Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil
Üstəlik istehsal xərclərinin uçotu
Yüklə 1,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 8. Üstəlik istehsal xərclərinin uçotu İstehsal olunan məhsulların maya dəyərinin tərkibində maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarına çəkilən xərclər mühüm yer tutur. Buna görə də maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarına çəkilən xərclərin uçotunun səmərəli təşkili və həmin xərclərin düzgün bölüşdürülməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Müəssisələrin texniki cəhətdən təmin olunmasının yüksəlməsi, yeni və daha mürəkkəb maşın və mexanizmlərin tətbiqi, onların fasiləsiz işinin təmin edilməsini, saz vəziyyətdə saxlanılmasını tələb edir ki, bu da həmin işlərlə əlaqədar olan xərcləri artmr və istehsal olunan məhsulların maya dəyərini yüksəldir. Maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclər məlum olduğu kimi əsas xərclərə daxildir. Lakin həmin xərclər eyni zamanda kompleks xərclərə aid edilir. Çünki həmin xərclərin tərkibi müxtəlif xərc elementlərindən ibarətdir. Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclərin müəssisələrdə tətbiq olunan nomenklamrası aşağıdakı kimidir: 1. Avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin amortizasiyası. 2. Avadanlıqların istismarı (cari təmirə sərf olunan vəsaitlərdən başqa). 3. Avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin təmirinə edilən ayırmalar. 4. Müəssisə daxilində yüklərin yerdəyişməsi. 5. Azqiymətli və tez köhnələn alətlərin və ləvazimatların köhnəlməsi. 25 6. Sair xərclər (avadanlıqların saxlanılması və istisman üzrə digər xərclər). Avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin amortizasiyası ilə əlaqədar olan xərc maddəsinə müəssisədə olan maşın və avadanlıqlara norma üzrə hesablanan amortizasiya ayırmaları aid edilir. Avadanlıqların istisman (cari təmir xərclərindən başqa) ilə əlaqədar olan xərc maddəsinə istehsal avadanlıqlanna xidmət edən fəhlələrin (elektrik çilingərləri, yağlayıcılar, təmirçi çilingərlər və s.) əsas və əlavə əmək haqqı, sosial ehtiyaclara ayırmalar, avadanlıqların işləməsi üçün sərf olunan elektrik enerjisi, yağlayıcı materialların və s. köməkçi materialların dəyəri, avadanlıqlara xidmət edən və onu işçi vəziyyətində saxlamaq üçün göstərilən xidmətlərin dəyəri və s. daxildir. Avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin təmiri ilə əlaqədar olan xərc maddəsinə avadanlıqların və nəqliyyat vasitələrinin, qiymətli alətlərin təmiri üzrə sərf olunan ehtiyat hissələrinin və başqa materiallann dəyəri, təmir zamanı işləyən fəhlələrə verilən əmək haqqı və sosial ehtiyaclara ayırmalar, avadanlıq və nəqliyyat vasitələrinin təmiri üzrə köməkçi istehsalatın göstərdiyi xidmətlərin dəyəri və s. aid edilir. Müəssisə daxili yüklərin yerlərinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar olan xərclər. Bu xərc maddəsinə aşağıdakılar aid edilir: a) materialların, yanmfabrikatlarm, məmulatlann yerdəyişməsi və özünün, həm də kənardan cəlb edilmiş jdik avtomaşınlarının, av- tokranların, elektrokarlann, qaldırıcı kranlann saxlanması və istismarı ilə əlaqədar olan