Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

DİLİN İNKİŞAFI ÜÇÜN ŞƏRAİTİN YARADILMASI 

 

Fəslin məzmunu 

 AzyaĢlı uĢaqda dilin və savadlılığın inkiĢafı. 

 Sinifdə dilin inkiĢafı üçün Ģəraitin yaradılması. 

 Dilin inkiĢafı və qüsurlu uĢaqlar. 

 Dilin inkiĢafına səbəb olan fəaliyyət növləri. 

 

Azyaşlı uşaqda dilin və savadlılığın inkişafı 

 

Dilin baĢa düĢülməsi və ondan istifadə bizim əksəriyyətimiz üçün 

səciyyəvi  olan  xüsusiyyətdir.  Biz  öz  fikirlərimizi  səfərbər  etmək  və 

ünsiyyətə  girmək  məqsədilə,  o  cümlədən  digərləri  ilə  danıĢmaq  üçün 

dildən istifadə edirik. Dil bizə sosial varlıq olmaq, özümüzü ifadə etmək 

imkanı  verir  və  o,  bizə  ətraf  aləm  barədə  məlumatları  əldə  etməkdə 

yardımçı  olur.  UĢaqlar  dili  mənimsəməkdə  gecikdikdə,  yaxud  müvafiq 

qüsurlara  malik  olduqda,  o,  baĢqa  sözlə  desək,  günbəgün  dəyiĢilən 

dünyada çox böyük bir risqin qarĢısında durmuĢ olur.  

Oxuma  və  yazma  kimi  erkən  vərdiĢlərin  əsasının  qoyulmasında 

dil  çox  mühüm  funksiyalardan  birini  yerinə  yetirir.  Bu  mənada  dilin 

müvafiq  vərdiĢlərinə  yiyələnmə  uĢağın  qulaq  asma  və  oxuma  yolu  ilə 

qəbul etdiyi dilə istinad edir. Ekspressiv dil uĢağın öx Ģəxsi danıĢma və 

yazma  prosesində  istifadə  etdiyi  alətdir.  Hər  bir  uĢağın  dil  vərdiĢlərini 

müĢahidə  etməklə,  biz  uĢağın  iĢlətdiyi  dillə  onu  əhatə  edən  dil 

arasındakı qarĢılıqlı asılılığı anlayırıq.  

Dil müxtəlif formalarda meydana çıxır: Ģifahi nitq (qulaq asma və 

danıĢma), oxuma  və  yazma. Bütün bu hissələr bütöv bir dil sisteminin 

ayrılmaz  hissəsidir.  Qulaq  asma  prosesində  qazanılan  təcrübələr 

danıĢmağa  təkan  verir  (Lerner,  1988).  DanıĢmaq  qabiliyyəti  yalnız 

individual qulaq asma bacarığından asılı deyildir. Həm qulaq asma, həm 

də  danıĢma  arasındakı  daxili  əlaqə  danıĢıq  formasını  alan  bir  amildir. 

Məsələn,  uĢaq  valideynlərinin  danıĢıq  ədasını  gündəlik  eĢitməklə 

danıĢıq nümunələrini əldə etmiĢ olur.  

Qulaq  asma  elə  bir  vərdiĢdir  ki,  xüsusi  təlimat  olmadan  spontan 

Ģəkildə  meydana  çıxır,  bəzi  uĢaqlar  funksional  qulaq asma  vərdiĢlərini 

özləri  mənimsəyə  bilmirlər.  Reseptiv  dilə  sənaların  yaradılması  və 

qarĢılıqlı  münasibətələrə  uyğun  olaraq  məlumatın  təĢkil  edilməsi 

deməkdir. Bundan əlavə olaraq kimsə məlumatı dəyərləndirir və orada 

mövcud  olan  ideyanın  qəbul  edilməsini,  yaxud  imtina  edilməsini 

---

 

160 

müəyyənləĢdirir.  Qulaq  asma  bütün  dil  inkiĢafının  özülüdür.  Belə  ki, 

dinləmə vərdiĢləri zəif olan uĢaq ünsiyyət prosesində Ģübhəsiz ki, böyük 

çətinliklərlə  rastlaĢacaqdır.  Tədqiqatlar  vasitəsilə  bizə  məlumdur  ki, 

müəllimlər uĢağın dinləmə qabiliyyətini, müvafiq fəaliyyət növlərini və 

təcrübəni həyata keçirməklə inkiĢaf etdirə bilərlər.  

Ekspressiv  dil,  yaxud  danıĢma  doğuĢ  zamanı  qıĢqırıqla  müĢayiət 

olunur.  UĢağın  həyatının  ilk  doqquz  ayı  ərzində  qığıltı,  müxtəlif  səslər 

çıxartma  hadisəsi  baĢ  verir.  Bu  dövrdə  uĢaqlar  müxtəlif  səslər 

çıxartmağa çox meyilli olurlar. Dil baxımından problemləri olan uĢaqlar 

Ģübhəsiz  ki,  bu  fəaliyyət  növləri  ilə  məĢğul  olmaqdan  çəkinəcəklərö 

müəllimlər  və  valideynlər  bu  uĢaqlara  Ģifahi  oyun  fəaliyyətlərini  təklif 

etməlidirlər.  

Təqribən doqquz aylıqda uĢaqlar nitqin «jarqon» adlanan yeni bir 

mərhələsinə  daxil  olurlar.  Onlar  ətraflarında  olan  ritm  və  intonasiya 

nümunələrini  təqlid  etməyə  baĢlayırlar.  UĢaqlar,  öz  dil  sistemlərinə 

daxil olan səsləri çıxarır və hələ də sözlərdən istifadə edə bilmirlər. Bir 

sözdən  iki  qısa  sözü  iĢlətməyə  doğru  inkiĢaf  edən  uĢağın  sosial  dil 

inkiĢafı  zaman  keçdikcə  daha  da  formalaĢır.  Üç  yaĢa  çatdıqda,  uĢağın 

sözlüyü sürətlə artır, zənginləĢir və uĢaq mürəkkəb cümlələrdən istifadə 

etməklə danıĢa bilir.    

UĢağın  dil  inkiĢafını  müĢahidə  etməklə,  tədqiqatçılar  uĢaqların 

doğulduqları zamandan etibarən nitqə tam Ģəkildə yiyələndiklərinə kimi 

müvafiq  mərhələləri  qeyd  etmiĢlər.  Nitq  qüsurları  olan  uĢaqlar  normal 

dil  inkiĢafı  modelinə  riayət  etmirlər.  Bəzi  uĢaqlar  xüsusi  səsləri 

çıxarmaqda  çətinlik  çəkirlər;  digər  uĢaqlar  isə  sözləri  yadda  saxlaya 

bilmir  və  cümlə  düzəldə  bilmirlər.  Müəllimlər  uĢaqlara  gündəlik 

fürsətlərdən istifadə edib, nitq sözlüyünü tərtib etməkdə kömək edirlər, 

bunun üçün onlar nitq vərdiĢlərinin aĢılanmasını nəzərdə tutan fəaliyyət 

növlərini təĢkil edirlər.