Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət

Mövzu 7: Dilin tarixi xalqın tarixidir 
Azərbaycan  ədəbi  dilinin  hərtərəfli  elmi  tədqiqi  sovet  döv-
rünün  nailiyyətidir.  Bu,  həm  müasir  Azərbaycan  ədəbi  dilinə, 
həm  də  ədəbi  dilimizin  tarixinə  aiddir.Şübhəsiz,  hər  hansı  bir 
dilin  müasir  səviyyədə  tədqiqi  ilə  tarixi  aspektdə  öyrənilməsi 
eyni  dərəcədə  güc  tələb  etmir.  Ədəbi  dilin  tarixini  düzgün  və 
yüksək  səviyyədə  öyrənmək  üçün  ilk  növbədə  müəyyən  ərazidə 
yaşayan  xalqın  tarixini  araşdırmaq  vacibdir  və  ümumən  xalqın 
tarixini  bilmədən  ədəbi  dilin  tarixini  öyrənmək  olmaz.  Bizim 
tariximiz  isə  əsl  elmi  inkişaf  üçün  imkan  yarandığı  dövrdə  – 
sovet dövründə, demək olar ki, ‖ustanovka‖ ilə yazılmışdır və bu 
cəhət xalqın tarixinin şüurlu surətdə saxtalaşdırılması ədəbi dilin 
tarixini, onun inkişaf yolunu obyektiv müəyyənləşdirməyə imkan 
verməmişdir.  Hələ  30-cu  illərdə  B.Çobanzadə  ədəbi  dilimizin 
tarixini  ilkin  dövrləşdirmə  təşəbbüsündə  olmuşdur.  Az  sonra 
ədəbi  dil  tarixi  üzrə  müstəsna  tədqiqatçı  kimi  yetişən  Ə.Dəmir-
çizadə  bu  sahədə  proqram  hazırlamış,  dəfələrlə  dövrləşdirmə 

---

 
168 
aparmış  və  nəhayət,  çox  qiymətli  ―Azərbaycan  ədəbi  dili  ta-
rixi‖nin I cildini nəşr etdirmişdir (1979). T.Hacıyev 60-cı illərdən 
bu  sahədə  araşdırmaları  genişləndirərək  iki  hissədən  ibarət 
―Azərbaycan  ədəbi  dili  tarixi‖  kitabını  oxuculara  təqdim 
etmişdir.B.Çobanzadə  1936-cı  ildə  çap  etdirdiyi  məqalədə 
özünün, bir alim kimi, bir sıra ‖qüsurlarını‖ qeyd etsə də, 37-ci il 
‖təmizlənməsi‖ndən  xilas  ola  bilmədi.  Türkçülüyü  təbliğ,  türk 
dillərini qohum hesab etmişdi. dövrün siyasi mənzərəsi elə idi ki, 
‖türk‖ sözünü dilə gətirmək olmazdı. Bu proses 50-ci illərə qədər 
davam  etdiyindən  Ə.Dəmirçizadənin  böyük  zəhmət  hesabına 
yazdığı  ―Azərbaycan  dilinin  tarixi‖  (1944)  əsərində  də  dilin 
mənşəyi  dolayı  yollarla  –  akademik  H.Y.Marrın  nəzəriyyəsinin 
prinsipləri  əsasında  axtarılır.  Ə.Dəmirçizadə  Midiya  və  Alban 
dövrü  abidələrinin  köməyi  ilə  bir  sıra  sözlərin  etimologiyasını 
araşdırsa  da,  yalnız  70-ci  illərin  materialları  əsasında  hazırkı 
ədəbi  dilimizin  köklərini  uzağı  Atropatena  dövrü  ilə 
əlaqələndirmiş,  dilimizin  mənşəyini  oğuz  və  qıpçaq  tayfa  dilləri 
ilə  bağlı  izah  etmişdir.60-cı  illər  ədəbiyyatşünaslıq  elmi,  bədii 
nəsr  və  poeziya  sahəsində  yeniliklər  dövrü  olduğu  kimi, 
dilçilikdə  də  yeni,  cəsarətli  addımların  atıldığı,  tarixi  tədqiqatın 
düzgün  istiqamət  almağa  başladığı  dövrdür.  70-ci  illərin 
ortalarında T.Hacıyev türk mənşəli Azərbaycan dilini beş min il 
əvvəlki  şumer  dili  faktları  ilə  sistemli  şəkildə  müqayisə  edir, 
xeyli miqdarda leksik müvazilik əsasında Azərbaycan ərazisində 
hələ o dövrlərdə türk tayfa dillərinin mövcudluğunu qətiləşdirir. 
Şumer  dilinin  türk  mənşəli  olduğunu  sübut  etmək  mümkün 
olmasa  da,  onun  paraleli  olan  türk  tayfa  dillərinin  qonşu 
Azərbaycan  ərazisində  mövcudluğuna  şübhə  qalmır.  T.Hacıyev 
bunu sonrakı minilliklərin onomastik leksikasının etimoloji təhlili 
ilə də əsaslandırır. Bu, 60-cı illər oyanışının ilk nəticələri idi və 
bu cür tədqiqat meyl və cəsarəti bu dövrün səciyyəvi əlamətidir – 
müstəqilliyə  aparan  yoldur.  70-80-ci  illər  xalqın  tarixinin  və 

