DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
XIII FƏSİL. BÜDCƏ PROSESİNİN TƏŞKİLİ 13.1. Büdcə prosesinin mahiyyəti və mərhələləri
Büdcə prosesi – mərkəzi və yerli büdcələrin tərtibi, baxılması, təsdiqi və icrası üzrə hakimiyyət orqanlarının qanunvericiliklə reqlamentləşdirilmiş fəaliyyətidir. Onun məzmunu ölkənin dövlət və büdcə quruluşu, habelə müvafiq orqanların hüquqi və fiziki şəxslərin büdcə hüquqları ilə müəyyən edilir. Büdcə prosesinin iştirakçıları aşağıdakılardır: ölkə Prezidenti, qanunverici və icraedici orqanlar, pul-kredit tənzimlənməsini həyata keçirən orqanlar, dövlət maliyyə nəzarəti orqanları, büdcədənkənar dövlət fondları, büdcə vəsaitlərinin əsas sərəncamçıları, büdcə, vergi səlahiyyətləri verilən digər orqanlar. Büdcə prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1. Maliyyə planlaşdırılması və proqnozlaşdırılması. Bu mərhələ ÜDM-un dövriyyəsi ilə əlaqədardır. Maliyyə vəsaitlərinin yaradılması, bölgüsü, yenidən bölgüsü və istehlakı prosesinin idarə edilməsi maliyyə planlaşdırılması vasitəsilə həyata keçirilir. Maliyyə planlaşdırılması iqtisadiyyatda təsərrüfatlararası nisbəti balanslaşdırır, əmək, maddi və 209
maliyyə ehtiyatlarından səmərəli istifadə yollarını müəyyən edir. Maliyyə planlaşdırılması maliyyə planları sistemi ilə müəyyən olunur. Bu sistemə perspektiv və toplu maliyyə balansı daxildir. Perspektiv maliyyə planı ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf proqnozuna əsaslanaraq özündə büdcə gəlirlərinin səfərbərliyə alınması üzrə imkanları, büdcənin əsas xərclərinin maliyyələşdirilməsini əks etdirən sənəddir. Büdcənin inkişaf proqnozunda onun gəlir və xərc hissələrinin inkişaf yollarının ehtimal qiymətləri kompleksi nəzərdə tutulur. Büdcə proqnozunun məqsədi mövcud konkret sosial-iqtisadi şəraitdə və perspektiv qiymətləndirmə əsasında büdcənin inkişafının əlverişli yollarını işləmək, əsaslandırmaq və onun
möhkəmləndirilməsi üçün təkliflər hazırlamaqdan ibarətdir. 2. Büdcə prosesinin ikinci mərhələsi büdcə layihəsinin tərtibi, baxılması və təsdiqindən ibarətdir. Büdcə layihəsinin tərtibinin əsas vəzifəsi dövlətin funksiyalarının iqtisadi və sosial proqnozlaşdırılmasında nəzərdə tutulan tədbirlərin maliyyə təminatının həyata keçirilməsi məqsədilə mər- kəzləşdirilmiş pul vəsaitlərinin həcminin müəyyən edilməsidir. Maliyyə orqanlarından müvafiq büdcə layihələrini aldıqdan sonra, icra hakimiyyəti orqanları layihəyə baxış keçirir, zəruri hallarda düzəlişlər və əlavələr edirlər. Növbəti büdcə ili üzrə dövlət büdcəsi haqqında qanun la- yihəsinin müzakirəsi və təsdiqi Milli Məclis tərəfindən onun daxili nizamnaməsinə uyğun olaraq həyata keçirilir. 3. Büdcə prosesinin digər mərhələsi onun icra edilməsidir. Bu prosesdə icra hakimiyyəti orqanları, maliyyə və vergi orqanları, kredit təşkilatları, hüquqi və fiziki şəxslər iştirak edirlər. Büdcənin icrası xəzinənin vahidliyi prinsipinə əsaslanır. Bu prinsip daxil olan gəlirlərin vahid büdcə hesabına köçürülməsini və nəzərdə tutulmuş bütün xərclərin vahid büdcə hesabından həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. 4. Büdcə prosesinin son mərhələsi büdcənin icrasının təhlili və nəzarətdən ibarətdir. Büdcə ili ərzində maliyyə orqanları büdcənin tərtibi və icrasının nəticələri üzrə analitik iş aparırlar. Büdcə təhlilinin aparılmasında məqsəd aşağıdakılardan ibarətdir: büdcənin tərtibi və icrasının nəticələrinin qiymətləndirilməsi, hökumətin maliyyə-büdcə siyasətinin əsaslandırılması, büdcənin plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsinə mane olan amillərin aşkarlanması, büdcənin tərtibi və icrası zamanı ehtiyatların aşkarlanması, büdcəyə gəlirlərin tam, vaxtında və stabil yığılmasının təmin edilməsi, büdcə vəsaitlərinin səmərəsiz istifadəsinə səbəb olan amillərin aşkar edil- məsi. Büdcənin icrasına nəzarət Milli Məclis və Hesablama Palatası tərə- findən həyata keçirilir.
210
Qanunvericilik təşəbbüsü
Qanunverici hakimiyyət İcra orqanları
İcra hakimiyyətinin
İcra hakimiyyəti (orqanlarının) hesabatının
parlament tərəfindən təsdiqi
Hesablama palatası İcra orqanları tərəfindən hesabatın tərəfindən hesabatın yoxlanılması təqdim edilməsi
211
13.2. Büdcə planlaşdırılmasının prinsipləri Büdcə planlaşdırılması – dövlətin maliyyə siyasətinin tələblərinə uyğunlaşdırılan maliyyə planlaşdırılmasının tərkib hissəsidir. Büdcə planlaşdırılmasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır: büdcə məsələlərinin vahid hüquqi normalarla tənzimlənməsi, büdcə vəsaitlərinin ünvanlı və məqsədli şəkildə istiqamətləndirilməsi, illik büdcənin fasiləsiz planlaşdırılması, maliyyə göstəricilərinin stabilliyi, balans metodu.
Xəzinədarlıq – maliyyənin əsas tərkib hissəsi kimi dövlətin gəlirlərinə və xərclərinə nəzarət edən və pul-valyuta hərəkətini tənzimləyən mühüm dövlət orqanıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə sistemi və o cümlədən, xəzinədarlıq çoxsaylı funksiyaları yerinə yetirir. Bu funksiyaların lazımi səviyyədə yerinə yetirilməsi üçün xəzinədarlığın mükəmməl struk- turu yaradılmalıdır. Büdcənin icrası prosesində xəzinədarlıq sistemi aşağıda- kı funksiyaları yerinə yetirir: - kassanın vahidliyi prinsipi baxımından büdcə gəlirlərinin və xərclərinin icrası üzərində nəzarət; - dövlət büdcəsi ilə büdcədənkənar dövlət fondları arasında maliyyə münasibətlərinin tənzimlənməsi; - dövlətin maliyyə resurslarının həcminin qısamüddətli proqnozlaşdırılması; - dövlət maliyyəsinin vəziyyəti haqqında informasiyanın toplanması, işlənməsi, təhlili və yuxarı səviyyəli qanunverici və icraedici orqanlara təqdim edilməsi; - daxili və xarici dövlət borclarının milli bank və digər səlahiyyətli banklar tərəfindən idarə edilməsi. 212
XIV FƏSİL. DÖVLƏT BÜDCƏSİNİN GƏLİRLƏRİ 14.1. Dövlət büdcəsi gəlirlərinin iqtisadi mahiyyəti Büdcə gəlirləri – dövlətin funksiyalarının yerinə yetirilməsi üçün mərkəzləşdirilmiş maliyyə vəsaitləridir. Onlar pul vəsaitləri fondlarının formalaşması prosesində dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında yaranmış iqtisadi münasibətləri əks etdirir və müxtəlif səviyyəli hakimiyyət orqan- larının fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə xidmət edir. Büdcə gəlirlərinin tərkibi, pul vəsaitlərinin büdcəyə səfərbərliyə alınma formaları təsərrüfatçılıq sistemi və metodlarından, habelə dövlətin qarşısında duran iqtisadi vəzifələrdən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Büdcə gəlirləri bir tərəfdən ÜDM-un dəyərinin geniş təkrar istehsal prosesinin müxtəlif iştirakçıları arasında bölgüsünün nəticəsi kimi, digər tərəfdən isə dövlətin əlində cəmləşdirilmiş dəyərin sonrakı bölgüsünün obyekti kimi çıxış edir. Ölkənin dövlət quruluşundan asılı olaraq büdcə gəlirləri mərkəzi (dövlət) büdcənin və yerli büdcələrin gəlirlərini təşkil edir. Büdcə gəlirləri dövlət gəlirlərindən fərqli olaraq daha dar məna kəsb edir. Dövlət gəlirlərinə bütün səviyyəli büdcələrin maliyyə vəsaitləri, habelə büdcədənkənar fondların və bütün dövlət sektorunun vəsaitləri daxildir. Büdcə gəlirlərinin əsas maddi mənbəyini milli gəlir təşkil edir. Əgər ma- liyyə tələbatının ödənilməsi üçün bu vəsait kifayət etməzsə, dövlət milli sərvəti maliyyələşdirməyə cəlb edir. Milli gəlirin bölüşdürülməsinin əsas hissəsi vergilər vasitəsilə bölüşdürülür. Dövlət büdcəsi gəlirlərində vergilərdən daxilolmalar onun 9/10 hissəsini təşkil edir. Büdcə gəlirləri dedikdə – müvafiq qanunvericilik aktları ilə müəyyən olunmuş qaydada dövlət büdcəsinə, Naxçıvan MR-nın büdcəsinə və yerli (bələdiyyə) büdcələrə daxil olan vergilər, rüsumlar, digər ödənişlər və daxilolmaların məcmusu başa düşülür.
Dövlət büdcəsi gəlirlərinin təsnifatı müxtəlif səviyyəli büdcələrin gəlirlərinin qruplaşmasını təşkil edir və həmin səviyyəli büdcələrin gəlirlərinin formalaşması mənbəyini müəyyən edən qanunvericilik aktlarına əsaslanır. Büdcənin gəlirlər bölməsi onların mənbələri və alınması qruplarına görə konkret gəlir növlərini birləşdirir. Büdcə gəlirlərini dörd bölmə üzrə təsnifləşdirmək olar:
213
1. Vergilərdən daxilolmalara Vergi Məcəlləsinə əsasən tətbiq edilən vergi növləri üzrə gəlirlər aiddir; 2. Vergi olmayan gəlirlərə inzibati tədiyyələr və rüsumlar, cərimə və sanksiyalar və vergi olmayan sair daxilolmalar aiddir; 3. Əsaslı gəlirlərə əsaslı vəsaitlərin özəlləşdirilməsindən, dövlət maddi ehtiyatlarının satışından daxilolmalar, qeyri-maddi aktivlərin satışından daxilolmalar və s. daxildir; 4. Rəsmi qaydada alınan vəsaitlərə xaricdən, digər səviyyəli büdcələrdən alınan kreditlər və transferlər aid edilir.
Büdcə gəlirləri (1992-2011) Milyon manatla Бцдъя эялирляринин тяснифаты Верэилярдян дахилолмалар Верэи олмайан эялирляр Ясаслы эялирляр Рясми гайдада алынан вясаитляр (трансфертляр) 214
İllər Büdcə gəlirləri Büdcə gəlirlərinin ÜDM-də payı, % 1992
1,5 30,2
1993 10,7
34,1 1994
101,0 26,9
1995 415,6
19,5 1996
498 18,2
1997 513
16,2 1998
465,5 13,5
1999 549,7
14,6 2000
715,5 15,2
2001 783,8
14,7 2002
910,2 15,0
2003 1225,5
17,1 2004
1481,2 17,4
2005 2055,2
17,3 2006
3881,2 21,9
2007 6006,6
23,8 2008
10762 26,8
2009 10325,9 29,9 2010 (proqnoz) 11505 30,4
2011 (proqnoz) 12061
30,0 Yerli büdcənin gəlirləri
215
Физики шяхслярдян торпаг верэиси Дювлят органларынын гярарары нятиъясиндя йаранан хярълярин юдянилмяси Физики шяхслярдян ямлак верэиси Йерли ящямиййятли тикинти материаллары цзря мядян верэиси Бялядиййя мцлкиййятиндя олан мцяссися вя тяшкилатлардан мядян верэиси Кцчя рекламларынын йерляшдирилмяси вя йайымы цчцн юдяниш Азярбайъан Республикасынын дювлят бцдъясиндян верилян дотасийа вя субвенсийалар Бялядиййя ямлакынын юзялляшдирилмясиндян вя иъаряйя верилмясиндян эялирляр Лотарейалардан дахил олан вясаит Физики вя щцгуги шяхслярин, бейнялхалг тяшкилатларын вя фондларын малиййя йардымлары вя грантлары Дювлят ящямиййятли тядбирлярин хяръляринин юдянилмяси цчцн малиййя вясаити Дювлят органларынын гярарлары нятиъясиндя йаранан хярълярин юдянилмяси 216
14.3. Vergilərin mahiyyəti və funksiyaları Büdcə gəlirləri – dövlətin funksiyalarının yerinə yetirilməsi üçün mərkəzləşdirilmiş maliyyə vəsaitləridir. Onlar pul vəsaitləri fondlarının formalaşması prosesində dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında yaranmış iqtisadi münasibətləri əks etdirir və müxtəlif səviyyəli hakimiyyət orqan- larının fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə xidmət edir. Büdcə gəlirləri vergili və qeyri-vergili gəlirlərə bölünür Vergilər dövlət büdcəsi gəlirlərinin əsas mənbəyidir. Vergilər – dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədi ilə vergi ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi şəklində dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə köçürülən məcburi ödəniş- lərdir. AR-nın müasir vergi sistemi 2001-ci ildən qüvvədə olan «Vergi Məcəlləsi» ilə müəyyən edilir və dövlət və yerli (bələdiyyə) vergilərin, onların prinsiplərinin, formalarının, tətbiqi üsullarının dəyişdirilməsi, ləğvi, ödənilməsinin təmin edilməsi üsullarının, vergi nəzarətinin həyata keçirilməsinin, vergi qanunvericiliyinə görə məsuliyyətə cəlb edilməsi yollarının məcmuudur. Bu məcəlləyə əsasən respublikamızda aşağıdakı ver- gilər müəyyən edilmişdir: dövlət vergiləri, Muxtar Respublika vergiləri, yer- li vergilər (fiziki şəxslərin əmlak vergisi, fiziki şəxslərin torpaq vergisi, bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisələrin mənfəət vergisi, yerli əhəmiyyətli tikinti materialları üzrə mədən vergisi). Vergilər cəmiyyət üzvləri arasında gəlirlərin yenidən bölgüsü vasitəsidir və gəlirlər üzrə bərabərsizliyin azaldılması məqsədi daşıyır. Müasir vergi sistemi sosial-iqtisadi inkişaf perspektivləri nəzərə alınmaqla bazar münasibətləri tələblərinə əsaslanır. Vergi sistemi büdcə gəlirlərinin yığılmasını təmin edir, əhalinin müxtəlif təbəqələrinin gəlirlərinin formalaşması və yenidən bölgüsü xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla bütövlük- də və təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrində istehsalın və istehlakın tənzim- lənməsi üçün şərait yaradır. Vergilər aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: fiskal funksiya-dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsini təmin etmək üçün ayrı-ayrı fiziki və hüquqi şəxslərin gəlirlərinin müəyyən hissəsinin dövlət büdcəsinə cəlb edilməsidir. bölgü funksiyası-gəlirin əhalinin ayrı-ayrı kateqoriyaları arasında yenidən bölgüsündən ibarətdir. nəzarət funksiyası vasitəsilə dövlət tərəfindən müəssisələrin və vətəndaşların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət həyata keçirilir. tənzimləyici funksiya vasitəsilə vergilər, təkrar istehsal pro- sesinə onun sürətini stimullaşdırmaq və ya ləngitməklə təsir göstərir, kapital yığımını gücləndirir. 217
Hər bir ölkədə qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada tutulan vergi, yığım, rüsum və digər ödənişlərin məcmu həmin ölkənin vergi sistemini təşkil edir. Səmərəli vergi sistemi bir tərəfdən dövlətin maliyyə ehtiyatlarına olan tələbatını ödəməli, digər tərəfdən isə vergi ödəyicilərinin sahibkarlıq fəaliyyətinə olan maraqlarını stimullaşdırmalıdır. Azərbaycan Respublikasında qəbul edilmiş Vergi Məcəlləsinə əsasən aşağıdakı növ vergilər tətbiq edilir: Gəlir vergisi Hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi Əlavə dəyər vergisi Aksiz vergisi Əmlak vergisi Torpaq vergisi Yol vergisi Mədən vergisi Sadələşdirilmiş vergilər Vergi sistemi aşağıdakıları əhatə edir: vergiyə cəlbetmə subyekti - vergi ödəyicisi; vergiyə cəlbetmə obyekti – vergiyə nə cəlb edilir; vergi məzənnələri – vergi məbləğinin hesablanma faizi. Vergilərin iki əsas tipi mövcuddur: 1. Birbaşa vergilər - vergi ödəyicilərinin bilavasitə gəlirlərindən və əmlaklarından müvafiq dərəcələrlə dövlət tərəfindən alınan vergilərdir. 2. Vasitəli vergilər – məhsulların qiymətinə, məhsul satışı dövriyyəsinə, iş və xidmətlərə əlavə kimi tətbiq edilir. Vergi məzənnəsinin müəyyən edilməsindən asılı olaraq vergiyə cəlbetmənin üç tipi vardır: proporsional, proqressiv və reqressiv. - Proporsional vergi - gəlirlərin səviyyəsindən asılı olmayaraq orta vergi məzənnəsi dəyişilməzliyini nəzərdə tutur. - Proqressiv vergi – vergi məzənnəsi gəlirlərin səviyyəsinin artıb- azalmasından asılı olaraq dəyişilir. - Reqressiv vergi – vergi məzənnələri gəlirlərin səviyyəsi ilə tərs mütənasiblik təşkil edir. Yəni, gəlirlərin səviyyəsi yüksəldikcə vergi məzənnələri azalır və əksinə, gəlirlərin səviyyəsi azaldıqda vergi məzənnələri artır. Vergitutma prosesi həyata keçirilərkən aşağıdakı prinsiplər nəzərə alınmalıdır: 1. Ədalətlilik prinsipinə əsasən ölkədə hər bir vergi ödəyicisi dövlət xərclərinin maliyyələşdirilməsində öz gəlirlərinə və imkanlarına uyğun olaraq iştirak etməlidirlər. 2. Tarazlıq prinsipi. Bu prinsipin əsas məqsədi dövlətin və vergi ödəyicilərinin maraqlarının tarazlaşdırılmasından ibarətdir. Vergi
218
dərəcəsinin artırılması büdcə gəlirlərinin artımına səbəb olur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, bu yüksəliş elə bir həddə çata bilər ki, istehsalçının xalis gəlirinin əsas hissəsi tamamilə vergilərin ödənilməsinə sərf edilər. Bu isə iqtisadi fəallığın azalmasına, vergidən yayınma hallarının kütləvi xarakter almasına səbəb ola bilər. 3. Vergi ödəyicilərinin maraq və imkanlarının nəzərə alınması prinsipinə əsasən verginin məbləği, onun ödənilmə müddəti vergi ödəyicisinə əvvəlcədən məlum olmalıdır. O, vergi qanunvericiliyindəki bütün dəyişikliklər barədə qabaqcadan xəbərdar edilməlidir. 4. Səmərəlilik prinsipinə əsasən yığılmış verginin məbləği onun yığılmasına çəkilən xərclərin cəmindən çox olmalıdır.
|