Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil
§ 4. istehsalat məsrəfləri və onların təsnifatı
Yüklə 1,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 4. istehsalat məsrəfləri və onların təsnifatı
Maya dəyərinin qunıluşunun öyrənilməsi maya dəyərini aşağı salmağın ən mühum istiqamətlərini aşkara çıxarmağa, istehsal xəuplərinin aşağı salınmasının səmərəli yollarını müəyyən etməyə, həmçinin istehsalat-təsərrüfat təşkilatlarının fəaliyyətini obyektiv qiymətləndirməyə kömək edir. Maya dəyərinin quruluşu dedikdə, istehsala çəkilən məsrəflərin ümumi məbləğində maya dəyərinin ayrı-ayrı iqtisadi ünsürlərinin xüsusi çəkisinin faiz nisbəti başa düşülür. İstehsalat məsrəfləri bir sıra əlamətlərinə görə, yəni xərclərin iqtisadi məzmununa və təyinatına, xərclərin maya dəyərinə aid edtlməsi üsüluna, onların tərkibinə, istehsalın həcminə, xərclərin əmələ gəlmə sferasına olan münasibətə görə təsnifləşdirilir. Müəssisənin istehsal xərcləri aşağıdakı elementlərdən ibarətdir: material məsrəfləri (geri qaytarılan tullantıların dəyərini çıxfnaqla), əməyin ödənilməsinə məsrəflər, sosial ehtiyaclara ayırmarar,' əsas vəsaitlərin amortizasiyası və sairə məsrəflər(poçta-teleqraf, telefon, ezamiyyə və b.) Xərc elementlərinin nomenklaturası makroiqtisadiyyatm bütün sahələri üçün bir cürdür. Həmin nomenklaturanın xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, xərclərin hər bir elementi üzrə məqsədindən və sərf edilmə yerindən asılı olmayaraq hesabat dövründə istehsalatda onun tamam sərf edilməsi göstərilir. İstehsal xərclərinin elementlər üzrə uçotu xərclərin hər bir növünün məqsədli təyinatı və istiqaməti üzrə uçotu ilə birlikdə həyata keçirilir. Bu və ya digər elementin sərf edilməsini əks etdirən ilkin sənədlərdə, xərclərin məqsədli istiqamətinin göstərilməsi yolu ilə əldə edilir. İstehsal xərclərinin uçotunu məqsədli istiqaməti və təyinatı üzrə təşkil etmək üçün xərclərin müvafiq nomenklaturaları və şrifləri işlənib hazırlanır ki, bu da onların istehsalın, sexlərin növləri və məmulat növləri üzrə toplamağa imkan verir. Xərclərin təyinatı üzrə uçotu maddələrlə aparılır, onların siyahısı, istehsalın təşkili vo texnologiyasının xüsusiyyətlərindən asılı olaraq işlənib hazırlanır. Kal- 1 0 kulyasi\;ı nı.uidələ' üz- ' '.əıclərin qruplaşdınlması məsrəflərin məhsul ıstehsaım. ;cxn ojı proseslə əlaqəsini, istehsalın həcmi ilə əlaqəsini, m.->rər :in əqş.tdəuyğunluğunu. məmulatın ayrı-ayrı növlərinin maya ə.əyəruK) daxil edilməsi üsulunu əks etdirməlidir. İstehsal xərclərinin cari uçotu və buraxılan məhsulların maya dəyəri kalkulyasiyası məsrəf maddələri üzrə həyata keçirilir. Məsrəf maddələrinin tərkibinə görə xərclər müxtəlif cinsli xərc elementindən ibarət olmaqla, həm bir elementli və həm də kompleks olur.Xərclərin kompleks maddələrinə, misal üçün, ümumistehsalat xərcləri, ümumtəsəmıfat xərcləri və ia. aid edilir. Bu maddələrdən hər biri xərclərin müxtəlif elementlərinin toplanmış məbləğindən ibarətdir. İstehsal prosesində məsrəllərin iqtisadi məzmunundan, onların məqsədli təyinatından asılı olaraq xərcələr əsas və əlavə olmaqla iki yerə bölünür. Əsas məsrəflər dedikdə, məhsul istehsalının texnoloji prosesləri ilə bilavasitə əlaqədar olan xərclər, daha doğrusu, texnoloji prosesin onsuz həyala keçirilməsi mümkün olmayan xərclər başa düşülür. Onlara xammal və materialların, yanacağın, enerjinin və texnoloji məqsədlər üçün suş ıın dəyəri, istehsalat fəhlələrinin əsas və əlavə əmək haqqı vo sosial ehtiyaclara ayırmalar, istehsal prosesində bilavasitə iştirak edən əsas vəsaitlərin amortizasiyası, avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər, yeni növ məhsulların istehsalının mənimsənilməsi, alətlərin, məqsədli təyinatlı qurğuların köhnəlməsinin ödənilməsi və başqa .xərclər aiddir. İstehsalın təşkili, idarəedilməsi və xidmətlə əlaqədar olan məsrəflərə əlavə xərclər deyilir. Onların tərkibinə sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə sexlərin və zavod idarəsinin inzibati-təsərrüfat heyətinin əmək haqqı, binanın qızdınlmasından ötəri yanacaq və işıqlandırmaq üçün enerji səıii. bina və təsərrüfat inventarlannm amortizasiyası, onların cari təmiri üçün xərclər və i.a daxildir.Əlavə xərclər, ayrı-ayrı sexlərin idarə edilməsi \ ə xidməti üzrə məsrəflərə və ümumtəsərrüfat xərclərinə, yəni bıııövlükdə istehsalın idarə edilməsi və təşkili ilə əlaqədar olaraq meydana çıxan məsrəflərə bölünür. 11 Məhsulun maya dəyərinə xərclərin aid edilməsi üsulundan asılı olaraq, bütün xərclər müstəqim və qeyri-müstəqim olmaqla iki yerə bölünür. Müstəqim məsrəflər dedikdə, məmulatın müəyyən edilmiş bir növünün istehsalı ilə əlaqədar olan xərclər başa düşülür. Bununla əlaqədar olaraq, onlar ilk sənədlər əsasında istehsal edilən müvafiq məhsulun maya dəyərinə müstəqim olaraq əlavə edilə bilərlər. Bir neçə məmulatın hazırlanması və ya məmulatın müxtəlif mərhələlərdə emalı ilə əlaqədar olan məsrəflər, qeyri-müstəqim xərclər adlanır. Qeyri-müstəqim xərcələr, adətən, onların baş vermə yerləri üzrə üçota alınır Sonra isə onlar məhsulların ayrı-ayrı növləri arasında hər hansı şərti bazaya mütənasib olaraq bölüşdürülürlər. Qeyri-müstəqim xərclərin bölüşdürülməsi metodları, əsas etibari ilə istehsalın təşkili və texnologiyasının xüsusiyyətlərindən, habelə istehsal edilən məhsulların xarakterindən asılıdır. Bu xərclərin bölüşdürülməsi metodlarının seçilməsinə həmçinin sənaye sahəsində kalkulyasiya maddələri nomenklaturasmm qurulması müəyyən təsir göstərir. Məhsulun maya dəyərinə aid edilməsi üsuluna görə müstəqim xərclərə, bir qayda olaraq, məsrəflərin bir elementli maddələri aiddir (xammal və əsas materiallar, texnoloji məqsədlər üçün yanacaq, istehsalat fəhlələrinin əmək haqqı və i.a.). Bütün bunların əksinə olaraq, məhsulların maya dəyərinə aid edilmək üçün kompleks xərclərin şərti bölüşdürülməsi tələb olunur. İstehsalın həcminə olan münasibətinə görə müəssisənin xərcləri dəyişən və şərti-daimi olmaqla iki yerə bölünür. Dəyişən xərclərə, həcmi çox və ya az miqdarda istehsalın həcminin dəyişməsindən düz mütənasib olaraq asılı olan məsrəflər, məhsul istehsalına sərf edilən xammal və materiallar, istehsalat fəhlələrinin əsas əmək haqqı və buna oxşar xərclər aid edilir. İstehsalın, başqa cür desək, məhsul istehsalının texnoloji proseslərin dəyişilməsindən müstəqim olaraq asılı olan bütün qalan əsas xərclər tapılır və ona görə onlar dəyişən maddələr hesab olunurlar. Şərti-dəyişən xərclər dedikdə, kəmiyyəti istehsalın həcminin miqdarı ilə mütənasib olmayan məsrəflər başa düşülür. Bura bütün üstəlik xərclər aid edilir. 