayan  m,  n,  t,  q  səslərinin  səs 

tələffüzündə  qüsurlar  çox  az  təsadüf  edilir).  Adətən  düzgün  olmayan 

təhrif  edilmiĢ  səs  tələffüzü  dil  (r,  l),  fitli  (s,  z)  və  fısıltılı  (s,  j,  ç,  c) 

səslərində özünü göstərir.  

UĢaqlar  bəzən  bərk  və  yumĢaq  samit  cütlərinin  tələffüzündə  də 

qüsura yol verirlər.  

Səs  tələffüzü  qüsurları  özünü  bu  və  digər  səslərin  olmaması,  ya 

onların təhrifi, ya da əvəzedilməsi ilə göstərir.  

Bunları ayrı-ayrı nəzərdən keçirək.  

Nitqdə  bu  və  ya  digər  səsin  olmaması  özünü  sözün  əvvəlində, 

ortasında  və  sonunda  həmin  səsin  düĢməsi  ilə  göstərir.  Məsələn: 

«reyhan»-«eyhan», «armud»-«amud», «sar»-«sa». Səsin təhrif olunması 

dedikdə  bu  və  ya  digər  səsin  düzgün  tələffüzü  əvəzinə  Azərbaycan 

dilinin    hərfləri  sistemində  olmayan  səs  tələffüz  edilir.  Məsələn: 

uvulyar,  bu  zaman  yumĢaq  damağın  nazik  kənarı  vibrasiya  edir  və  ya 

uvulyar r, bu zaman kiçik dilçək, vibrasiya edir.  

Səslərin  digər  səslərlə  əvəzlənməsi  (ana  dilinin  fonetik 

sistemindən) aĢağıdakı kimi baĢ verir.  

Artikulyasiya  yerinə  görə  eyni  və  əmələgəlmə  yerinə  görə  eyni 

səslərlə əvəz edilmə, məsələn: partlayan dilarxası k və q ilə partlayan dil 

önü t və d səsləri əvəz edilməsi (salam-talam, soruĢmaq-toruĢmaq).  

---

 

38 

Əmələgəlmə yerinə görə eyni, artikulyasiya orqanlarının iĢtirakına 

görə  fərqli  səslərin  əvəzlənməsi.  Məsələn:  frikativ  v  dil-diĢ  j  səsi  ilə 

əvəz edilir (sumka-fumka).  

Əmələgəlmə yerinə görə və ya vasitəsinə görə eyni səsli iĢtirakına 

görə  fərqli  səslərin  əvəzlənməsi.  Məsələn  cingiltili  səslərin  karlarla 

əvəzlənməsi  (bıçaq-pıçaq,  don-ton,  daĢ-taĢ).  Kəmiyyətə  görə  dislaliya 

sadə  və  mürəkkəb  olur.  Əgər  tələffüz  zamanı  4  səs  qüsurla  olarsa,  bu 

sadə,  beĢ  və  ya  daha  artıq  səs  qüsurla  tələffüz  edilərsə,  bu  mürəkkəb 

dislaliya  adlanır.  Əgər  səs  tələffüzü  qüsurlu  bir  artikulyasiya  qrupunu 

əhatə  edirsə,  monomorf  dislaliya  adlanır.  Əgər  qüsur  iki  və  daha  artıq 

artikulyasiya  qrupunu  əhatə  edirsə,  (rotasizm,  siqmatizm  və 

lambdasizm), bu polimet dislaliya adlanır.  

Tələffüz  qüsurunun  xarakterinə  uyğun  olaraq,  dislaliyanın 

aĢağıdakı növləri var: 

1.Siqmatizm (yunan sözü olub siqma s səsini bildirir) fitli səslərin 

(s,  Ģ,  z,  )  və  fısıltılı  (ç,  j,    c)samitlərin  tələffüz  qüsurlarını  bildirir. 

Siqmatizm tələffüz qüsurlarının ən geniĢ yayılmıĢ növüdür.  

2.Rotasizm  (ro  hərfi  yunanca  adı  s  səsini  bildirir)    r  və  r” 

səslərinin qüsurlu tələffüzüdür.  