---

 
169 
dilinin  minilliklər  boyu  keçdiyi  həqiqi,  təbii  inkişafın  tədqiqi 
sahəsində böyük yeniliklər dövrüdür. Bu dövrdə bir sıra tarixçilər 
tədqiq  və  araşdırmalarını  yenə  köhnə  ən’ənə  və  ‖ustanovka‖  ilə 
davam etdirirlər. Bu cür əsərlərdə onomastik leksika yalnız İran 
dilləri  əsasında  izah  edilir;  bu,  mümkün  olmadıqda  Qafqaz 
dillərinə  müraciət  edilir,  lakin  sözün  çox  hallarda  aşkar  türk 
mənşəyi  qətiyyən  yaxına  buraxılmır.  Bu  zərərli  meylin  hazırda 
yenə tərəfdarları var və onlar qədim Azərbaycan ərazisində türk 
tayfaları mövcudluğunun qəti əleyhdarlarıdır. Bu konsepsiya ona 
görə  zərərlidir  ki,  xalqın  və  dilin  tarixini  şüurlu  surətdə  təhrif 
edir,  obyektiv  tədqiqata  imkan  vermir;  irqi  ayrıq  –  seçkiliyə 
səbəb olur, ―ari‖ saydıqları ilə digər xalqları qarşı-qarşıya qoyur, 
etnolinqvistik  faktorlara  həqarətlə  baxır.  Bir  sıra  tarixçilər  bu 
cəhəti  görürdülər.  Onlar  tarixin  dərinliklərindən  işıq  saçan  türk 
leksikasını  da  görürdülər.  Bu  sahədə  60-cı  illərdən  başlayan 
tədqiqat  70-ci  illərdə  gücləndi  və  son  dövrlərdə  xüsusi  bəhrə 
verdi.  Elmə  zidd  konsepsiyanın  80-ci  illərin  əvvəllərində  ilk 
geniş  tənqidini  bədii  yolla  görkəmli  yazıçı  İsa  Hüseynov  verdi. 
Yaxşı niyyətlə yazılmış bütün tarix və dilçilik ədəbiyyatı göstərir 
ki,  türklər  bu  yerlərin  ən  qədim  sakinləridir;  dəfələrlə  türk 
tayfalarının  gəlişləri,  gedişləri  olmuş  və  onlar  tədricən 
qüvvətlənmişlər.  Tədqiqatlar  dərinlərə  getdikcə  sirlər  açılır, 
müxtəlif ölkələrin ərazilərindəki aborigenlərin etnik tərkibi daha 
aydın  müəyyənləşir.  Türk  tayfalarının  əksərən  Orta  Asiyadan 
gəlmə  olduqları  göstərilir.  Mövcud  tədqiqatlara  əsasən  kitabda 
türk  –  Azərbaycan  dilinin  inkişaf  yolu  belə  təsəvvür  edilir:  e.ə. 
IV  və  III  minilliyin  əvvəlləri  protürk  dövrü  olmuş  və  məhz  bu 
dövrdə  türk  dilləri  kök  dildən ayrılıb  parçalanmağa  başlamışdır. 
Bu  baxımdan  e.  ə.  III-I  minilliklər  protoazərbaycan  dili  dövrü 
olub, e.ə. V əsrə qədər davam etmişdir. E.ə. V əsrdən eramızın X 
əsrinə qədər qədim Azərbaycan dili, X əsrdən sonrakı dövr Orta 
və yeni Azərbaycan dili dövrü sayılır.  

