Dərs vəsaiti baki 2016 Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Bakı Biznes Universiteti Kərimov Kərim

1.5.Erqonomik sistemin tərkibi, insan və texnikanın münasibətləri

Erqonomikanın əsas tədqiqat obyekti erqonomik sistemdir. Erqonomik sistemin tərkibinə istehsal işinin icra edilməsinə daxil olan elementlər təşkil edir.

Erqonomik sistemin tərkibi müvafiq olaraq insanın və texnikanın münasibətlərinin inkişafı mərhələlərində dəyişir. Erqonomik sistemin tərkibinə : insan-operator; əmək aləti; əmək vasitələri; xarici mühit; işin zonasında (yerində) olan şəxslər (üzlər); baxılan erqonomik sistem tərəfindən işlə bağlı olmayan təsirlər daxildirlər.
Erqonomika texniki sistemdə(mühitdə) insan fəaliyyəti şərtlərini erqonomik tələblər və standartlar formasında ifadə edir .
Erqonomikanın əsasları avadanlığ komplekslərinin elementlərinin layihə formalaşmasını təşkil edən əsas prinsipləri , müasir interyerlərin və insan fəzasının ayrılmaz tərkib hissəsidir.
Erqonomikanın əsas məqsədi sistemlərin təsirliliyinin artması "insan — texnika — mühit” və "insan-maşın kompleksi" sistemlərinin səmərəliyinin yüksəldilməsi və təhlükəsiz əməyin təşkili və əmək prosesində fərdin şəxsi keyfiyyətlərinin inkişafının təmin olunmasıdır.
Elmlər kimi erqonomikanın əsas məsələləri:
1. İnsan fəaliyyətinin nəzəri əsaslarının hazırlaması, istismar edilən texnikanın və işlək mühitin xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması;
2. Texniki sistemlərlə və ətraf mühitlə insanın qarşılıqlı təsirinin qanunauyğunluqlarının tədqiqatı;
3. Sistemlərin yaradılması prinsiplərinin hazırlaması ("insan — texnika — mühit” fəaliyyətinin alqoritmləri);
4. “İnsan-maşın” sistemlərinin inkişafı məsələlərinin perspektivli planlaşdırması ;
5. “ İnsan-maşın” sistemlərinin istismarı təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi və effektiv qərarların (həllərin) standartlaşdırması;
6. Əməyin keyfiyyətini təmin edən onun erqonomik parametrlərinin arasında əlaqələrin axtarışı.
Erqonomikanın tədqiqat sahələri:
1.Qavrama və hissetmə hədlərindən, analizatorların iş qabiliyyətindən, işıq və rəng siqnallarından asılı olaraq müxtəlif tip indiqasiyaların (görmə, eşitmə və s.) optimal xarakteristikalarının effektivliyinin təyini, idarəetmə orqanlarının, onların diktə etdiyi iş hərəkətlərinin insanın reflektiv reaksiyasına uyğunluğunu nəzərə almaqla, səciyyəvi xassələrinin təyini.
2.Erqonomikanın tədqiq etdiyi sistem “insan- əmək aləti-istehsal mühiti”dir. İnsan bu sistemin elə bir hissəsidir ki, onu dərhal dəyişdirmək mümkün deyildir. Odur ki, bu sistemin digər hissələrini məhz insana uyğunlaşdırmaq daha məqsədəuyğundur.
3. Erqonomikada "insan” operator tərəfindən əmək fəaliyyətini təsir obyektiylə, maşınla və mühitlə əlaqəsini informasiya modelindən və idarəetmə orqanlarından istifadə etməklə təşkil edir. "İnformasiya modeli" informasiyanın təsvirinin vasitələri şəklində texniki sertifikatda reallaşır və aşağıdakıları təmin etməlidir:
• əks etdirilən informasiyanın anlabılması;
• vəziyyətdə mürəkkəb münasibətlərin (əlaqələrin) ayrılması;
• insanın effektiv informasiya qarşılıqlı təsiri ;
• insan fəaliyyətinin və idarə sisteminin maksimal etibarlılığını.
İnformasiya modeli — bu müəyyən sistemlə təşkil edilmiş əməyin, texniki sistemin, xarici mühitin və onlara təsir üsullarının predmeti vəziyyətinin təsvirini idarə edir. İnformasiya mühitində operator əmək kollektivinin üzvü kimi operativ xəbərlərin axınındadır və ona həmçinin istehsal yerinin və iş yerinin daxili rəsmiləşdirməsinin vasitələri təsir edir.
Əməyin subyektinin həyati mühiti bizim bədənimiz və onun vəziyyətləri üçün mühitin hissəsidir. Daxili orqanlarda, əzələlərdə, bədən vəziyyətləri haqqında siqnalları verən həssas əsəb oynaqlar var. Predmet mühitinə bizi əhatə edən hava, işıq, toz, səs-küylər, vibrasiyalar və s.aiddirlər , onlar da operatorun işləmək qabiliyyətində təsir edirlər. Operator fəaliyyətinə təsir edən mühitin amilləri bunlardır:
• idarə olunan obyektlərin və parametrlərin sayı artır, bu da layihələndirmənin rolunun artmasına və əməyin təşkilinə yeni formada yanaşma tələb edir;
• idarənin (idarə etmənin) funksiyaları daha çox qərarların qəbul olunmasının sahəsinə (ərazisinə) keçir, fəaliyyətin intellektualizasiyası müşahidə olunur;
• ştatdan kənar vəziyyətlərdə insan rolu böyüyür, məsuliyyət hissi artir.