Dərs vəsaiti baki 2016 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Biznes Universiteti Kərimov Kərim

9.5. İnsanlarda psixofizioloji hal, psi­xofizioloji amillər və onlarin əməyin
təhlü­kə­siz­li­yi­nə təsiri.

Psixologiyanın texniki tərəqqi dövründə meydana gəlmiş problemlərindən birini “insan – maşın” sistemini tədqiq edən yeni sahəsi XX əsrin ortalarından inkişafa başlamışdır. “ İnsan – maşın “ sisteminin yüksək effektivliyinə nail olmaq üçün insanın iş xüsusiyyətləri və psixaloji imkanları ilə maşının və cihazların quruluş və texnoloji xüsusiyyətləri arasında müəyyən uyğunluq yaratmaq probleminin səmərəli həlli yollarını tapmaq mühəndis psixologiyasının əsas vəzifəsidir.

Əvvəllər maşınları ixtira edərkən insanın ancaq anatomik – fizioloji xüsusiyyətləri nəzərə alınırdısa, son zamanlar onun psixoloji xüsusiyyətlərinə daha çox diqqət yetirilir. Mühəndis psixologiyasının inkişafının müasir mərhələsi “ insan – maşın “ sisteminin fəaliyyətinin ümumi qanunauyğunluqlarını öyrənməyə imkan verən tədqiqat metodlarının, həmçinin insan fəaliyyətinin layihələndirilməsini ön plana çəkməklə xarakterizə olunur
Həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyinin ən əhəmiyyətli aksiomalarından biri potensial təhlükə haqqında aksiomadır. Potensial təhlükə həyat dövrəsinin bütün mərhələlərində insanın qarşılıqlı təsir prosesinin universal xüsusiyyətidir, yəni, bu aksioma qabaqcadan müəyyən edir ki, insanın və yaşama mühitinin bütün komponentlərinin, hər şeydən əvvəl texniki vasitələrin və texnologiyanın bütün hərəkətləri (təsirləri), müsbət xüsusiyyətlərdən və nəticələrdən başqa, təhlükəli və zərərli amilləri yaratmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bu halda yeni müsbət hərəkət (təsir) və ya nəticə yeni potensial təhlükənin və ya təhlükələr qrupunun yaranmasıyla mütləq müşayiət olunur. Öz inkişafının ilkin mərhələlərində insanlar təbii mənşəyin təhlükəli və zərərli amillərinin təsirlərini sınayırdılar (hiss edirdilər). Bu amillərə atmosfera, çöküntülər, aşağı salınmış və yüksəldilmiş hava temperaturları, ildırım dərəcələri və başqa təbii fəlakətləri və digərləri aiddir. Dünyada antropogen mənşəyinin çoxsaylı təhlükəli və zərərli amilləri mövcuddur. Bunlara səs-küylər, vibrasiyalar, havada zəhərli maddələrin konsentrasiyaları, yüksəldilmiş şüaları ionlaşdıran elektromaqnit sahələr və başqaları daxildirlər.
Nəzərdə tutmaq lazımdır ki, bir təhlükələr yalnız adambaşı (maşınların fırlanan hissələri, metalın uçan hissəcikləri) təsir edir, və (amma) başqalar – necə adambaşı, həm də iş yerlərini (səs-küy, toz) əhatə edən mühitə (çərşənbəyə). Təhlükələr təbii xarakteri daşıyır və ya insan fəaliyyətiylə doğulur (əmələ gəlir), beləliklə, təhlükələr təbiilərə və antropogenlərə bölmək olar. Antropogen təhlükələri insan fəaliyyətinin müəyyən növüylə bağlıdır (bağlanmışdır). Təhlükənin xarakteristikası üçün risk anlayışından istifadə edirlər. Risk – konkret insan fəaliyyətiylə formalaşdırılan təhlükələrin hərəkətinin (təsirinin) miqdar xarakteristikasıdır. Yəni müəyyən dövr (adətən il) üçün onların mümkün sayına bu və ya digər əlverişsiz nəticələrin sayının münasibətidir (əlaqəsi). Riskin səviyyəsinin dərəcəsi məqsədəuyğunluq haqqında müəyyən nəticəni etməyə icazə verir ( və ya faydasızlıqlar). Risk iqtisadi, texniki və humanitar fikirləri nəzərə alaraq bu və ya digər fəaliyyət növünün təhlükəsizliyinin təmini üçün tədbirlərin görülməsini tələb edir .
Dünyada münasib risk üçün ölçü 6 -10 dərəcə qəbul edilmişdir. İstehsalatda etinasızlıq (saymazlıq üzündən həlak olan işçilər üşün olanların fərdi risk dərəcəsi 8-10 hesab edilir. İstehsalatda risklərin idarə edilməsi risklərin səviyyələrinin azalması üzrə işlənən və tətbiq edilən qarşılıqlı əlaqəli tədbirlərin kompleksidir. Riskin qiymətləndirilməsi təhlükəli hadisələrin nəticələrinin mümkün ağırlığını nəzərə alaraq həyata keçirilir. Mövcud təcrübəni nəzərə alaraq riskin növbəti üç sinifi seçmək (ayırmaq) olar:
1 sinif – ağır nəticəylə həyat üçün təhlükə ;
2 sinif - ağlasığmaz ağır nəticəylə həyat üçün təhlükəli amillərin hərəkətiylə bağlı təhlükələr;
3 sinif – çoxlu sayda ağır nəticəylə insan həyat üçün təhlükələr.
İstehsalatda işçinin əmək fəaliyyəti prosesində təhlükəli və zərərli istehsal amilləri ona təsir edə bilərlər. Təhlükəli istehsal amili – istehsal amilidir, hansının ki, onun təsiri müəyyən şəraitdə işləyənin sağlamlığının qəfildən pisləşməsinə gətirir . Zərərli istehsal amili – istehsal amilidir, hansının ki, onun təsiri müəyyən şəraitdə işləyənin işləmək qabiliyyətinin azalmasına gətirir. Təhlükəli və zərərli istehsal amilləri intensivlikdən və təsirin müddətindən asılı olaraq, təhlükəli ola bilər. Bunlara aşağıdakılar aiddir:
1. İşçi zonada yüksəldilmiş və ya aşağı salınmış barometrik təzyiq və onun kəskin dəyişikliyi;
2. Yüksəldilmiş və ya aşağı salınmış havanın rütubətliyi;
3. Havanın ionlaşması.