---

 
170 
 Türk  tayfalarının  Azərbaycan  ərazisinə  III  əsrdən,  daha  pis 
halda isə XI-XII əsrlərdən gəldiyini iddia edənlərin fikirlərini dil 
və  tarix  təkzib  edir,  qədim  sak-massaket  tayfalarının,  hunların, 
oğuz-qıpçaqların  tarixi  bu  cür  mülahizələri  alt-üst  edir.  Qədim 
onomastik  leksika,  Sak-Turan  hökmdarı  Alp  Ər  Tonqanın  ölü-
münə  ağılar,  Kaşğari  divanının  faktları,  ‖Oğuznamə‖  material-
ları, Orxon-Yenisey abidələri belə bir ağlabatan qənaətə gəlməyə 
imkan  verir  ki,  Azərbaycanda  ən  qədim  dövrlərdən  e.ə.  I  minil-
liyin  ortalarına  qədər  müxtəlif  türk  etnoslarının  konsolidasiyası 
dövrü,  e.ə.  I  minilliyin  ortalarından  eramızın  ilk  əsrlərinə  qədər 
türk  etnoslarının  ictimai-siyasi  nüfuzunun  güclənməsi,  III-VII 
əsrlər isə Azərbaycan xalqının və ümumxalq Azərbaycan dilinin 
formalaşması  dövrüdür.  Azərbaycan  ədəbi  dili  IX-XI  əsrlərdə 
tam təşəkkül tapmışdır. XVI əsrin ilk günlərindən Şah İsmayılın 
fəaliyyəti  ilə  başlayan  hərəkat  milli  oyanışın  başlanğıcı  idi.  Şah 
İsmayıl da, Füzuli də, Qurbani də üç müxtəlif üslubun zirvəsində 
durmaqla  ədəbi  dilin  axarını  yeni  mərhələyə  –  milli  mərhələyə 
ötürmüş oldular.Ümumiyyətlə, Azərbaycan dili Azərbaycan Res-
publikasında,  Cənubi  Azərbaycanda,  eləcə  də  bir  çox  ölkələrdə 
yaşayan azərbaycanlıların ana dilidir. Hazırda dünyanın müxtəlif 
yerlərində yaşayan 30 milyondan çox azərbaycanlı bu dildə danı-
şır. Bu dil müstəqil respublikamızın da dövlət dilidir. Azərbaycn 
dili türk dilləri ailəsinin oğuz qrupuna mənsubdur. Morfoloji qu-
ruluşuna görə iltisaqi dillərə daxildir. İctimai hadisə olan dil baş-
qa  ictimai  hadisələrlə  qarşılıqlı  əlaqədə  inkişaf  edir.  Dil  cəmiy-
yətin bütün sahələrindəki dəyişikliklərə, geriləmə və irəliləyişlərə 
reaksiya verir. Müəyyən köhnəliklərlə bağlı dilin lüğət tərkibində 
bir  sıra  sözlər  arxaikləşir,  elmin,  texnikanın,  bütövlükdə  mədə-
niyyətin inkişafı yeni anlayışların yaranmasına səbəb olur. Dildə 
mədəniyyət  anlayışı  ilə  bağlı  çoxlu  ifadələr  var:  əmək  mədə-
niyyəti,  iş  mədəniyyəti,  siyasi  mədəniyyət,  dövlətçilik  mədə-
niyyəti, dil mədəniyyəti, nitq mədəniyyəti, hərbi mədəniyyət və s. 

