Dərs vəSAİTİ Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin.. 2016-cı IL tarixli
Məhsulun maya dəyərinin hesablanması və
Yüklə 1,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. Məhsulun maya dəyərinin hesablanması və
kalkulyasiyalaşdırılması üsulları. Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası istehsalatın uçotunun son mərhələsi hesab olunur. Bu mərhələnin ən mü- hüm əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, məhsulun faktiki maya də- yəri haqqındakı məlumatlara əsasən maya dəyəri üzrə müəssisə tərəfindən qəbul edilmiş tapşırıqların yerinə yetirilməsi qiymət- ləndirilir, bu tapşırıqlardan kənarlaşmaların səbəbləri təhlil edi- lir, müəssisənin fəaliyyətində gələcək nailiyyətlərin imkanları aşkara çıxarılır. Bundan əlavə məhsulun maya dəyəri haqqında- kı məlumatlar maya dəyərinin planlaşdırılmasında və rəqabət şəraitində mühüm əhəmiyyət kəsb edən satış qiymətinin təyin edilməsində istifadə edilir. Elə ona görə də məhsulun maya də- yəri kalkulyasiyasının qarşısında yüksək tələblər qoyulur. Məhsulun, iş və xidmətlərinin maya dəyəri kalkulyasiya- sını öz növbəsində üç mərhələyə bölmək olar. Bunlardan birin- cisində buraxılmış bütün məhsulun bütövlükdə maya dəyəri he- 11 sablanır, ikincidə hər bir məhsul növü üzrə faktiki maya dəyəri hesablanır, üçüncüdə məhsul, iş və xidmət vahidinin maya də- yəri hesablanır. Məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası mürəkkəb bir prosesdir və məsrəflərin uçot prosesi ilə növbələşir. Məsələn, mərhələli metod şəraitində əvvəlcə birinci mərhələnin yarım- fabrikatının maya dəyəri kalkulyasiyalaşdırılır və ikinci mərhə- lənin məsrəflərinə köçürülür. Yalnız bundan sonra ikinci mər- hələnin məhsulunun maya dəyərinin kalkulyasiyasına başlamaq olar. Buna oxşar olaraq maşınqayırma zavodunda tökmə sexlə- rində istehsal edilən tökmənin maya dəyərinin aralıq kalkulya- siyası tərtib edilir. Sənayedə məhsul vahidinin və kalkulyasiya obyektinin maya dəyərinin hesablanmasına tətbiq edilən üsulların bütün məcmusunu 6 üsulda birləşdirmək olar: kalkulyasiyanın nor- mativ üsulu, məsrəflərin cəmlənməsi üsulu, yanaşı məhsullara sərf edilən məsrəflərin çıxılması üsulu, məsrəflərin mütənasib olaraq bölüşdürülməsi üsulu, birbaşa hesablama üsulu, kalkul- yasiyanın kombinələşdirilməsi üsulu. Sənaye müəssisəsinin timsalında bu üsulların hər birinin qısa məzmununu və onların qarşılıqlı əlaqələrini nəzərdən keçi- rək. 2 N-li sxem kalkulyasiya üsullarının təsnifatı və qarşılıqlı əlaqələri haqqında daha geniş təsəvvür yaradır. Normativ üsul məsrəflərin uçotunun məhsulun maya də- yərinin kalkulyasiyasının tərkib hissəsidir. Bu üsulun tətbiqinin ilkin şərti, buraxılan məhsul vahidinin normativ maya dəyəri- nin normativ kalkulyasiyasının tərtibi, norma və normativlər- dən kənarlaşmaların sənədləşdirilməsi və uçotu hesab olunur. Uçotun və kalkulyasiyanın normativ metodunun mahiyyəti 6-cı mövzuda öyrəniləcəkdir. Məsrəflərin cəmlənməsi üsulunda kalkulyasiya obyektinin və yaxud məhsul vahidinin maya də- yəri məmulatın ayrı-ayrı hissələri və yaxud onun hazırlanma prosesləri müəyyən edilir. Bu üsul hər şeydən əvvəl elə istehsa- latda tətbiq edilir ki, burada məsrəflərin uçotu mərhələlər üzrə aparılır. Bu üsuldan kömür şaxtalarında, gəmiqayırmada, bəzi maşınqayırma müəssisələrində istifadə olunur. Əlavə məhsula sərf edilən məsrəflərin çıxılması üsulunda kompleks istehsalatda alınan məhsul əsas və əlavə məhsula 12 bölünür. Əsas məhsulun maya dəyərini hesablamaq üçün, əlavə məhsula kalkulyasiya tərtib edilmir, ona sərf edilən xərclər isə qabaqcadan müəyyən edilmiş qiymətdə məsrəflərdən çıxılır. Bu üsul sənayenin əlvan metallurgiya, neftayırma, kimya və digər sahələrində istifadə edilir. Məsrəflərin mütənasib bölüş- dürülmə üsulu eyni istehsalda bir neçə növ məhsul istehsal edilən zaman məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsi üçün və yaxud məsrəflərin uçotu eynicinsli məmulat qrupları üzrə aparıldığı halda (hansı ki məsrəfləri konkret növ məhsula aid etmək mümkün olmur ) istifadə edilir. Məsrəflərin mütənasib olaraq bölüşdürülməsinə dair tərkibində bir neçə metal olan (polimetal) filizin zənginləşdi- rilərkən metalın maya dəyərinin kalkulyasiyasını misal göstər- mək olar. Məsələn: laboratoriya analizinə görə 1 ton filizin tərki- bində 20 kiloqram qurğuşun, 60 kiloqram sink və 80 kiloqram mis vardır. Belə olduğu halda 60% qurğuşun, 80% sink və 80% mis alınması nəzərdə tutulmuşdur. Filizin 1 kiloqramında olan qurğuşunun qiyməti 800 manat, sinkin qiyməti 600 manat, mi- sin qiyməti 2000 manat. Zənginləşdirməyə çəkilən xərcin cəmi – 120000 manat; zənginləşdirilmiş filizin miqdarı – 1000 ton. Konsentratda (qarışıq filizdə) olan 1 kiloqram metalın maya dəyərini hesablamaq üçün aşağıdakı cədvəli tərtib edək: Birbaşa hesablama üsulu daha çox sadədir, dəqiqdir və bu üsulda məmulata və kalkulyasiya maddələri üzrə sərf edilmiş bütün xərclər buraxılmış məhsulun miqdarına bölünür. Bu üsuldan yalnız bir növ və yaxud bir neçə növ məhsul istehsal edən (əgər məsrəflərin uçotunu ayrı-ayrı məmulatlar üzrə ayrılıqda aparmaq mümkündürsə) müəssisələrdə istifadə edilir. Məhsul vahidinin və yaxud obyektin maya dəyərini hesablamaq üçün kombinələşdirilmiş üsuldan o vaxt istifadə edilir ki, yuxarıda sadalanan üsulları ilə kalkulyasiyalaşdırmanı aparmaq mümkün olmasın. `Müvafiq olaraq kombinləşdirilmiş üsul bir neçə üsulun birləşdirilməsini özündə ehtiva edir. |