Dərs vəsaiti II hissə Ai3rhaycan Respublikası Təhsil

İ 
§3. istehsalata məsrəflənn uçotunun t^^kiHnin 
ünıunıi prinsipləri. 
‘ \ 
istehsalata məsrəflər haqqında ilk hesabat dövrü hesab olunan ay 
ərzində mühasibat uçotunda baş vermiş xərcləri müvafiq olaraq sin- 
tetik hesablarda əks etdirirlər. Bu hesabların daxilində məsrətləri. 
xərcləri müəyyən edilmiş maddələr üzrə əks etdirirlər. Məsələn, 20 
«Əsas istehsalat» hesabında müəssisədə bilavasitə, bir qayda olaraq, 
özünün əsas istehsalının məhsul istehsalı üzrə müstəqim məsrəflər 
belə maddələr, yəni «Xammal və materiallar», «İstehsalat fəhlələri- 
nin əsas əmək haqqı və b. üzrə uçota alınır. 
İstehsalat uçotunun belə təşkili, müəyyən olunmuş qaydada 
rəsmiləşdirilmiş ilkin sənədlərin, məmulatların qmrlaşdınlması və 
işlənməsi nəticəsində əldə edilən cədvəllərdə və digər uçot regi- 
stirlərində olan məlumatlar əsasında həyata keçirilir. 
Materialların sərf edilməsi üzrə və istehsalat fəhlələrinin əmək 
həqqmın istifadə edilməsi üzrə əməliyyatlar əks etdirilən ilk sə- 
nədlərdə onların hansı məhsulun və ya bircinsli məhsul növləri qm- 
punun istehsalına ayrıldığı və sərf edildiyi göstərilir. Əgər obyektlər 
bir yerə düşmürsə, bu müəyyən növ məhsul istehsalına (kalkulya- 
siya obyektinə) onun istehsalının müəyyən mərhələsinə (məsrəflə- 
rin uçot obyektinə) aid olan və ya əgər obyektlər bir yerə düşürsə, 
uçotun obyektinə və kalkulyasiya obyektinə eyni zamanda aid olan 
məsrətləri qrupiaşdınuağa imkan verir. Məlumdur ki, istehsal məs- 
rəflərinin bu cür qruplaşdırılması ancaq məhsulun maya dəyərinə 
müstəqim yolla aid edilə bilən əsas xərclər üzrə ola bilər. 
Bu cür məsrəflərin analitik uçotunu, adətən, kalkulyasiya 
obyektləri, uçot obyektləri, xərclərin baş verdiyi yerlər üzrə və 
xərclərin kalkulyasiya məddələri üzrə qruplaşma və yığım cədvəllə- 
rində aparırlar. Göstərilən registirlərdə məsrətləri ayrı-ayrı təyi- 
natlar üzrə toplayırlar. Bu zaman materialların sərf olunması natural 
və pul ifadəsində ilkin məsrəf sənədlərində qeyd olunan möhkəm 
uçot qiymətlərilə göstərilir. Eyni zamanda hesablaşma cədvəlləri 

---

əsasında  sərf  edilmiş  xammal  və  materialların  uçot  (.|ivmətlorinin 
faktiki maya dəyərindən kənarlaşmasını əks etdirirlər. Əvvəlcədən qeyd 
edək  ki,  müstəqim  məsrəflərin  analitik  uçotu,  məsrəflərin  uçotu  və 
məhsulun  maya  dəyərinin kalkulyasiyasının  müəssisədə  tətbiq  olunan 
metodlarından  və  eyni  zamanda  uçot  obyektlərinin,  kalkuyasiya 
obyektlərinin siyahısından və xarakterindən çox asılıdır. 
Kalkulyasiya  obyektlərinə  müstəqim  olaraq  aid  edilə  bilməyən, 
qalan  müstəqim  məsrəflərin  analitik  uçotunu  isə  xərc  maddələrinin 
nomenklaturasına  müvafiq  olaraq  uçot  obüektləri  və  əmələ  gəlmə 
yerlori(fazalar, 
mərhələlər, 
sexlər) 
üzrə 
yığım-qruplaşdırma 
cədvəllərində aparırlar. 
İstehsalata xidmət və idarəetməyə çəkilən xərclərin analitik uçotu 
adətən  xərclərin  əmələ  gəlmə  yerləri  və  müəyyən  edilmiş  xərc 
maddələrinin  nomenklaturası  üzrə  yığım  və  qnıplaşdınna  xarakterləri 
olan  registirlərdə  aparılır.  Bununla  belə  müəssisələr  sex  quruluşlu 
olduğu  uçun  avadanlıqların  saxlanması  və  ümumtəsərrüfat  xərcləri, 
kalkulyasiya  obyektləri  arasında  müəyyən  olunmuş  metodika  uzrə 
bölüşdürülür. 
\y  qurtardıqdan  sonra  loplayıcı-bölüşdürücü  hesablarda  uçota 
alınan  istehsalata  xidmət  və  idarəetmə  ilə  əlaqədar  olan  xərclər 
istehsalat  hesablarına  köçürülür.  Son  nəticədə  20  «Əsas  istehsalat» 
hesabında « Əsas istehsalat» ilə əlaqədar olan bütün məsrəflər toplanır. 
Yuxarıdakı  qısa  mətndən  aydın  olur  ki,  məsrəflərin  uçotu  və 
məhsulun maya dəyərinin kalkulyasiyası arasında və onların qarşılıqlı 
şərtləri  arasında  müəyyən  əlaqə  görünür.  Eyni  zamanda  məsrəflərin 
uçotu və məhuslun maya dəyəri arasındakı qarşılıqlı əlaqə bir tərəfdən 
istehsalata məsrəflərin uçotunun təşkilinin yaxşılaşdırılmasına və digər 
tərəfdən  kalkulyasiya  işlərinin  təkmilləşdirilmə-  sinə  müxtəlif  şəkildə 
təsir göstərir. 
Beləliklə, məhsulların ayrı-ayrı növlərinin faktiki maya dəyərinin 
düzgün  hesablanması,  tezliklə  həll  olunması  tələb  olunan  aktual 
problem  hesab  olunur.  O,  məsrəflərə  cari  nəzarətin,qənaət  rejiminin 
həyata  keçirilməsinin,  iqtisadi  işin  səviyyəsinin  yüksəldilməsinin 
mühüm alilərindən biri hesab olunmalıdır. 

---