260
16.4. DÖVLƏT SOSIAL MÜDAFIƏ FONDU
Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun
formalaşması tarixi, ölkəmizdə iqtisadi münasibətlərin, eləcə də sosial
sığorta və pensiya təminatı üzrə köklü dəyişikliklərin dinamikası ilə birbaşa
əlaqəlidir.
Məlum olduğu kimi, SSRİ dövründə Azərbaycanda sosial sığorta və
pensiya məsələləri müstəqil respublika qanunvericiliyi çərçivəsində deyil,
ümumittifaq qanunvericiliyi çərçivəsində inkişaf etmişdir.
Sovet pensiya təminatı sistemi «haqqı ödəmədən sığorta» prinsipi ilə
qurulmuşdu. Zəruri maliyyə vəsaitləri yalnız dövlət büdcəsi və ya
müəssisələrinin ödənişlərindən götürülürdü.
Bu tipli pensiya təminatının maliyyə modeli, habelə pensiyaçıların
sayının müntəzəm olaraq artması mövcud pensiya sisteminin sabit
fəaliyyətinə mənfi təsir göstərirdi. 1980-ci illərdə ölkədə təsərrüfat
formalarının dəyişməsi, əksər müəssisələrin təsərrüfat hesabı və
özünümaliyyələşməyə keçməsi onlarda çalışan işçilərin gələcək təminatını
çətinləşdirirdi.
Sosial sığorta və pensiya təminatının maliyyələşdirilməsi sahəsində
idarəetmənin təkmilləşdirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 30 sentyabr 1992-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikası
Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun yaradılması haqqında" Fərmanı ilə
Azərbaycan Respublikası Pensiya Fondu və Azərbaycan Respublikasının
Sosial Sığorta Fondu bazasında Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial
Müdafiə Fondu (DSMF) yaradıldı. Müstəqil maliyyə-bank sisteminə malik
olan DSMF-yə Azərbaycan Respublikası ərazisində dövlət pensiya
təminatının, müavinət və ödəniş xərclərinin maliyyələşdirilməsi başlıca
vəzifə kimi həvalə olundu.
1997-ci ildə «Sosial sığorta haqqında» Azərbaycan Respublikası
Qanununun qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun
fəaliyyəti məcburi dövlət sosial sığortası sahəsində dövlət idarəetməsini
həyata keçirən orqan kimi daha da təkmilləşdi.
Ölkədə sosial sığorta və pensiya təminatı məsələlərinin Avropa
standartlarına uyğun qaydada tam formalaşmasını nəzərdə tutan Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 17 iyul 2001-ci il tarixli sərəncamı ilə təsdiq
olunmuş «Azərbaycan Respublikasında Pensiya İslahatı Konsepsiyası»nın
icrası məqsədilə 2001-2005-ci illərdə həyata keçirilən tədbirlər Dövlət
Sosial Müdafiə Fondunun fəaliyyətinin keyfiyyətlə yenidən qurulmasını
şərtləndirmişdir.
2001-ci il noyabrın 27-dən «Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi
uçot haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun qüvvəyə minməsi ilə
261
əlaqədar Fond dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotu həyata keçirən
mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı kimi fəaliyyət göstərməkdədir.
Konsepsiyanın
müddəalarının
yerinə
yetirilməsi
məqsədilə
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Azərbaycan Respublikasında
dövlət pensiya sisteminin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında» 04 avqust
2003-cü il tarixli 908 nömrəli Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Əmək
və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin pensiyaların və pensiyalara əlavə
olunan müavinətlərin təyin olunması, maliyyələşdirilməsi və ödənişinə
nəzarət üzrə funksiyaları məcburi dövlət sosial sığortası və fərdi uçot
sahəsində idarəetməni həyata keçirən Azərbaycan Respublikasının Dövlət
Sosial Müdafiə Fonduna verilmişdir. Bununla da İslahat Konsepsiyasında
nəzərdə tutulan yeni sığorta-pensiya orqanının fəaliyyəti təşkil olunmuşdur.
Ölkədə vahid sığorta-pensiya sisteminin qurulması ilə əlaqədar
Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən imzalanmış 22 dekabr 2006-
cı il tarixli 498 və 499 nömrəli fərmanlara əsasən hərbi qulluqçuların və
xüsusi rütbəli şəxslərin Dövlət Sosial Müdafiə Fondu vasitəsilə məcburi
dövlət sosial sığortası ilə əhatə olunmasına və əmək pensiyaları ilə
təminatına keçilmişdir. Bu əsasda Fondun Əsasnaməsinə bir sıra
dəyişikliklər edilmiş, o cümlədən dövlətin əmək pensiyaları sahəsində
siyasətinin istiqamətlərinə dair təkliflər hazırlanması və bu siyasətin həyata
keçirilməsi əsas vəzifələrə aid edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun
strukturu aşağıdakı kimidir:
1. Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun
aparatı (şöbələr və sektorlar).
2. İri sığortaedənlərlə iş üzrə departament;
3. Bakı şəhəri üzrə hüquqi şəxslərlə iş departamenti;
4. Hərbi qulluqçular və xüsusi rütbəli şəxslərlə iş departamenti;
5. Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun yerli
bölmələri (rayon və şəhər şöbələri).
