Dərs vəsaiti baki 2016 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Biznes Universiteti Kərimov Kərim

Texnologiyalar sürətlə dəyişilər,
amma insanlar yavaş-yavaş dəyişirlər.
Don Norman

MÖVZU 1. ERQONİMİKA VƏ İŞ TƏHLÜKƏSİZLİYİ FƏNNİNİN
MAHİYYƏTİ VƏ PREDMETİ.

1.1.“Erqonomika və iş təhlü­kəsizliyi” fənninin mahiyyəti və vəzifələri
Erqonomikanın yaranma və meydana çıxmasının ilk növbədə Amerika təcrübəsindən başlamaq lazımdır, çünki fənn burada dünyaya göz açmış , onu intizamın inkişafı adlandırmışlar və bizi əhatə edən mühitdə erqonomikanın yeri müəyyənləşdirilmişdir.
XX əsrin başlanğıcında ABŞ-da hər şeydən əvvəl sənaye texnologiyalarının yaranması konkret istehsal məsələlərinin həlli kontekstində öz fəaliyyətinin sahəsini dəyişdirərək, elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında yaranmış texnikanın və texnologiyaların tətbiqinə yönəltmişdilər. Mühəndislik psixologiyası və erqonomika üzrə birinci ən əhəmiyyətli işlər ABŞ-da və İngiltərədə XX əsrin 40-cı illərində hərbi texnika obyektlərinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlıdır və xüsusən döyüş aviasiyasının idarə olunan sistemlərinin yaradılması insan amilinin və erqonomikanın inkişafı üçün katalizator oldu. İlk dəfə o zaman texniki irəliləmə maşınları və idarəetmə sistemləri bizi əhatə edən mühitdə insanın onlara uyğunlaşmaya və kompensasiyaya imkanlarını qabaqladı. Aydın oldu ki, yalnız mühəndislik metodları ilə yeni formalaşan və fəaliyyətə başlayan maddi və mənəvi istehsal sahələrini idarə etmək kifayət deyildir.
İnsan amilinin intellektual sistemlərin və yeni texnologiyaların yaradılması sahəsində fəaliyyəti insanın və maşının harmonizasiyası ideyasının meydana gəlməsinə imkan verdi.
Erqonomika ( еrqonomika yunan sözü olub, erqon - iş, nomos - qanun sözlərinin birləşməsindən yaranıb) — vəzifə səlahiyyətlərinin, iş yerlərinin və əmək obyektlərinin, həmçinin kompüter proqramlarının işçinin fiziki və psixi imkanlarından irəli gələrək təhlükəsiz və səmərəli çalışqanlığı üçün uyğunlaşdırılması haqqında elmdir. Əmək prosesində insanın funksional imkanlarını öyrənən, işçinin əmək məhsuldarlığını, iş qabiliyyətini yüksəltmək üçün optimal şəraitin yaradılması imkanlarını və qanunauyğunluqlarını aşkara çıxaran elmi fənndir. Erqonomika texniki elmləri, mühəndis psixologiyası, fiziologiya, antropometriya, əmək gigiyenası və sosiologiyanın məlumatlarına əsaslanır.
Erqonomika — elm sahəsidir, o, insanın ( və ya insanlar qrupunun) istehsal şəraitində fəaliyyətini öyrənməklə , istehsal proseslərində istifadə olunan əmək alətlərinin, vasitələrinin və əməyin şəraitinin təkmilləşdirilməsi məqsədini öyrənir.
Erqonomikanın tədqiqatının əsas obyekti : "insan — maşın" sistemidir.
Erqonomika — istehsal fəaliyyəti prosesində insanın hərəkətini, onun enerji sərfi, məhsuldarlığını və intensivliyini araşdıran (öyrənən) fəndir. Erqonomika iş prosesində insanın anatomik və fizioloji xüsusiyyətləri ilə yanaşı, həmçinin insanın psixi dəyişikliklərə məruz qalmasını da tədqiq edir. Erqonomik tədqiqatların nəticələri iş yerlərinin təşkilində və sənaye dizaynında istifadə olunur.
Erqonomika fənlərarası elm sahəsi olmaqla, insan biliyi və təcrübəsinin tədqiqi metodlarını aşağıdakı fənlərlə birlikdə araşdırır:
1.Mühəndis psixologiyası;
2.Əməyin psixologiyası, qrup fəaliyyətinin nəzəriyyəsi;
3.Konstruksiya etmə;
4.Texniki estetika;
5. Gigiyena və əməyin mühafizəsi, əməyin elmi təşkili;
6.Antropologiya, antropometriya;
7.Anatomiya və insanın fiziologiyası;
8.Layihələndirmə nəzəriyyəsi;
9. İdarəetmə nəzəriyyəsi.
Mürəkkəb texniki sistemlərlə təchiz edilmiş müasir istehsal insanı onun psixofizioloji imkanları hüdudunda və ekstremal vəziyyətdə işləməyə məcbur edir. Bəzi (bir qədər) müasir təyyarələrdə uçuşlar vaxtı (yanında) pilotların fəaliyyəti və hər şeydən əvvəl hərbilər — bu insanın son imkanlarının təsirli nümunəsidir. Onlar görünürlər, məsələn: qravitasiyanın istiqamətinin vektorunun dəyişməsi zamanı sahədə oriyentasiya vaxtı; vestibülyar, vizual illüziyalar şəraitində iş vaxtı; 2 üçün (arxasında) qərarların qəbul olunması vaxtı — 3 saniyə; eyni zamanda olan götürmə halında 3 — informasiyanın 5 paralel axını; baxışın təsbitinin nöqtəsinin pilot tərəfindən dəyişməsi vaxtı 1 dəqiqə ərzində 200-dən çox dəfə, həmçinin nə vaxt ki, böyük pilotaj yüklənmələrinin təsiri vaxtı o qansızlaşdırılmış beyin vaxtı (yanında) vəziyyəti anlayır.