12 Onu da bilmək lazımdır ki, dəyişən xərclərin heç də bütün növləri istehsalın həcminin miqdarından tamamilə asılı deyildir. İstehsalın həcmindən məsrəflərin bu və ya digər növünün asılılıq dərəcəsi istehsal xərclərinin tənzimlənməsi və təhlil prosesində dəqiqləşdirilir. Tənzimlənmə ilə əhatə olunmasından asılı olaraq xərclər, tənzimlənən və tənzimlənməyən olmaqla iki yerə bölünür. Tənzimlənən xərclərə, müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin öz xarakterindən irəli gələn və istehsal xərcləri smetasında və texniki sənaye maliyyə planında nəzərdə tutulan müəssisənin bütün məsrəfləri aid edilir. Tənzimlənməyən xərclər səmərəsiz xərclərdir. Onlar heç də üzvü surətdə zəruri deyildir və müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin normal şəraitindən irəli gəlmir.Bu məsrəflər müstəqim itkilər hesab olunur və ona görə istehsal xərcləri smetasına və texniki-sənaye maliyyə planına daxil edilmir. Tənzimlənməyən xərclərə saxlanma zamanı xammalın, materialların və məhsulların xarab olması ilə əlaqədar çalışmaması, çıxdaşdan olan itkilər və digər səmərəsiz məsrəflər aid edilir. Səmərəsiz məsrəflərin və itkilərin uçotu, onların nəzərə çatdırılması və aradan qaldırılması üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Əmələ gəlmə sferasına görə bütün xərclər istehsal və qeyri- istehsal xərclərinə bölünür. İstehsal xərclərinə məhsulun istehsalı ilə əlaqədar olan məsrəflər aid edilir, onların da məbləği istehsalat maya dəyərini təşkil edir. Qeyri-istehsal xərcləri dedikdə, əsasən istehsal edilən məhsulların satışı ilə əlaqədar olan təsrəflər başa düşülür. Onların istehsal xərclərinə birləşdirilməsi nəticəsində buraxılan məhsulların tam maya dəyəri alınır. İstehsal xərclərinin hər bir növünün mahiyyətinin düzgün başa düşülməsi, onların əsaslı olaraq tənzimlənməsi və uçotu, istehsal xərclərinin durmadan aşağı salınmasına gündəlik nəzarətin təşkili üçün vacib şərtdir. İstehsal xərclərinə nəzarət etmək üçün müəssisədə məsrəf normaları - həmin istehsal şəraitində - məhsul vahidinə sərf edilən 13 xammal və matcriallarır iş valiidinə sərf edilən əmək və əmək haqqının və i.a. maksimum icazə verilən həcmi işlənib hazırlanır. Məsrəf normaları onun aşağı olmasını həvəsləndirən olmalıdır. Əvvəlcə məsrəf nonnaları miqdar şəklində müəyyən edilir, məmulata müəyyən növ materialların sərf edilməsi kq-la. texnoloji əməliyyatların yerinə yetirilməsinə iş vaxtının sərf edilməsi dəqiqə ilə və i.a., sonra xərclərin miqdar göstəriciləri pul ölçülərinə çevrilir. Məhsul vahidinə məsrəf normasını müəyyən etmək məqsədəuyğun deyilsə və ya çətindir sə, onda xərclərin bəzi növləri üzrə müəyyən dövrə xərclərin smetası işlənib hazırlanır. Misal üçün, ümumistehsalat xərclərinin smetası il və ya rüb üçün tərtib edilir. Yeni növ məmulatın istehsalının hazırlığına və mənimsənilməsinə məsrəflərin smetası istehsalın bu cür hazırlığı və mənimsənilməsi üçün lazım olan bütün dövrə işlənib hazırlanır. Belə smetalar kompleks xərclərin müvafiq növləri üçün təsdiq edilmiş maddələrin nomenklaturası üzrə müəyyən olunur. Vəsaitələrin istifadə edilməsinə nəzarət, smeta üzrə məsrəflərlə faktiki məsrəfləri müqayisə etməklə həyata keçirilir. Yüklə 1,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|