3.Lambdasizm (lambda hərfinin yunanca adı olub, l səsini bildirir) 

v və l səslərinin qüsurlu tələffüzüdür.  

4.Damaq samitlərinin tələffüz qüsurları. 

Kappatsizm – k və k”  səsləri; 

Qammatizm – q və q” səsləri;                                        

Xittizm – x və x” səsləri  

Yotatizm – y səsli 

5.CingiltiləĢmə qüsuru- cingiltili səslərin tələffüz qüsurlarıdır. Bu 

qüsur cingiltili samitlərin kar səslərlə əvəz olunmasında özünü göstərir: 

v-p, d-t, v-f, z-s, j-Ģ, q-k və s.  

Qeyd etmək lazımdır ki, bu qüsur ağır eĢidən uĢaqlarda daha çox 

təsadüf edilir.  

6.YumĢalma  qüsurları  –  yumĢaq  tələffüz  edilən  samitlərin  bərk 

səslərlə əvəz edilməsidir. d”-d, p”-p, k”-k, r”-r və s.  

Ġstisna kimi Ģ, j, ç, c, y səslərin tələffüzündə bu qüsurlar müĢahidə 

edilmir, çünki həmin səslərin bərk cüt səsləri yoxdur.  

Göstərmək  lazımdır  ki,  uĢağın  hərtərəfli  inkiĢafına  nail  olmaq 

üçün onun nitqinin düzgün formalaĢması və inkiĢaf etməsinin də böyük 

rolu vardır. Buna görə də göstərdiyimiz tələffüz qüsurları vaxtında, elə 

məktəbəqədər  yaĢ  dövründə  aradan  qaldırılmalıdır.  Əks  təqdirdə  bu 

---

 

39 

qüsurlar  daha  mürəkkəb  və  davamlı  xarakter  alacaqlar.  Bundan  əlavə, 

yaddan  çıxarmaq  olmaz  ki,  məktəbəqədər  yaĢ  dövrü  uĢağın  nitqinin 

daha sürətli inkiĢaf mərhələsi olub, tez təsirə məruz qalandır. Buna görə 

də  bu  mərhələdə  aparılan  korreksiya  nəticəsində  qüsurları  tez  və  asan 

aradan qaldırmaq mümkündür.  

Bunu  da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  mürəkkəb  tələffüz  qüsurları 

digər  ağırlaĢmalara  səbəb  olub,  uĢağın  həm  Ģifahi,  həm  də  yazılı 

nitqində müxtəlif qüsurların əmələ gəlməsini Ģərtləndirə bilər.  

Məlumdur  ki,  ekspressiv  nitq  prosesində,  xüsusilə  səslərin  ifadə 

edilməsində  artikulyasiya  aparatı  üzvlərinin  hərəkətlərinin  kinestetik 

hissləri  yaranır.  Bu  hərəkətlərin  kinestetik  qıcıqlarından  yaranan 

impulslar  baĢ  beyin  qabığına  gedir.  MəĢhur  rus  fizioloqu  Ġ.P.Pavlov 

kinestetik  qıcıqlara  çox  böyük  əhəmiyyət  verir,  onların  ikinci  siqnal 

sisteminin  formalaĢmasındakı  rolunu  yüksək  qiymətləndirirdi.  O, 

qıcıqları  II  siqnal  sisteminin  (əsas)  komponentlərin  adlandırırdı.  Məhz 

kinestetik qıcıqlar fonematik qavramanın formalaĢmasında həlledici rol 

oynayırlar.  Öz-özlüyündə  ola  bilər  ki,  səs  tələffüzünün  qüsurlarında 

«baza  komponenti»  tam  iĢtirak  etmədiyindən  fonematik  qavrama  da 

dolğun inkiĢaf etmir.  

