Dərs vəsaiti Bakı 2023

11.
 
YIĞMA TEXNOLOGİYASI 
 
11.1. Hazırlıq işləri 
 
Hazırlıq işləri maşının hissələrini yığma prosesi üçün 
hazırlamaqdan ibarətdir. Bunun üçün tökülmüş hissələrin 
üstündəki artıq hissələri qələm ilə çapıb götürürlər, üzünü və içini 
dəmir fırça, qələm, yeyə və sıxılmış hava ilə təmizləyirlər, gövdə 
hissələrinin və qutuların içini rəngləyirlər. 
Frezlənmiş və deşilmiş hissələrin üzündən tilişkələri və 
yonqarları təmizləyirlər, deşiklərin, yuvaların və başqa üzlərin iti 
Kənarlarını haşiyələyirlər. 
Xırda dekşikləri deşirlər və lazım isə içində yiv açırlar. 
Yığma prosesində deşmə iki növ olur: sərbəst deşmə və 
yerinə görə deşmə. 
Sərbəst deşmədə deşiyin yerini nişanlamaqla və ya ülgü 
vasitəsi ilə müəyyən edirlər. Bir sıra hallarda hissənin üstündə 
deşiklərin yerini onunla görüşən hissənin deşiklərinə və ya 
vəziyyətinə görə müəyyən etmək lazım gəlir. Belə deşməyə 
yerinə görə deşmə deyilir. 
Yağlanan üzlərdə (yataqların içində, sürtünən müstəvilərdə 
və sairədə) yağ novcuqları və yağkeçən deşiklər əmələ gətirirlər. 
Kipləşdiriləcək birləşmələr üçün çox vaxt təbəqə şəklində 
olan materialdan, nişan üzrə və ülgü vasitəsi ilə aralıq qatları 
kəsib onları emal edərək lazımi şəkilə salırlar və i.a. 
 
 
11.2. Uydurma işləri 
 
Uydurma (priqonka) işləri çox hallarda əl ilə icra olunan 
müxtəlif çilingər işləridir. Uydurma yeyələmək, deşib 
rayberlədikdən sonra çivi çaxmaq, qaşımaq (şabrenie) və bu kimi 
əməliyyatlar vasitəsi ilə əmələ gətirilir. 

---

Yeyələmə, məmulun materialına, üzünün həndəsi şəklinə 
və təmizliyinə, habelə götürüləcək qatın qalınlığına əsasən 
seçilən müxtəlif yeyələr vasitəsi ilə aparılır. Yeyələmə prosesi 
maşının görüşən üzlərinin bir-birinin üstünə yatmasını, bir 
hissənin o biri hissəyə nisbətən müəyyən vəziyyət almasını və ya 
iki hissənin bir-birinə düzgün bağlanmasını təmin etmək üçün 
tətbiq edilir. 
Yeyələmə zamanı emal edilən üzün həndəsi formasının 
düzgünlüyü, yeyələnən üzün başqa üzlərə nisbətən vəziyyəti və s. 
səttarə, bucaqölçən, təsviyə və başqa ölçü alətləri vasitəsi ilə 
yoxlanılır. 
Deşib çivi çaxma maşının içində iki hissəni bir-birinə 
nisbətən (məsələn, yatağın qapağını gövdəsinə nisbətən) 
müəyyən vəziyyətdə saxlamaq üçündür. Bunun üçün müəyyən 
vəziyyətə gətiriləcək hissələri qabaqcadan təmizləyərək yığma 
prosesi üçün hazırlayırlar, sonra bir-birinə nisbətən lazımi 
vəziyyətə gətirərək müvəqqəti bağlayırlar. Onları birlikdə iki 
yerdə deşirlər, deşiklərin içini silindr və ya konus rayberlə 
təmizləyirlər. Deşiklərə, rayberləmənin formasından asılı olaraq, 
silindr və ya konus çivi (yaxud konus bolt) çaxırlar. 
Yığma zamanı iki hissəni müsaidələr sistemi vasitəsi ilə 
müəyyən vəziyyətə gətirmək mümkün olmursa, onları yığma 
zamanı lazımi vəziyyətə gətirdikdən sonra həmin vəziyyətdə 
saxlamaq üçün silindr və ya konus çivi çaxmaq üsulundan ən çox 
istifadə edilir. Belə hissələr (çivlər) qabaqcadan müəyyən 
standart üzrə hazırlanır. 
Belə çivlər həm birləşdirdikləri maşın hissələrinin həmişə 
müəyyən bir vəziyyətdə qalmasını təmin edir, həm də onları 
bağlayan boltları kəsilmə gərginliyindən azad edir. Belə boltlar 
ancaq dartılmaya qarşı işləyirlər. 
Bir-birinin üstündə oturaraq fırlanan hissələri tərpənməz 
hala gətirmək üçün onları radial vəziyyətdə olan vintlə bağlayırlar 
və ya hissələrin görüşdüyü üzlərdə hər ikisinə eyni zamanda 
vintlənən bir neçə xırda vint ilə birləşdirirlər (şəkil 11.1). 