xərclər; b) sexdaxili nəqliyyatın istismarı prosesində istifadə edilən yağ- layıcı və sürtgü maddələrinin, yanacağın və ehtiyat hissələrinin dəyəri; v) yüklərin sexlərə daşınması, materiallann, alətlərin, detallann iş yerlərinə boşaldılması və iş gününün sonunda onlann dəzgahlar- dan və digər iş yerlərindən yığılması (toplanması) ilə məşğul olan qaldırıcı kranların, avtomobil və elektrokarlann sürücülərinin əmək haqqı və sosial ehtiyaclara ayırmalar. Azqiymətli və tez köhnələn alət və qurğuların köhnəlməsi ilə əlaqədar olan xərclər. Bu maddəyə azqiymətli və tez xarab olan əş- 26 yalann köhnəlməsi üzrə xərclər və dəyəri 100000 manata qədər olan əşyaların alınması üzrə xərclər aid edilir. Sair xərclər maddəsində avadanlığın və nəqliyyat vasitələrinin saxlanması və istismarı üzrə olan və əvvəlki xərc maddələrində öz əksini tapmayan xərclər öz əksini tapır. Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclərin analitik uçotu 12 saylı cədvəldə aparılır, cədvəl ilkin uçot sənədlərinin məlumatlanna əsasən tərtib olunur. Material, əşyalar, əmək haqqı və s. üzrə məsrəflər edildikdə 25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabının debeti üzrə yazılışlar edilir və müvafiq məsrəf hesabları ki'edit- ləşir. Ayın sonunda bu hesab üzrə (25 saylı hesab üzrə) dövriyj'Ə cəmləşdirilir və 20 «Əsas istehsalat» hesabına silinir. Əgər çıxdaş olan məhsullar varsa, həmin məbləğdən 28 "İstehsalatda olan çıxdaş məhsul" hesabına da silinir. Maşın və avadanlıqlann saxlanılması və istismarı üzrə xərclərin uçotu 25 saylı hesabın 1-ci "Maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclər" subhesabında aparılır. Bu hesab öz təyinatına və quruluşuna görə toplayıcı-bölüşdürücü hesabdır. Bu hesab istehsal prosesində baş verən əməliyyatlarla əlaqədar olaraq müxtəlif hesablarla müxabirləşir. Qeyd olunduğu kimi, maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclər əsas xərclərə aid olsalar da onlar qeyri-müstə- qim qaydada bölüşdürülərək məhsulların maya dəyərinə daxil olunur. Müəssisədə maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclər ayrı-ayn məhsul növlərinin maya dəyərinə istehsalat fəhlələrinin əmək haqqına mütənasib olaraq daxil edilir. Bu metodla maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclər ayrı- ayn məhsul növləri arasında aşağıdakı qaydada bölüşdürülür. Ay ərzində bütün məhsul növləri üzrə istehsalat fəhlələrinin əsas və əlavə əmək haqqının faktiki məbləğinin tərkibində ay üzrə maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclərin faktiki məbləğinin xüsusi çəkisi hesablanır. Belə ki, hər bir konkret məhsul növü üzrə ay ərzində hesablanmış əmək haqqının bölüşdürmə faizi həcmində həmin məhsula avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər aid edilir. 27 Maşın və avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclərin istehsalat fəhlələrinin əmək haqqına mütənasib olaraq bölüşdürülməsi nəticə etibarı ilə bütün sənaye sahələrində düzgün metod deyildir. Çünki bu metodla bölüşdürmə nəticəsində ayn-ayrı məhsulların maya dəyərinə daxil edilən maşın və avadanlıqların saxlanılması və istismarı üzrə xərclər faktiki olaraq həmin məhsul növünə düşən xərc məbləğindən az və ya çox məbləğdə daxil edilir. Bu da nəticə etibarı ilə məhsulların maya dəyərinin təhrif olunmasına səbəb olur. Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq bu xərclərin bölüşdürülməsini təkmilləşdinnək, daha mütərəqqi metodlar tətbiq etmək müəssisə qarşısında duran əsas vəzifələrdən biridir. Müəssisənin ümumistehsalat xərcləri dedikdə, sexlərin idarə edilməsinə, təşkilinə və onlara xidmət edilməsinə çəkilən xərclər başa düşülür. Müəssisədə sex qumluşlu idarəetmə üsulu olan zaman, ümumistehsalat xərclərinə ayrı-ayrılıqda hər bir sexin idarə edilməsi və ona təsərrüfat xidməti göstərilməsi ilə əlaqədar olan xərclər aid edilir. Müəssisənin ümumistehsalat xərclərinə sex heyətinin saxlanmasına çəkilən xərclər, sexdə istifadə olunan binalar, qurğular və alətlərin saxlanması, cari təmiri və amortizasiyası xərcləri, sex xarakterli əmək mühafizəsi xərcləri, azqiymətli və tez köhnələn təsərrüfat inventarlarının dəyərinin ödənilməsi və başqa xərclər aid edilir. Faktiki ümumistehsalat xərclərinin tərkibinə sexdə boş dayanmadan olan itkiləri, maddi qiymətlilərin və texnoloji alətlərin xarab olmasından olan itkiləri və habelə digər qeyri-istehsal xərclərini və itkilərini aid edirlər. Müəssisənin ümumistehsalat xərclərinin hər bir sex üzrə smetası tərtib olunur. Sexlərin smetaları məsrəflərin elementləri çərçivəsində xərclərin bəzi növləri üzrə, digər xərclər üzrə isə kompleks maddələr şəklində işlənib hazırlanır. Kompleks maddə özündə eyni təyinatlı olan bir neçə məsrəf elemetlərini birləşdirir. Misal üçün, "cari təmir" maddəsi təmir fəhlələrinin əmək haqqından, təmir sexinin əsas fondlarının amortizasiyasından, təmir üçün sərf edilən materialların dəyərindən və b. ibarətdir. Anbarlarda maddi qiymətlilər saxlanan zaman əmələ gələn itkilər, ümumistehsalat xərclərinə və beləliklə də xammal, material, məhsul və digər növ maddi qiymətlilərin saxlanma yerində inventa- 28 rizasiya zamanı müvafiq olaraq artığı çıxmaqla, məhsulun faktiki maya dəyərinə daxil edilir. Müəssisədə uçotun jurnal-order formasının 12 saylı cədvəlində olan sex xərcləri maddələrinin məzmunu aşağıdakılardan ibarətdir: 1. Sex heyətinin saxlanması - mühəndis-texniki işçilərin, qulluq- çulann və kiçik xidmətedici heyətin əsas və əlavə əmək haqqı və sosial ehtiyaclara ayınnalar. Bu maddə də həmçinin maddi istehlak fondundan sex heyətinə ödənilən mükafatın məbləği üzrə sosial sığorta hesablamaları da aid edilir. Burada sexin dispetçer rabitəsinin saxlanması üzrə xərclər və sexin idarə edilməsi üzrə digər xərclər əks olunur. 2. Sair sex heyətinin saxlanması - sexin idarə heyətinə aid olmayan mühəndis-texniki və digər işçilərin sosial ehtiyaclara ayırmalar ilə birlikdə əsas və əlavə əmək haqqı. 3. Sexin binasının, qurğularının və inventarlarının amortizasiyası. Sexin əsas vəsaitlərinin tərkibində olan binaların, qurğuların və inventarların (avadanlığın saxlanması və istismarı üzrə xərclərə daxil edilən amortizasiyadan başqa) amortizasiya məbləği. 4. Sexin binasının, qurğularının və inventarlarının saxlanması - binaların qızdırılması, işıqlandırılması, su ilə təmin olunması, kanalizasiyası və binaların təmiz saxlanması üçün material, yanacaq, buxar, su, elektrik enerjisi, qaz sərfi, həmçinin nəqliyyat vasitələrinin saxlanması üzrə: sürtkü materialları, rəngləmə, hissələrin dəyişilməsi və i.a. xərclər. Müxtəlif təsərrüfat işlərində qızdınna, işıqlandırma, binalann təmizlənməsi, döşəmənin təmizlənməsi, şüşələrin salınması, tüstü çıxarlarının və tavanın təmizlənməsi, zibilin daşınması ilə i.a. məşğul olan köməkçi fəhlələrin əsas əmək haqqı və sosial ehtiyaclara ayırmalar. Sexin binasının, qurğusunun saxlanması ilə əlaqədar olaraq başqa sexlərin və kənar təşkilatların xidmətləri. 5. Sexin binasının, qurğularının və inventarlarının cari təmiri - sexlərin binalarının, istilik peçlərinin tüstü çıxarlarının, istilik boru kəmərlərinin, işıqlandınna xətlərinin və armaturlarının, su təchizatının, kanalizasiyasının və digər təsərrüfat məişət qurğularının, habelə sexlərə təhkim edilmiş releli yolların, səkilərin və hasarların cari təmiri üçün material sərfi. Binaların, qurğuların və inventarların cari 29 təmiri ilə məşğul olan fəhlələrin əsas əmək haqqı, həmçinin kənar sexlərin xidmətləri. 6. Yoxlama, sınaq və tədqiqat, səmərələşdirmə, ixtiraçılıq - burada yoxlamaların, tədqiqatların, sınaqların və səmərələşdirici təkliflərin həyata keçirilməsi üçün çəkilən material məsrəfləri və fəhlələrin sosial ehtiyaclanna ayırmaları ilə birlikdə əmək haqqı, öz sexlərinin və kənar təşkilatların iş və xidmətlərinin dəyəri və sair pul xərcləri; ixtiraçılıq, texniki təkmilləşdirmə və səmərələşdirici təkliflərlə əlaqədar olaraq ekspertlərin, məsləhətlərin, müəllif təlti- fatlannın ödənilməsi uçota alınır. 7. Əməyin mühafizəsi üzrə xərclər - siqnal qurğulan, mühafizə qurğulan üzrə xərclər, ventilyatorlar üzrə xərclər, işçilərə əvəzsiz olaraq verilmiş xüsusi geyimlər, xüsusi ayaqqabılar və eynəklərin dəyəri, həmçinin isti sexlərin və zərərli sexlərin işçilərinə verilmiş südün, yağın və digər neytrallaşdırıcı maddələrin dəyəri; ümumi istifadə yerlərinin dezinfeksiyası; xüsusi geyim və xüsusi ayaqqabıların təmiri və yuyulması xərcləri və b. 8. Azqiymətli və tez köhnələn inventarların köhnəlməsi - azqiy- mətli və tez köhnələn əşyaların və təsərrüfat inventarlarının köhnəlməsinin bərpası. Bu əşyaların təmirinə və bərpasına sərf edilən sexin fəhlələrinin əmək haqqı və materiallar və digər sexlərin xidmətləri. 9. Sair xərclər - qüvvədə olan qanunvericilikdə nəzərdə tutulan istehsalat fəhlələrinə əlavə ödəmələr, işdən sonra və gecə vaxtı işləməyə görə; briqadaya rəhbərlik etməyə görə, əsas işdən ayrılmayan, işəmuzd fəhlələrdən olan briqadirlərə orta əmək haqqına qədər; müvəqqəti əmək qabiliyyətini itirdikdə faktiki əmək haqqına qədər. Dövlət və ictimai vəzifələri yerinə yetirməyə və hərbi xidmət toplanışına getməyə görə sərf edilmiş iş vaxtının ödənilməsinə. 10. Sexlərin günahı üzündən boşdayanmalardan itkilər - sexlərin günahı üzündən boş dayanmalara görə fəhlələrə hesablanmış əsas və əlavə əmək haqqı və sosial ehtiyaclara ayırmalar, habelə boşdayanma zamanı az ixtisaslaşdırılmış işlərdə istifadə edilən fəhlələrə hesablanmış əlavə ödəmələr; sexin günahı üzündən boş dayanma vaxtı sərf edilmiş xammalın, materialların, yanacağın və enercinin dəyəri. 