Fonematik  qavramanın  çatıĢmamazlığı  isə  ona  gətirib  çıxarır  ki, 

uĢaq  eĢitmə  ilə  səslənməsinə  görə  və  ya  artikulyasiyasına  görə  oxĢar 

səsləri  qavramır  (konferensiallaĢdıra  bilmir).  UĢağın  lüğət  ehtiyatı 

tərkibində  çətin  fərqləndirilən  səslərdən  ibarət  səslərlə  zənginləĢmir. 

Sonralar bu uĢaq tədricən öz həmkarlarından nitqin inkiĢafına görə geri 

qalmağa baĢlayacaqdır.  

Məlumdur  ki,  fonematik  qavramanın  çatıĢmamazlığı  qrammatik 

quruluĢa  yiyələnməni  də  çətinləĢdirir.  Belə  ki,  fonematik  qavramanın 

qüsuru  bir  çox  sonların,  köməkçi  sözlərin  baĢa  düĢülməsinin  qeyri-

mümkün  etdiyindən  uĢaq  cümlənin  qurulmasında  əziyyət  çəkir. 

Beləliklə  də,  yuxarıda  göstərilən  səbəb  nəticəsində  burada  bütöv  bir 

qüsurlar  «zənciri»  meydana  gəlir.  Onun  dilində  fonetiko-fonematik  və 

leksiko-qrammatik  qüsurları  özünü  göstərir.  BaĢqa  sözlə  desək, 

mürəkkəb dislaliya nəticəsində fonematik qavrama pozğunluğu  yaranır 

ki, bu da nitqin ümumi  inkiĢafsızlığına gətirib çıxarır. 

Nitqin ümumi inkiĢafsızlığı isə əgər vaxtında – məktəbəqədər yaĢ 

dövründə  aradan  qaldırılmırsa,  mütləq  oxu  və  yazı  qüsurlarını 

törədəcəkdir.  Beləliklə,  əgər  dislaliya  vaxtında  üzə  çıxarılıb,  aradan 

qaldırılmazsa, qeyd etdiyimiz ağır nəticələrə gətirib çıxara bilər.  

---

 

40 

Müəyyən olmuĢdur ki, beĢ yaĢından gec olmayaraq uĢaqlarda səs 

tələffüzü çatıĢmamazlıqları müəyyənləĢdirilməlidir. Buradan sual doğur, 

niyə?  Hamıya  aydındır  ki,  kiçik  uĢaq  bütün  səsləri  düzgün  tələffüz 

etməyə  qabil  deyildir.  Çünki  onun  artikulyasiya  aparatı  tam  inkihaf 

etməmiĢ  və  möhkəmlənməmiĢdir.  Məktəbəqədər  yaĢlı  (4-5)  uĢaqlarda 

bir sıra səslərin səhv tələffüzü normal hesab edilir və fizioloji pəltəklik 

adlanır.  Yalnız  5  yaĢından  sonra  (göstərilən  yaĢ  həddi  uĢağın  inkiĢaf 

Ģəraitindən  asılı  olaraq  dəyiĢə  bilər)  tələffüz  qüsurları  patoloji  sayıla 

bilər.  Buna  görə  də  həmin  yaĢdan  baĢlayaraq  dislaliyanın  aradan 

qaldırılması istiqamətində müəyyən iĢ görmək lazımdır.  

Ən  əvvəl  vaxtında  uĢaqların  nitqini  tədqiq  edib,  qüsurları  üzə 

çıxartmaq  lazımdır.  Bu  məqsədlə  4  yaĢından  gec  olmayaraq,  uĢaqlar 

loqopedik müayindən keçməlidir.                

Loqopedik  müayinə  zamanı  dislaliyalı  uĢaqların  ən  əvvəl 

artikulyasiya  aparatının  quruluĢu  və  mütəhərrikliyi  bütün  incəlikləri  ilə 

yoxlanılmalıdır.  Sonra  onun  səs  tələffüzünün  vəziyyəti  çox  diqqətlə 

müayinə edilməlidir. Bundan əlavə fonematik qavramanın vəziyyəti də 

yoxlanmalıdır.  BaĢqa  sözlə  desək,  loqopedik  müayinə  aĢağıdakı 

mərhələlərlə aparılmalıdır.