---

Şək. 11.1. Fırlanan hissələrin
 
radial vəziyyətdə bağlanması 
Qaşıma və sürtmə.
Maşın hissələri, xüsusən hərəkət edən 
hissələrin, bir-birinə nisbətən düzgün vəziyyət alması və biri o 
birinin üstünə kip yatması üçün görüşən üzlərə qaşıma və ya 
sürtmə tətbiq olunur.
Qaşıma prosesi çox vaxt alan və əl əməyi tələb edən az 
məhsuldar prosesdir. Qaşıma işini yüngülləşdirmək məqsədi ilə 
prosesi iki hissəyə ayırırlar: fərdi qaşıma və uydurma qaşıması. 
Fərdi qaşıma zamanı yoxlamaq üçün universal tavalardan 
və qaşıma səttarələrindən istifadə edirlər. Uydurma qaşıması 
zamanı qaşınan hissəni onunla görüşən hissə vasitəsi ilə 
yoxlayırlar. 
Qaşıma və sürtmə uydurmasına misal olaraq pazlı və 
plaşkalı siyrtmələri göstərmək olar. Pazlı siyirtmələr böyük 
təzyiqlər üçün işlənir. Bu siyirtmələri bağlarkən paz gövdənin 

---

içində bir - biri ilə 8° bucaq təşkil edən həlqəvi müstəvilərin 
üstünə yataraq kiplik yaradır. Ona görə də bu üzlər çox təmiz 
olmalıdır və bir-birinin üstünə yaxşı yatmalıdır. Kiplik yaratmaq 
üçün pazı və gövdənin görüşən üzlərini qaşıma ilə bir-birinə 
uydururlar. Bunun üçün onları əvvəl ayrı-ayrı, sonra isə birlikdə 
qaşıyırlar. 
Plaşkalı siyirtmələri bağlarkən plaşkalar gövdənin içində 
paralel vəziyyətdə olan yan üzlərin üstünə yataraq kiplik 
yaratmalıdır. Bunu nəzərə alaraq yığma zamanı plaşkaları və 
gövdələrin görüşən üzlərini əvvəl ayrı-ayrı, sonra bir-birinə 
sürtərək uydururlar. 
Qaşıma prosesi üçün lazım olan vaxt qaşınan üzün 
sahəsindən, qaşımadan qabaqkı dəqiqlik və təmizlikdən, 
məmulun materialından və qaşımadan tələb olunan təmizlikdən 
asılıdır. Orta hesabla 1 sm
2
sahəni qaşımaq üçün 0,25-75 dəqiqə 
vaxt tələb olunur. Normal şəraitdə qaşıma zamanı götürülən pay 
0,05-0,1 mm olur. 
Qaşıma müstəvilərə, silindrik və konusşəkilli üzlərə, habelə 
başqa formalara tətbiq edilir. Məsələn, babit və tunc yataqların 
içini valın onunla görüşən boynu üzrə yoxlayaraq qaşıyırlar.
Buna misal olaraq kompressorlarda və pistonlu nasoslarda 
əsas yataqların və sürgüqolu yataqlarının dirsəkli valın 
boyunlarına görə qaşınmasını göstərmək olar. 