30 11. Sex anbarlarında saxlanan zaman maddi qiymətlilərin xarab olmasından olan itkilər - istifadəsi mümkün olan zaman onların məbləğini çıxmaqla, sexlərin anbarlarında maddi qiymətlilərin (materialların, yanmfabrikatlann və detalların) xarab olması. 12. Konstruksiyalan köhnəlmiş detalların, qovşaqların və texnoloji alətlərin tam istifadə edilməsindən olan itkilər - hazırlanan mə- mulatlann modernləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq, müstəqim təyinatı üzrə istifadə edilə bilinməyən konstruksiyası köhnəlmiş detalların, qovşaqların və texnoloji alətlərin tam istifadə edilməməsindən olan itkilər. 13. Artıqlan çıxmaqla maddi qiymətlilərin və bitməmiş istehsalatın çatışmaması - günahkar şəxslərə aid edilənlərdən başqa bitməmiş istehsalatın çatışmaması və artıqlığı (sex anbarlannda və işçi yerlərində). 14. Sexin sair qeyri-istehsal xərcləri - əvvəlki maddələrdə nəzərdə tutulmayan sair qeyri-istehsal xərcləri. Müəssisədə sex xərclərinin sintetik uçotu 25 "Ümumistehsalat xərcləri" adlı aktiv, toplayıcı-bölüşdürücü hesabın eyni adlı 2-ci sub- hesabmda aparılır. Ümumistehsalat xərclərinin sexlər və nomenkla- tura maddələri üzrə aparılan analitik uçotu üçün 12 saylı cədvəl ayrılmışdır. Müəssisədə ümumistehsalat xərclərinin smetasının istifadə edilməsinə nəzarət və istehsalata xidmət və idarəetmə üzrə xərclər haqqında hesabat tərtib etmək üçün, ay ərzində və ilin əvvəlindən həm smeta üzrə və həm də faktiki olaraq bütün sexlər üzrə ümumistehsalat xərclərinin yekunu 12 saylı cədvəldə əks etdirilir. Smetada nəzərdə tutulan xərcləri faktiki ilə müqayisə edərək sexlər üzrə və bütövlükdə zavod üzrə xərclərin hər bir maddəsinə görə qənaət və ya artıq xərc olduğunu müəyyən etmək çətin deyildir. Ay ərzində bütün xərclər 25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabının debetinə toplanır. Həmin xərclərə müəssisənin mühasibatında aşağıdakı kimi mühasibat köçürməsi tərtib edilir: DT-25 "Ümumistehsalat xərcləri" KT-70 "Əməyin ödənilməsi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar, 02 "Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi", 23 "Köməkçi istehsalat", 10 31 «Materiallar», 13 "Azqiymətli və tez köhnələn əşyaların köhnəlməsi" və sair hesablar. Müəssisənin ümumistehsalat xərcləri ayın axınnda təyinatından asılı olaraq istehsal xərclərini uçota alan müvafiq mühasibat hesablarına silinir. Mühasibatlıqda ümumistehsalat xərclərinin həmin silinən məbləğinə aşağıdakı kimi mühasibat köçürməsi tərtib edilir: DT 20 «Əsas istehsalat» hesabı DT 23 "Köməkçi istehsalat" hesabı DT 28 "İstehsalatda olan çıxdaşlar" hesabı KT 25 "Ümumistehsalat xərcləri" hesabı İstehsal məsrəflərinin uçotu və məhsulun maya dəyərinin kal- kulyasiyası bir-birilə sıxı surətdə əlaqədardır. Bu, ondan irəli gəlir ki, istehsal edilmiş məhsulun maya dəyəri məsrəflərin uçot məlumatlarına əsasən hesablanır. Digər tərəfdən, uçot aparılan zaman kalkulyasiyanın tələbləri nəzərə alınır. Başqa sözlə, uçot və məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası istehsal prosesinin texnoloji və təşkili xüsusiyyətlərinə müvafiq olaraq aparılır. Yüklə 1,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|