Fondun əsas vəzifələri aşağıdakılardır:
1.Dövlətin
sosial
sığorta
və
əmək
pensiyası
siyasətinin
istiqamətlərinə dair təkliflərin hazırlanması və bu siyasətin həyata
keçirilməsində iştirak etmək;
2.Fondun büdcə layihəsini hazırlamaq və təsdiq olunmuş büdcənin
icrasını təmin etmək;
3.Тəşkilati-hüquqi formasından və mülkiyyət növündən asılı
olmayaraq bütün hüquqi şəxslərdən, fərdi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul
olan fiziki şəxslərdən (sığortaedənlərdən), eləcə də sığorta olunanlardan
qanunvericiliklə müəyyən edilmiş miqdarda məcburi dövlət sosial sığorta
262
haqlarının toplanmasını təşkil etmək;
4.Öz səlahiyyətləri daxilində məcburi dövlət sosial sığortası, əmək
pensiyaları
sahəsində qanunvericilik
aktlarının
tələblərinin
yerinə
yetirilməsinə və vəsaitlərin təyinatı üzrə istifadəsinə nəzarəti həyata
keçirmək;
5. Məcburi dövlət sosial sığorta vəsaiti və dövlət büdcəsi vəsaiti
hesabına ölkədə bütün əmək pensiyalarının maliyyələşdirilməsini həyata
keçirmək;
6. Məcburi dövlət sosial sığorta vəsaiti hesabına aşağıdakı xərclərin
maliyyələşdirilməsini təmin etmək;
- «Əmək pensiyaları haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununa
uyğun olaraq əmək (sosial sığorta) pensiyaları;
- könüllü (əlavə) sosial sığorta əsasında dövlət pensiyalarına
əlavələr;
- əmək qabiliyyətinin müvəqqəti itirilməsinə görə müavinət
(qanunvericiliklə müəyyən olunmuş dövr üçün) ; hamiləliyə və doğuma
görə müavinət;
- uşağın anadan olmasına görə birdəfəlik müavinət;
- qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş yaş həddinə çatana qədər uşağa
qulluqla əlaqədar müavinət;
- sığorta olunanların sanatoriya-kurort müalicəsi üzrə xərclərinin tam
və ya qismən ödənişi;
- məşğulluq tədbirlərinin həyata keçirilməsi;
- əlillərin sosial müdafiəsi tədbirlərinin həyata keçirilməsi;
- dəfn üçün müavinət;
- qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş digər xərclər.
7.Dövlət
büdcəsindən
ayırmalar
(transfer)
hesabına
sosial
pensiyaların, aztəminatlı əhaliyə müavinətlərin və qanunvericilikdə nəzərdə
tutulmuş digər müavinətlərin maliyyələşdirilməsini həyata keçirmək;
8.
Qanunvericilik
çərçivəsində
özünün
müntəzəm
ödəmə
qabiliyyətini təmin edən tədbirlər görmək;
9. Sosial sığorta ödəmələrinin vaxtında hesablanıb ödənilməsini
təmin etmək;
10. Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun həyata keçirilməsini
təşkil etmək;
11. İşəgötürən və sığorta olunan tərəfindən təqdim olunan
məlumatların fərdi şəxsi hesablara vaxtında və dürüst daxil edilməsini,
onların etibarlı saxlanmasını və mühafizəsini təmin etmək;
12. Sığorta olunana onun müraciətinə əsasən fərdi şəxsi hesabındakı
məlumatların təqdim edilməsi qaydalarını izah etmək;
13. Pensiya təyin edən orqana, onun sifarişinə əsasən pensiya təmin
263
olunması barədə ərizə vermiş sığorta olunanın fərdi şəxsi hesabındakı
məlumatları təqdim etmək;
14. Dövlət sosial sığorta sistemində fərdi uçotun həyata keçirilməsi
ilə əlaqədar izahatlar vermək və öz səlahiyyəti daxilində bununla bağlı
normativ aktlar qəbul etmək;
15. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər vəzifələri yerinə
yetirmək.
Fond ona həvalə edilmiş vəzifələrə uyğun olaraq aşağıdakı
funksiyaları həyata keçirir:
1. Fondun növbəti il üzrə təsdiq olunmuş büdcəsinin gəlir və xərclər
göstəricilərinə uyğun olaraq yerli orqanların gəlir və xərclər proqnozunu
təsdiq edir;
2. Əhalinin sosial müdafiəsi ilə bağlı təkliflərin hazırlanmasında
iştirak edir;
3. Məcburi dövlət sosial sığortasının inkişafı və təkmilləşdirilməsinə
dair təkliflər verir;
4. Məcburi dövlət sosial sığorta vəsaitini idarə edir, əmək pensiyaları
sahəsində
idarəetməni,
əmək
pensiyalarının
təyin
edilməsini,
maliyyələşdirilməsini və ödənilməsinə nəzarəti həyata keçirir;
5. Məcburi dövlət sosial sığortası üzrə sığorta iştirakçılarının uçota
alınması və uçotdan çıxarılması qaydalarını müəyyən edir;
6. Qanunvericiliyə uyğun olaraq məcburi dövlət sosial sığorta
haqlarının uçotu, hesablanması və toplanması qaydalarını müəyyən edir;
7. Qanunvericilik çərçivəsində sığortaedənlərdə məcburi dövlət
sosial sığorta haqlarının düzgün hesablanmasına, xərclənməsinə və
ödənilməsinə nəzarət edir;
8. Sığortaedənlərin məcburi dövlət sosial sığortası üzrə hesabatlarını
qəbul edir;
9. Fondun büdcəsinin icrası haqqında qanunvericiliklə müəyyən
olunmuş orqanlardan aylıq, rüblük və illik hesabatlar alır, ümumiləşdirir və
onları aidiyyəti orqanlara təqdim edir;
10. Sığorta olunana dövlət sığorta şəhadətnaməsi verir;
11. Müəyyən edilmiş qaydada mühasibat uçotu və statistik hesabatlar
aparır;
12. Kadrların ixtisasının artırılması üzrə müvafiq tədbirlər həyata
keçirir;
13.Qanunvericilikdə müəyyən edilmiş qaydada öz səlahiyyətlərinə
aid olan məsələlər üzrə beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir;
14. Fondun yerli orqanlarında işin təşkilinə metodiki və əməli
köməklik göstərir, işdəki qabaqcıl təcrübəni öyrənir və yayır;
15.
Fondun
orqanlarında
kompüter
məlumat
sistemlərinin
264
yaradılması üçün tədbirlər həyata keçirir;
16. Maliyyə vəziyyəti müvəqqəti pisləşmiş sığortaedənlərə məcburi
dövlət sosial sığorta ödəmələrinin verilməsinə yardım edir;
17. Qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər funksiyaları həyata
keçirir.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun 2008-2009-cu illər
üzrə büdcəsi (müqayisəli)
№
Göstəricilər
2008-ci il
proqnoz
2009-cu il
(təsdiq edilmiş)
Artım
(faizlə)
Gəlirlər, cəmi
o cümlədən:
1 268 648 000,0
1 775 547 400,0
39,96
1
Məcburi dövlət sosial
sığorta haqları
917 148 000,0
1 278 047 400,0
39,35
2
Sair gəlirlər
1 500 000,0
2 500 000,0
66,67
3
Dövlət
büdcəsindən
ayırmalar (transfert)
350 000 000,0
495 000 000,0
41,43
Xərclər, cəmi
o cümlədən
1 268 648 000,0
1 775 547 400,0
39,96
1
Əhaliyə ödənişlər, cəmi
1 213 476 500,0
1 707 475 000,0
40,71
2
Pensiya və müavinətlərin
əhaliyə çatdırılması, bank
əməliyyatlarının
aparılması üzrə xidmət
haqqı xərcləri
15 170 000,0
19 900 000,0
31,18
3
Sığortaolunanların
sanatoriya-kurort
müalicəsi və
sağlamlaşdırma
tədbirlərinin həyata
keçirilməsi üzrə
Azərbaycan Həmkarlar
İttifaqları Konfederasiyası
vasitəsilə
maliyyələşdirilən xərclər,
cəmi
9 299 500,0
12 182 400 ,0
31,00
4
Məşğulluq
tədbirlərinin
həyata
keçirilməsi,
məşğulluq
orqanlarının
saxlanılması
xərcləri,
cəmi
6 410 000,0
10 160 000,0
58,50
5
Miqrasiya
idarəsinin
saxlanılmasına
81 000,0
110 000,0
35,80
6
Əlillərin sosial müdafiəsi
tədbirlərinin
həyata
keçirilməsi və əlillərin
sosial
müdafiəsi
orqanlarının saxlanılması
3 406 000,0
3 620 000,0
6,28
265
xərcləri, cəmi
7
Dövlət Sosial Müdafiə
Fondunun
mərkəzi
aparatının və onun yerli
orqanlarının saxlanılması
xərcləri
18 700 000,0
20 410 000,0
9,14
8
Beynəlxalq
təşkilatlara
üzvlük
haqlarının
ödənilməsi xərcləri, cəmi
40 000,0
40 000,0
00,00
9
Sığortaedənlərin
fərdi
uçot sisteminin tətbiqi ilə
bağlı xərclər
1 650 000,0
1 650 000,0
00,00
10
Pensiya islahatları üzrə
qrant layihələrində
Azərbaycan tərəfinin
payının
maliyyələşdirilməsinə
415 000,0
-
-
16.5. Azərbaycan Respublikası ərazisində tətbiq olunan dövlət
pensiyaları
Respublika
ərazisində
tətbiq
olunan
dövlət
pensiyaları
aşağıdakılardır:
yaşa görə pensiyalar;
Yaşa görə pensiya üçün tələb edilən tam ümumi iş stajı olduqda
pensiyaların minimum məbləği müvafiq icra hakimiyyəti orqanı
tərəfindən respublika üzrə pensiya hesablanması üçün təsdiq olunan orta
aylıq əmək haqqının müəyyən məbləğində təyin edilir.
əlilliyə görə pensiyalar;
Bu pensiyalar, insan orqanizminin funksiyalarının pozulması ilə
əlaqədar səhhətin pisləşməsi zamanı əmək qabiliyyətinin tam və ya qismən
itirildiyi hallarda təyin edilir.
ailə başçısını itirməyə görə pensiyalar;
Vəfat etmiş ailə başçısının öhdəsində olmuş əmək qabiliyyəti olmayan
ailə üzvlərinin ailə başçısını itirməyə görə pensiya almaq hüququ vardır.
xidmət illərinə görə pensiyalar;
Bu pensiyalar, yaşa görə pensiya almaq hüququ verən yaş həddinə
çatandan əvvəl əmək qabiliyyətinin tam və ya qismən itirilməsinə səbəb
olan işlərdə çalışan ayrı-ayrı peşə sahibləri üçün müəyyən edilmiş şərtlərlə
təyin edilir.
Sosial pensiyalar: Bu pensiyalar əmək qabiliyyəti olmayan, işləməyən
vətəndaşlara onların əmək pensiyaları almaq hüququ olmadıqda təyin edilir.
266
Əmək pensiyası alan pensiyaçıların pensiya növünə görə sayı (2006-
2009-cu illərdə ilin sonuna) min nəfər
Göstəricilər
Yaşa görə
Əlilliyə görə
ABİ görə
Cəmi
2006
783,4
275,9
128,7
1188
2007
798,1
285,6
126,4
1210,1
2008
835,8
301,7
137,6
1275,1
2009
858,7
311,8
137,9
1308,4
XVII FƏSİL. DÖVLƏT KREDİTİ
17.1. Dövlət kreditinin mahiyyəti
Pulun meydana gəlməsindən sonra kredit münasibətlərinin yaranması
iqtisadi münasibətlər sisteminin daha da inkişafına səbəb oldu. Bəşəriyyətin
bütün dövrlərində maliyyə resursları iqtisadi subyektlər arasında qeyri-
bərabər bölünmüşdür. Yəni, bir qisim insanların, müəssisələrin və ya
dövlətin sərəncamında sərbəst vəsait toplanır, digər subyektlər isə bu
vəsaitlərin qıtlığı ilə qarşılaşırlar. Kredit münasibətləri bu iki qütb arasında
körpü rolunu oynayaraq, sərbəst pul vəsaitlərinin, eləcə də mal və
xidmətlərin bölgüsünü həyata keçirir. Kredit münasibətlərində yaranan bu
bölgü kreditin əsas prinsiplərinə uyğun olaraq müvəqqəti xarakter daşıyır.
Bunlara əsasən biz belə yaza bilərik:
Kredit – özünəməxsus prinsiplər əsasında, o cümlədən, qaytarmaqlıq,
müddətlilik, təminatlılıq və ödənclilik şərti ilə verilən borcdur.
Kredit müasir iqtisadiyyatın aparıcı elementlərindən biri və iqtisadi
inkişafın danılmaz şərti kimi çıxış edir.
Kreditdən ən iri müəssisə və birliklər ilə yanaşı, xırda istehsalçılar və
tacirlər; dövlət və hökumət ilə yanaşı, müxtəlif vətəndaşlar da istifadə
etməkdədirlər.
Sərbəst resurslara malik kreditorlar onların borc alanlara ötürülməsi
vasitəsilə əlavə pul vəsaitini əldə etməyə nail olurlar. Bundan başqa pul
formasında təklif edilən kredit yeni ödəniş vasitəsinin meydana gəlməsinə
səbəb olur.
Kredit münasibətlərinin meydana gəlməsinin və inkişafının konkret
iqtisadi əsası vəsaitin (kapitalın) dövriyyəsi və təkrar dövriyyəsidir.
Tez-tez kredit, pul kimi xarakterizə olunur. Lakin bu fikirlərin də öz
əsası vardır. Yəni, müasir şəraitdə borc daha çox pul formasında təklif
edilməkdədir. Lakin bütün bunlarla yanaşı pul və kredit müxtəlif anlayışlar,
həm də fərqli münasibətlərdir.
267
Kredit və pul münasibətlərini fərqləndirən birinci cəhət bu
münasibətlərin iştirakçılarındakı fərqlərdir. Pul satıcı ilə alıcı və pul verən
ilə onu alan arasındakı münasibətlərin nəticəsində yaranan ümumi
ekvivalentdir. Əmtəə və ya xidmət satıcıdan alıcıya, pul isə alıcıdan satıcıya
keçməklə dəyər formalaşır. Kredit münasibətlərində isə başqa subyektlər,
konkret olaraq kreditor və borc alan çıxış edir. Bu münasibətlərdə
formalaşan dəyər sonralar meydana çıxır. Belə ki, əvvəlcə o kreditordan
borc alana, müəyyən razılaşdırılmış müddətdən sonra isə borclu subyektdən
əvvəlki sahibinə qayıdır.
Kredit və pulun ikinci fərqli cəhəti bu və ya digər mal və qiymətlilər
üçün ödənişin müddətindədir. Bu halda həm pul, həm də kredit ödəniş
vasitəsi kimi çıxış edir. Yəni, əmtəə – pul münasibətlərində ödəniş dəyəri
eyni zamanda, kredit münasibətlərində isə müəyyən müddətdən sonra
həyata keçirilir.
Bu münasibətlərdə ən əsası etibar məsələsidir. Belə ki, istənilən mal
və xidmət tələbi ilə qarşılaşan hər hansı bir iqtisadi subyekt lazımı
səviyyədə pul təklif edərək ehtiyacını ödəyəcəkdir. Lakin kreditin dəyərini,
yəni faizini ödəyə bilən şəxs kredit bazarında kredit əldə edə bilməyəcəkdir.
Çünki, bütün bunlarla yanaşı daha bir şey – etibar olmalıdır. Hətta məşhur
bankir Rotşild belə bir fikir söyləmişdir: “Kreditdə mənim üçün bir şey
əsasdır ki, bu da etibardır”.
Ümumiyyətlə hər hansı bir iqtisadi kateqoriyanı başqalarından
fərqləndirmək üçün onların tam sərhədini müəyyən etmək lazımdır.
Kredit münasibətlərini təkcə pul ilə yox, maliyyə münasibətləri ilə də
qarışdırmaq olmaz. Hər şeydən öncə qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə bölgü
münasibətlərini, kredit isə təkrar bölgü münasibətlərini həyata keçirir.
Bundan başqa bütün maliyyə kateqoriyaları birtərəfli istiqamətdə, kredit isə
qarşılıqlı hərəkət edir. Bunu aşağıdakı kimi izah etmək olar:
268
Qeyd etdiyimiz kimi kreditin şərtlərindən biri də müddətlilikdir.
Müddətinə görə kreditlər 3 növə bölünür: qısamüddətli, ortamüddətli,
uzunmüddətli;
Qısamüddətlilər 1 ilə kimi, ortamüddətlilər 1 ildən 5 ilə kimi,
uzunmüddətli kreditlər isə 5 ildən çox müddəti əhatə edir.
Kredit, subyektlərindən asılı olaraq aşağıdakı formalara bölünür:
1. Bank krediti.
2. Kommersiya krediti.
3. Vətəndaş krediti.
4. Beynəlxalq kredit.
5. İpoteka krediti.
6. Dövlət krediti.
Dövlət krediti – dövlət hakimiyyəti orqanları və idarələri timsalında
dövlətlə hüquqi və fiziki şəxslər arasında dövlətin kreditor, borc alan və
zəmanətçi kimi iştirak etdiyi iqtisadi münasibətlərin məcmusudur.
Hər bir iqtisadi kateqoriyada olduğu kimi dövlət kreditinin də
mahiyyətini açmaq üçün onun iqtisadi kateqoriya kimi xarakterizə etmək
lazımdır.
Hər şeydən öncə qeyd etmək lazımdır ki, dövlət krediti əmtəə və ya
pul vəsaitlərinin müvəqqəti, qarşılıqlı hərəkətini təşkil edir. Dövlət krediti
vasitəsilə sərbəst pul vəsaitləri ona ehtiyacı yaranan subyektlərə – dövlətə
və ya fiziki və hüquqi şəxslərə istiqamətlənərək onların bu və ya digər
ehtiyaclarını ödəyir. Bu da dövlət kreditini bir iqtisadi kateqoriya kimi
ictimai münasibətlər sisteminin tərkib hissəsi kimi xarakterizə edir.
Belə ki, dövlət krediti fundamental ictimai münasibətlərə daxil olmasa
da, hər hansı bir dəyərin hərəkətini özündə əks etdirən iqtisadi
münasibətlərin ayrılmaz hissəsidir.
Ümumiyyətlə, dövlət kreditinin mahiyyətinə necə aydınlıq gətirmək
269
olar? Belə ki, hər hansı bir obyektin və ya məfhumun mahiyyəti onun daxili
aləmini xarakterizə edir. Beləliklə mahiyyət anlamına obyektiv təbiəti,
meydana gəlmə xüsusiyyəti və fəaliyyəti daxildir.
Geniş mənada dövlət kreditinin təbiəti onun müxtəlif növlərində deyil
bütün formalarının daxil olduğu kredit münasibətlərində əks olunur. Dövlət
kreditinin təbiətinə təkcə onun mahiyyəti yox, eyni, zamanda mövcud olma
forması da daxildir. Dövlət kreditinin mahiyyəti onun zəruriliyi və səbəbləri
ilə də sıx bağlıdır.
Bir iqtisadi kateqoriya kimi dövlət kreditinin də mahiyyətini izah
etmək üçün aşağıdakı metodoloji prinsiplərdən istifadə etmək lazımdır:
Dövlət kreditinin bütün müxtəlifliyi onun formalarından asılı
olmayaraq mahiyyətini əks etdirir. Məsələn, dövlət krediti uzun və
qısa müddətli ehtiyaclara yönələ bilər, eyni zamanda o daxili və ya
xarici iqtisadi münasibətlər yarada bilər, yaxud əmtəə, ya da pul
formasında ola bilər. Bütün bu müxtəliflikdən asılı olmayaraq
dövlət krediti özünün ümumi xarakteristikasına malikdir.
Dövlət kreditinin mahiyyəti kredit münasibətlərinin bütövlüyünü
əks etdirir. Əgər hər hansı bir kredit müqaviləsində borc alan
vəsaiti qaytarmırsa, bu o demək deyildir ki, dövlət kreditinin bir
kredit forması kimi əsas şərtlərindən biri olan qaytarılmaqlıq
prinsipi öz məcburiliyini itirir. Deməli dövlət krediti hər hansı bir
kredit müqaviləsində öz şərtlərindən birini itirsədə o öz tamlığını
və mahiyyətini qoruyub saxlayır.
Dövlət kreditinin mahiyyətini analiz etdikdə onun tam mənasını
özündə əks etdirən konkret xarakterik incəliklərini açmaq tələb
olunur. Bunun üçün də dövlət kreditinin strukturu ilkin zərurətə
çevrilir.
Dövlət kreditinin strukturu hər şeydən öncə dəyişməz və sabitdir.
Dövlət krediti bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərdən ibarətdir. Bu
elementlər dövlət kreditindəki münasibətləri əhatə edən subyektlərdir.
Növündən və vaxtından asılı olaraq bu subyektlər biri birindən müxtəlif
məsafədə və istiqamətdə yerləşə bilərlər. Lakin yenə de subyektlərin
qarşılıqlı asılılığı həmişə dəyişməz qalır. Dövlət krediti münasibətlərində
subyekt kimi daima kreditor və borclu, bəzən də zəmanətçi çıxış edir.
Bir çox hallarda kredit münasibətləri əmtəə bazarında meydana gəlir.
Əmtəənin alqı-satqısı prosesi həmişə eyni zamanda baş verə bilmir. Çünki,
alıcı hər bir zaman aldığının dəyərini o andaca ödəmək iqtidarında olmur,
beləliklə ödəniş müəyyən vaxtdan sonra baş tutur. Bu formada yaranan alqı-
satqı prosesində artıq satıcı kreditora, alıcı isə borcluya çevrilir. Bu cür
əmtəə formasında olan dövlət krediti zamanı dövlət daha çox zəmanətçi
kimi çıxış edir. Bir çox beynəlxalq və yerli istehsalçılara dövlət, zəmanət
270
təqdim etməklə zəruri istehsal vasitələri və s.-ni prioritet sahələrə cəlb
edərək məqsədli iqtisadi siyasət yürüdür.
Dövlət krediti münasibətlərində kreditor – borcu təklif edən
subyektdir. Bu halda kreditor kimi həm dövlət, həm də hüquqi və fiziki
şəxslər çıxış edir.
Hər hansı bir subyektin kreditor kimi çıxış etməsi üçün hər şeydən
öncə o əmtəə və ya sərbəst pul vəsaitinə malik olmalıdır. Bu vəsaitlərin
mənbəyi kimi həm şəxsi və ya dövlət yığımı, həm digər cəlb olunmuş
vəsaitlər, həm də müxtəlif resurslar çıxış edə bilər. Kreditin mənbəyi kimi
sərbəst vəsaitlərlə yanaşı realizə olunmamış əmtəələr də yer ala bilər.
Kreditor kimi müxtəlif şəxslər çıxış edirlər ki, sərbəst pul resurslarını
dövlətə borca verirlər. Beləliklə könüllü olaraq kreditora çevrilirlər. Bu
halda dövlət borc alan kimi çıxış edir. Ancaq vaxtı çatdıqda vəsait geri
qaytarılmasa ikinci subyekt, yəni, borclu kimi çıxış edən dövlət məcburiyyət
qarşısında qalır. Əgər, digər kredit formalarında borc alan kreditorun
sanksiyaları ilə üzləşirsə dövlət kreditində borclu olaraq dövlət, kredit
münasibətlərinin əsası olan etibarı itirir.
Dövlət kreditində kredit vəsaitinin qaytarılması məsuliyyəti borc
alanın üzərinə düşsə də elə hallar olur ki, eyni məsuliyyəti kreditor da çəkir.
Məsələn, bilavasitə hər hansı bir dövlətə və ya həmin dövlətin zəmanəti ilə
digər subyektlərə kredit açan bir xarici bank borc vəsaitinin mənbəyi cəlb
olunmuş əmanət və depozitlər olduğuna görə onun qaytarılması üçün eyni
öhdəlik daşıyır.
Bütün bunlarla yanaşı kreditor daha vacib bir fəaliyyətin əsasını
qoyur. Belə ki, müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslər kreditor kimi, dövlətin
faktiki pul və ya kapital ehtiyacını ödədiyi halda, kreditor kimi çıxış edən
hər hansı bir dövlət də lazımı sahələrin kapitallaşdırılmasını həyata keçirir.
Beləliklə kredit bazarına könüllü atılan kreditor ölkənin sosial – iqtisadi
inkişafında bilavasitə iştirak edir.
Borc alan – dövlət krediti münasibətlərində kredit alan və onu
qaytarmağa borclu olan tərəfdir.
Borclu və borc alan həm yaxın həm də, fərqli anlam daşıyır. Hər hansı
bir müəssisə və yaxud şəxs vergi, sığorta ödəmələrini və ya kommunal
ödənişləri gecikdirə bilər,lakin burada heç bir kredit münasibətindən söz
getmir. Bu halda həmin müəssisə və ya şəxs borclu adlanır. Borc – təkcə
iqtisadi deyil, eyni zamanda ictimai münasibətlərin elementidir. Bundan
fərqli olaraq isə bütün kredit münasibətləri kimi dövlət kreditində də söhbət
borcludan yox borc alandan getməlidir.
Dövlət kreditini digər kredit formalarından fərqləndirən bir çox
cəhətlər vardır. Bu da onun subyektlərindədir ki, ya kreditor ya da borc alan
kimi dövlətin iştirakını şərtləndirir. Deməli dövlət kreditində borc alan kimi
271
həm dövlət, həm də müxtəlif hüquqi və fiziki şəxslər çıxış edə bilər.
Bir kredit forması kimi dövlət kreditində də borc alanı kreditordan
fərqləndirən bir çox əsaslı cəhətlər vardır. Bunları aşağıdakı kimi yaza
bilərik:
1. Borc alan kredit vəsaitinin sahibi sayılmır, yalnız həmin vəsaitin
müvəqqəti istifadəçisi olaraq qalır;
2. Borc alan ssuda vəsaitini həm tədavül, həm də istehsal sferasında
əldə edir. Kreditor isə ssudanı istehsala daxil olmadan, yəni,
mübadilə fazasında təklif edir.
3. Borc alan öz təsərrüfatında və yaxud məqsədli fəaliyyətində dövrü
başa vurduqdan sonra borc vəsaitini geri qaytarır. Bu ödənişi
həyata keçirmək üçün borc alan öz fəaliyyətini elə qurmalıdır ki,
son nəticədə həm əsas, həm də faiz məbləğini geri qaytara bilsin.
Bunu daha çox dövlətin borc alan kimi çıxış etdiyi kredit
münasibətlərinə aid etmək olar. Belə ki, borc öhdəliklərini üzərinə
götürmüş hökumət vəsaiti elə səmərəli və məqsədli sərf etməlidir
ki, sonda borclarını tam idarə edə bilsin.
4. Borc alan yalnız istifadəyə götürdüyü dəyər yox, üstəlik kreditor
mənfəətini, yəni, kredit (ssuda) faizini ödəməlidir.
5. Kreditor asılı halda olan borc alana öz maraqlarını bildirir. Borc
alanın kreditordan yaranan iqtisadi asılılığı, onu əldə etdiyi vəsaiti
düzgün yerləşdirməyə və son nəticədə əsas məbləğ ilə yanaşı
kredit faizini də qaytarmağa yönəldir. Bundan başqa borc alan
hazırkı kreditor timsalında öz gələcək potensial kreditorunu görür
və kredit müqaviləsindən irəli gələn bütün öhdəlikləri tam yerinə
yetirməli olur, bununla da növbəti kredit üçün zəmin yaradır.
Sonuncu prinsip dövlət ilə kreditor əhali arasındakı kredit
münasibətləri üçün daha xarakterikdir. Çünki, əhalinin etibarını itirmiş bir
dövlət vəsait qıtlığı ilə üzləşdikdə xarici mənbələrə “əl açmalıdır”.
Borc alanın kreditordan nisbətən asılı mövqedə durması onun
sözügedən münasibətlərdə bir tərəf kimi öz əhəmiyyətliliyini itirməsi demək
deyildir. Borc alan olmasa kreditor da mövcud ola bilməz. Borc alanın işi
təkcə vəsaiti əldə etməklə bitmir, eyni zamanda o, resursları düzgün
yerləşdirməli və bu yolla da borclarının öhdəsindən gələ bilməlidir. Bu
mənada borc alan – elə bir istehsal qüvvəsidir ki, resursların optimal həddə
qəbul edilməsi onun məqsədli istifadəsi və tam həcmdə geri qaytarılması
yalnız ondan asılıdır.
Dövlət kreditinin daha çox istifadə olunan formalarından biri də borc
alan kimi, məhz dövlətin çıxış etdiyi münasibətlərdir. Bu halda dövlət sanki,
bu münasibətlərdə kreditor qismində çıxış edən müxtəlif hüquqi və fiziki
şəxslərdən asılı hala düşür. Çünki bu şəxslərin dövlət qiymətli kağızlarında
272
yatırdıqları investisiya yalnız və yalnız onların iradəsindən asılıdır. Amma
bununla paralel olaraq dövlət həmin borc vəsaitini ölkənin bir sıra sosial –
iqtisadi boşluqlarına yönəldərək ümumi iqtisadi siyasətə qulluq etmiş olur
ki, bu da həmin kreditorların mənafeyi ilə üst-üstə düşür.
Digər bir tərəfdən bir çox əsaslı sahələrin kreditoru kimi dövlət
vəsaitlər yönəldərsə bu da son nəticədə yenə dövlətin inkişafı və ölkənin
çiçəklənməsi deməkdir.
Kredit münasibətlərində iştirak edərək dövlət və müxtəlif hüquqi və
fiziki şəxslər biri kreditor, digəri borc alan kimi vahid məqsədə xidmət
edirlər. Bu münasibətlərdə subyektlər öz yerlərini dəyişə bilərlər; kreditor –
borc alan, borc alan isə kreditor ola bilər. Müasir dövlət krediti
münasibətlərində bu subyektlər həm borc alan, həm də kredit ola bilər.
Dövlət kredit münasibətlərində kreditor və borc alan bu
münasibətlərin 2 müxtəlif qütbündə dayanan subyektlərdir ki;
1. Bu subyektlərin hər biri hüquqi cəhətdən müstəqil şəxslərdir.
2. Kredit münasibətlərinin iştirakçısı kimi biri birilərinə mülkiyyət
üzərində cavabdehlikləri vardır.
3. Qarşılıqlı 2 subyekt kimi iqtisadi maraqları biri-birindən asılır.
Kreditin bir forması kimi dövlət krediti də özünəməxsus
münasibətlərə əsaslanan ayrıca sistem kimi tamlığa və daimiliyə malikdir.
Ümumiyyətlə, kredit münasibətlərində istənilən şəxs və ya müəssisə
borc alan kimi çıxış edə bilməz. Bunun üçün kreditin əsas şərtlərindən biri
olan təminatlılıq mövcud olmalıdır. Təminatlılıq kimi həmin şəxsin və ya
müəssisənin mülkiyyətində olan sərbəst resurslar və ya əmlakı qəbul olunur.
Bundan başqa kreditorun borc alana olan etibarı da təminat rolunu oynaya
bilər.
Kreditin yuxarıda qeyd etdiyimiz əsas şərti dövlət krediti
münasibətləri üçün də əsasdır. Lakin burada təminat kimi daha çox əmlak və
digərləri yox, etibar çıxış edir. Bunu birbaşa olaraq dövlətin borc alan kimi
iştirak etdiyi kredit münasibətlərinə aid etmək olar. İstər ölkə daxili
mənbələr, istərsə də beynəlxalq maliyyə qurumları və banklar hər hansı bir
dövlətə kredit açdıqda dövlətə olan inamı və etibarı əsas götürürlər.
Kreditor və borc alanın arasındakı münasibətlər qarşılıqlı birlik
xarakteri daşıyır. Dövlət krediti münasibətinin iştirakçıları olan bu iki
subyekt, yəni borc alan və kreditor bir xəttin iki müxtəlif tərəflərində
dayanmışdır. Kreditor-sudanı təqdim edən tərəf, borc alan isə verilən
ssudanı qəbul edən tərəfdir.
Vahid məqsəd uğrunda fəaliyyət göstərən hər birinin öz maraqları
vardır ki, bu da onların tutduqları mövqeyə əsaslanır. Belə ki, kreditor
verdiyi kredit üçün daha çox haqq (faiz) almağa, borc alan isə aldığı vəsait
üçün daha az ödəniş etməyə, yəni, nisbətən daha aşağı faizli suda almağa
273
çalışır.
Dövlət kreditinin strukturunda kreditor və borc alan ilə yanaşı daha bir
obyekt yer almaqdadır. Bu, iki kredit subyekti arasındakı əlaqənin əsasını
təşkil edən, əvvəlcə kreditordan borc alana, sonra isə borc alandan kreditora
istiqamətlənən kredit (ssuda) məbləğidir.
Kredit məbləği hər şeydən öncə realizə olunmuş dəyərdir. Bu məbləğ
öz müvəqqəti sahibinə yəni, borc alana çatdıqda isə öz hərəkətsizliyinə son
qoyur və istehsala, eləcə də digər sahələrə yönəldilərək əlavə dəyər yaradır.
Bundan başqa, əgər dövlət cəlb etdiyi kredit məbləğini dövlət büdcəsindəki
qeyri-tarazlığın aradan qaldırılmasına və yaxud büdcə kəsrinin örtülməsi
kimi fiskal ehtiyaclara yönəldirsə, ilk baxışdan heç bir əlavə dəyər
yaranmırsa da sosial – iqtisadi inkişafa gətirib çıxaran bu tədbir kredit
məbləğinin effektivliyindən xəbər verir.
Kredit münasibətlərinin bir hissəsi olan dövlət krediti çərçivəsində də
suda dəyəri əlavə olaraq tələb dəyərinə malikdir. Bu da kredit faizi adlanır.
Məhz kredit faizi borc alandan kreditora istiqamətlənərək ümumi dəyəri
formalaşdırır. Kredit faizi (suda faizi) dövlət kreditinin mühüm tərkib
hissəsi olmaqla məqsədyönlü fəaliyyətin sürətlənməsinə gətirib çıxarır.
Kredit faizi borc alana imkan vermir ki, o vəsaiti donduraraq yığımda
saxlasın və səmərəliliyini itirmiş olsun. Kredit faizinin köməyi ilə bu pul
vəsaitləri yığımın sərhədini aşaraq istər şəxsi, istərsə də ümummilli
mənafeyə xidmət edir.
Kredit məbləğinin vacib cəhətlərindən biri də onun avans xarakteri
daşımasıdır. Dövlət kreditorlardan borc məbləğini təkcə ona görə istəmir ki,
onun hazırda bu vəsaitə ehtiyacı var, həm də ona görə ki, alınmış bu kredit
məbləği gələcəkdə bir sıra mənfəətin mənbəyi kimi çıxış edir. Beləliklə
kreditor sərbəst pul vəsaitini dövlətə verərkən mənfəət yaratmış olur ki, bu
da kreditin avans xarakteri daşıması ilə bağlıdır.
Kreditordan borc alana yönələn kredit məbləği öz hərəkəti zamanı
dəyərini saxlayır. Borc alan son nəticədə aldığı məbləğin bərabər dəyərini
qaytarmaq məcburiyyətindədir. Alınan dəyər nisbətində də suda faizi
ödənilməlidir.
Deməli, dövlət kreditinin fundamental keyfiyyətlərindən biri də
dəyərin qorunmasıdır. Müasir şəraitdə isə bu prinsip heç də həmişə
gözlənilmir. Bunun da başlıca səbəbi inflyasiya problemi ilə bağlıdır.
Nəticədə borc alan kredit məbləğini tam ekvivalent dəyəri ilə yox, nominal
dəyəri ilə qaytarır.
Kredit məbləğinin bu yolla, yəni, inflyasiya şəraitində qaytarılması
kreditorları məcbur edir ki, onlar məbləğin dəyərsizləşməsinin qarşısını bu
və ya digər yollarla alsınlar. Bu məqsədlə, tez-tez müraciət olunan
vasitələrdən biri də kredit faizidir. Mövcud inflyasiya dərəcəsindən yüksək
274
olan kredit faizi bu problemin qarşısını alır. Bu da müsbət faiz adlanır.
Ümumiyyətlə, kredit münasibətlərinin strukturu yuxarıda qeyd
etdiyimiz həlqələrdən ibarətdir. Bura, kreditor, borc alan, kredit məbləği,
kredit faizi, yəni kredit bazarındakı tələb dəyəri və kredit təminatı daxildir.
Dövlət krediti ümumi kredit münasibətlərinin tərkib hissəsi olsa da,
struktur baxımından fərqləndirici xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, dövlət
krediti strukturunun növbəti həlqəsi dövlət zəmanətidir.
Dövlət zəmanəti bütün dövlət krediti münasibətlərində iştirak etmir.
Bura ancaq dövlətin zəmanətçi kimi çıxış etdiyi kredit münasibətləri
daxildir. Dövlət kreditinin bir forması olan, dövlətin yalnız zəmanətçi kimi
iştirak etdiyi kredit münasibətlərini bu sıraya aid edən ancaq və ancaq dövlət
zəmanətidir.
Burada belə bir sual ortaya çıxır ki, nə üçün dövlət zəmanəti dövlət
krediti strukturunun bir həlqəsi kimi götürülür? Buna belə cavab verək:
Məsələn, hər hansı bir müəssisə beynəlxalq maliyyə qurumları, və ya
xarici banklar ilə kredit müqaviləsi bağlayırsa bu zaman həmin kredit
anlaşması özlüyündə həm beynəlxalq kredit, həm də bank, yaxud
kommersiya kreditidir.
Bundan fərqli olaraq, sözügedən kredit müqaviləsinin bir şərti kimi
xarici mənbələr dövlət zəmanəti tələb edərlər Yəni, Yəni, dövlət buna
zaminlik verərsə bu kredit eyni zamanda dövlət kreditinə çevrilir.
Deməli dövlət zəmanəti vasitəsilə istənilən kredit forması eyni
zamanda dövlət kreditinə çevrilə bilər.
|