---

Əsas yataqların qaşınması.
Qaşınmadan qabaq oxunun 
karterin açılma müstəvisinə paralelliyini yoxlayırlar. Bunun üçün 
indikatordan və ya mikrometrik vinti olan xüsusi tərtibatdan 
istifadə edilir. 
Şək. 11.2. Valın oxunun karterin ayrılma müstəvisinə 
paralelliyini yoxlamaq üçün tərtibat (a); sürgü barmağı oxunun 
sürgüqolunun boyuna müstəvisinə perpendikulyarlığının 
yoxlanması (b) 
Tərtibatı karterin açılan müstəvisi üzərində qoyaraq, bir neçə 
yerdə valın boynu üzrə üst xəttin vəziyyətini ölçmək yolu ilə 
yoxlayırlar. Valı 90° çevirərək onun boyunlarının səviyyəsini dörd 
vəziyyətdə ölçürlər. Sonra valın boyunlarına nazik rəng çəkərək, 
yataqların içinə qoyurlar və yavaşca fırladırlar. Valı götürərək 
yataqların içini qaşımağa başlayırlar. 
İş prosesində əvvəl yataqların altını, sonra yanlarını 
qaşıyırlar. Bu qayda ilə rəng yataqların hamısında hamar yayılaraq 
1 dm
2
sahədə 6—8 ləkə əmələ gətirincəyə qədər qaşıma davam 
etdirilir. 
Qaşıma prosesində tez-tez valın oxunun karterin açılma 
müstəvisinə paralelliyini yoxlayırlar (yoxlama üçün yuxarıda 
göstərilən tərtibatdan istifadə edilir). Valın oxunun paralelliyi 
lazımi qədər deyilsə, qaşıma zamanı onu düzəltməyə çalışırlar. 

---

Qaşıma nəticəsində ayrı-ayrı yataqların valın boynuna 
lazımınca kip yatması kifayət deyildir. Əsas yataqların hamısı valın 
boyunlarına yaxşı yatmalıdır. Yataqlardan biri o birilərindən çox 
kip yatmış olarsa, kompressor (və ya nasos) işləyən zaman belə 
yataq çox tez yeyilir. Yaxud yataqlardan biri ilə valın boynu 
arasında, o birilərinə nisbətən, çox araboşluğu olarsa, val həmin 
yataq olan yerdə işləmə zamanı əyilə bilər. Ona görə də qaşımanın 
axırında, valın oxu Karterin ayrılma müstəvisinə paralel vəziyyətdə 
ikən, hamı yataqlarda normaya müvafiq və eyni kiplik olmalıdır. 
Əsas yataqların alt yarısının qaşınmasını qurtardıqdan sonra 
onların üst hissələrini qaşımağa başlayırlar. Bunun üçün valın 
boyunlarına nazik rəng çəkərək içlikləri və yataqların qapaqlarını 
öz yerlərinə qoyaraq yataqları boltlar vasitəsi ilə bağlayırlar. Valı 
yavaşca fırlatdıqdan sonra yataqları açırlar və içlikləri götürüb 
qaşıyırlar. Proses lazımi nəticə alıncaya qədər davam etdirilir. 
Uydurma (qaşıma) qurtardıqdan sonra yataqların içliklərini 
və valı ağ neft ilə yuyurlar və təmiz silirlər, yağ deşiklərini hava ilə 
təmizləyirlər və yataqları yağladıqdan sonra valı yerinə qoyurlar. 
Yataqlar yaxşı uydurulmuş olarsa, onları yığıb bağladıqdan 
sonra nazimçarxdan tutduqda val rahat fırlanmalıdır. 
Sürgüqolu içlikiərinin dirsəkli valın boynunu qaşıma üsulu 
ilə uydurulması. Sürgüqolunun içliklərini iki üsulla valın 
boyunlarına uydurmaq olar: