Dərs vəsaiti baki 2016 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Biznes Universiteti Kərimov Kərim

1.6. Erqonomikada "insan — maşın” sistemi və onun konseptual və informasiya modeli.
“İnsan-maşın” kompleksləri obyektlərə aiddir və onlar fiziki və bioloji təbiətin sistemlərinin mürəkkəb xüsusiyyətlərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində formalaşdırılır.
Erqonomikada əsas metodoloji istiqamət kimi sistem yanaşmasının ideyalarından istifadə edilirr. Anlayışlar və sistem prinsipləri erqonomik məsələlərinin müzakirəsi vaxtı istifadə olunandır. Onlardan əsasları sistem, elementlər və funksiyalardır.
Sistem yunan dilindən tərcümədə tam (bütöv) deməkdir və elementlərin birləşməsini təşkil edir.. Yüksək səviyyəli ümumiləşdirilmə olaraq, sistem vahid obrazla ola bilməz. Belə ki, L.A.Blyumenfeld elementlərin seçilmişlərinin məcmusunu sistem adlandırır. Bu məcmu sistemdir, əgər:
1) əlaqələr verilmişdir, elementlərin arasında əlaqələr mövcud olandır;
2) özünün daxilində elementlərdən hər biri bölünməz hesab edilir;
3) sistemdən kənar dünyayla sistem tam (bütöv) kimi qarşılıqlı təsir edir;
4) məcmu bir sistem o vaxt sistem hesab ediləcək ki, müxtəlif anlarda onun elementlərinin arasında birmənalı uyğunluğu keçirmək mümkün olsun.
İ.V. Blauberqanın, V.N.Sadovskoqonun və E.Q.Yudinasının fikrincə sistemi növbəti əlamətlər vasitəsilə də müəyyən etmək olar:
1) sistem elementlərin bütöv kompleksini təşkil edir;
2) o mühitlə xüsusi birliyi yaradır;
3) adətən tədqiq edilən sistem daha yüksək səviyyənin sisteminin elementini təşkil edir.
Sistem yanaşması obyekti təsvir edənlər metodları qrupunu əhatə edir və o prinsiplərə cavab verən təşkilatı yaradır:
• daha aşağı sıranın sistemi daha yüksək sıranın sistemində qurulmasıda iştirak edir;
• sistemin hədəfi layihələndirmə vaxtı onun yaradanlarının fəaliyyətini müəyyən edir və sistemin işləmək qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin meyarıdır;
• sistemin hər elementi ümumi məqsədli funksiyaya tabe edilmişdir;
• hər element bütün başqa elementlərə təsir göstərir.
Bundan başqa sistem təşkilatı qaydaların (prosedurların) və ölçünün proseslərini(qiymətlər (qiymətləndirilmələr), müqayisələr, əks əlaqələr və s.) özünə daxil edir və “insan-maşin” sistemi bu prinsiplərə uyğun olaraq təsvir edilir.
İnsan, sistemdə idarənin (idarə etmənin) funksiyalarını yerinə yetirən "insan—" maşın”dır və o operator adlanır.
Effektiv İMS (“insan-maşın- sistem”) yaradılması maşının və insanın imkanlarının uyğunluğunun optimal variantının seçilməsini tələb edir. Bu baxımdan insana aşağıdakı funksiyaları həvalə etmək lazımdır:
• vəziyyətin hər tərəfli tam öyrənilməsi;
• vahid sistemdə faktların ümumiləşdirilmələri;
• məsələlərin (qərarları) həlləri üçün vahid alqoritm olmadıqda , həll yollarının tapılmasını;
• məsələlərin (qərarları) həllərinin dəyişən şəraiti nəzərə almaqla həll olunmasını;
• problemlərin həllində səhvlər aşkar olunarsa, onların həllinə yüksək məsuliyyətlə yanaşmanı.
Maşına aşağıdakı funksiyaları həvalə etmək lazımdır:
• riyazi hesablamaların bütün növlərinin icrasını;
• verilmiş alqoritm üzrə daim təkrarlanan riyazi əməliyyatların icrasını;
• saxlama və böyük həcmdə innformasiyaların saxlanması və emalını ;
• deduksiya nəticəsini almaq tələb edən məsələlərin həllini;
• hərəkətlərin (təsirlərin) icra edilməsi üçün yüksək sürət tələb olunan reaksiyanın
( komandanın) seçilməsini.
Düz layihələşdirmə intizamı kimi funksiyaların bölgüsünün metodologiyasını qəbul etmək lazım deyil, amma hərəkətə rəhbərlik kimi göstərilən tövsiyələr nəzərə alınmalıdır. Bu yalnız fərqlərin ilyüstrasiyasıdır və “insan-maşın” sisteminin əsas elementlərinə məxsusdur. Hamı həqiqətdə çox daha mürəkkəb operatorun fəaliyyətinin saxlamasınınvə hesabının incə təhlilini (analizini) tələb edir. Mürəkkəb texniki sistemlərin yaradılmasında əhəmiyyətli irəliləməyə baxmayaraq, nəzərə almaq lazımdır ki, çox hadisələrdə insan əvəzolunmazdır. Xüsusilə bu informasiyanın və problemlərin həllinin metodlarından istifadənin natamamlığı şəraitinə aiddir. Bundan başqa, yalnız insan müxtəlif keyfiyyətli sosial məsələləri nəzərə almaq qabiliyyətinə və təcrübəsinə malikdir.
“ İnsan-maşın” sistemlərinin hazırlamasının erqonomik təminatı prinsiplərinə “İnsan-maşın” sistemlərinin texniki layihəsinin işlənməsi, təcrübəli sınaqlarının formalaşması mərhələləri, müxtəlif profilin mütəxəssislərindən ibarət kollektivlərinin birgə fəaliyyəti, texniki və texnologiya sənədləşməsinin hazırlamaları, istehsalda dövlət sınaqlarının aparılması daxildirlər.