---

 
171 
Mədəni  inkişaf  dildə  yeni  terminlərin  yaranmasına  səbəb 
olur, bu da dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi deməkdir. Müasir 
radio-televiziyanın  kütləviləşməsi  xalqda  nitq  mədəniyyətinin 
yüksəlməsinə güclü təsir göstərir. Cəmiyyətdə insanların mədəni 
səviyyəsinin  qalxması  ədəbi  dilin  fəaliyyət  dairəsini  genişlən-
dirir,  ədəbi  dilin  orfoqrafik,  orfoepik  və  qrammatik  normalarını 
möhkəmləndirir. Nəticədə dialektin sosial işlənməsi məhdudlaşır. 
İnsanların  ümumi  mədəni  səviyyəsinin  inkişafı  elmin  genişlən-
məsini  şərtləndirir.  Bununla  da  ədəbi-kitab  dili  ilə  xalq  danışıq 
təzahürünün yaxınlaşması, özünəməxsus şəkildə sintezi gedir və 
bu  prosesin  nəticəsi  kimi  dilimizdə  bu  gün  xüsusi  elmi-kütləvi 
üslub deyilən nitq forması müəyyənləşir. 
Dilin inkişafı xalqın tarixi ilə bilavasitə bağlıdır. Bu bağlılığı 
iki  istiqamətdə  görmək  mümkündür.  Biri  budur  ki,  bir  dövlətin 
ərazisində  qohum  tayfaların  birləşməsi  nəticəsində  xalq  forma-
laşdığı kimi, bu tayfaların dili də (buna dialekt dili deyirlər, yəni 
dialekt tayfa dilinə bərabərdir) qarışaraq-birləşərək həmin xalqın 
dilinə çevrilir. 
Məsələnin  başqa  tərəfi  odur  ki,  müəyyən  mədəni-tarixi  ha-
disələrin aydınlaşmasında dil faktları mühüm rol oynayır. 
Dilimizdə ərəb və fars sözlərinin işlənməsi Azərbaycan xal-
qının tarixən həmin xalqlarla olmuş əlaqəsinin nəticəsidir. 
Məsələn,  islam  dinini  qəbul  etdikdən  sonra  türkcə  uçmaq, 
damu,  Tanrı,  yalavac  sözlərinin  əvəzinə  müvafiq  olaraq  cənnət, 
cəhənnəm, Allah, peyğəmbər isimləri işlənmişdir. 
Rus  dilindəki  tovar  (əmtəə)  sözünün  bizim  dildə  və  başqa 
türk dillərində xırdabuynuzlu heyvan mənasında işlənən ―davar‖, 
karandaş  sözünün  ―qara(n)daş‖dan  yaranması  türk  xalqlarının 
qüdrətli dövlətçilik tarixi haqqında dolğun təsəvvür yaradır. Şah 
Abbasın adı ilə bağlı yaranmış şahı, abbası pul vahidləri XVI əsr 
Azərbaycan  dövlətçiliyi  barəsində  özlüyündə  müəyyən  təsəvvür 
yarada bilir. XI əsrin görkəmli alimi Mahmud Qaşğarlı yazırdı ki, 

---

 
172 
türk və ərəb dilləri atbaşı (bərabər) gedir. 
Qurani-Kərimin  112-ci  surəsi  olan  İxlas  surəsinin  ―Kitabi-
Dədə Qorqud‖dakı Azərbaycan türkcəsinə tərcüməsi həmin fikri 
təsdiqləyir.  
Ahəng  qanunu  sözdə  qalın  və  incə  saitlərin  bir-birini  izlə-
məsi deməkdir. Dilimizin əsas fonetik qanunu kimi, ahəng qanu-
nu fonetikada öyrənilir. Lakin ahəng qanunu dilimizin morfoloji 
quruluşu  ilə  də  birbaşa  bağlıdır.  Dilimizdə  milli  sözlərdə  ahəng 
qanunu gözlənilsə də, bir çox alınma sözlərdə pozulur. Məsələn: 
kitab, alim, dünya, vəfa, radio və s. Bu kimi sözlərə öz dilimizə 
məxsus hər hansı bir şəkilçi artırdıqda həmin şəkilçi söz kökün-
dəki  son  hecanın  ahənginə  mütləq  uyuşmalıdır.  Məsələn:  kitab-
lar, alim-lə-rimiz, dünya-da, vəfa-lı, radio-ya və s. Deməli, ahəng 
qanunu  köklə  şəkilçi  arasında  daha  möhkəm  və  dəyişməz  olur. 
Köklə  şəkilçi  sözün  morfoloji  quruluşunu  müəyyən  edir.  Ahəng 
qanunu  isə  köklə  şəkilçi  arasında  nizamlayıcı  amil  rolunu  oy-
nayır. Deməli, ahəng qanunu fonetik hadisə olmaqla yanaşı, həm 
də  morfoloji  hadisədir.  Məhz  bu  xüsusiyyətinə  görə  ahəng  qa-
nunu  dilçilikdə  morfonoloji  (morfologiya  və  fonetika  dilinı  bir-
ləşdirən)  hadisə  sayılır.  Morfologiya  iki  sözdən  ibarətdir: 
morfologiya və fonetika. 
 
Nitq  mədəniyyəti  dilçiliyin  praktik  (təcrübi)  sahəsi  olub, 
dildən  ünsiyyət  vasitəsi  kimi  istifadə  qaydalarını  öyrənir.  Nitq 
mədəniyyətinə yaxşı yiyələnmək üçün dilin fonetik (orfoepik və 
orfoqrafik),  leksik  və  qrammatik  qayda-qanunlarını  bilmək  və 
nitq zamanı onlara əməl etmək zəruridir. 
Nitq mədəniyyətində dilçiliyin nəzəri fikirləri əməli (praktik) 
şəkildə həyata keçirilir. Buna görə də nitq mədəniyyəti dilçiliyin 
nəzəri yox, praktik  sahəsi sayılır. Nitq mədəniyyətində ayrı-ayrı 
dil  faktları  və  ya  hadisələri  yox,  dilçiliyin  qayda-qanunları 
sistemi öyrənilir. Nitq mədəniyyətinin konkret predmeti yoxdur. 
Natiqlikdə nitq mədəniyyətini eyniləşdirmək olmaz. Natiqlik 

---

 
173 
də  şairlik,  rəssamlıq  kimi  sənətdir.  Hər  kəs  nitqini  tərbiyə  edə 
bilər,  lakin hamı  natiq  ola bilməz.  Ədəbi dilə yiyələnməyin özü 
nitq mədəniyyətinə sahib olmağa çalışmaqdır. 
Bir  sıra  Avropa  xalqlarında  bizim  ―ədəbi  dil‖  dediyimiz 
anlayışa  ―mədəni  dil‖,  ―mədəniyyət  dili‖  deyirlər.  Yəni  nitqin 
mədəniliyi,  dilin-danışığın  gözəlliyi  bütövlükdə  millətin  mə-
dəniyyətinin tərkib hissəsidir. 
―Mədəniyyət‖  sözü  ərəbcə  şəhər  mənası  verən  mədinə  sö-
zündəndir. 
Hər hansı bir xalqın milli mədəniyyətinin göstəricilərindən biri 
də gözəl nitqdir. Gözəl nitq üçün, əsasən, iki şərt tələb olunur: 
1.  Dilin  özünün  ifadə  imkanlarının  genişliyi,  yəni  hər  hansı 
bir fikri ifadə etmək imkanının olması; 
2.  Bu  dildə  danışanın  yüksək  hazırlığı,  yəni  dilin  ifadə 
imkanlarından düzgün şəkildə istifadə etməsi. 
Azərbaycan  dili  fonetik,  leksik  və  qrammatik  quruluşuna 
görə dünyanın inkişaf etmiş və zəngin dillərindən biri sayılır. Bu 
dil özünəməxsus musiqili ahəngi, səlisliyi və axıcılığı ilə diqqəti 
cəlb edir. Çox-çox qədim zamanlarda dilimizdə şifahi  xalq ədə-
biyyatı nümunələri, sonra isə yazılı ədəbiyyat yaranmışdır. 
Bu  dildə  ―Dədə  Qorqud  kitabı‖  kimi  dünya  mədəniyyətinin 
nadir incisi yaranıb. 
Böyük  türk  alimi  Fuad  Köprülü  ―Dədə  Qorqud  kitabı‖nı 
bütün türk xalqlarının ən sanballı əsəri adlandırıb. 
İstər şifahi, istərsə də yazılı ədəbiyyatımız xalqımızın gözəl 
və zəngin nitq mədəniyyətinin olduğunu sübut edir. 
Milli mədəniyyətin, o cümlədən də nitq mədəniyyətinin qo-
ruyucusu,  daşıyıcısı  bütövlükdə  xalqdır.  Xalqın  hər  bir  nüma-
yəndəsi  nitq  mədəniyyətinə  dərindən  yiyələnməli  və  onu  layiqli 
şəkildə  qorumalıdır.  Bu  mədəniyyəti  inkişaf  etdirməkdə,  yay-
maqda söz ustalarının böyük xidmətləri olmuşdur. 
Nitq mədəniyyətinin ən mühüm şərti, ədəbi dilin normalarına 

---