DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)


 İnflyasiyanın idarə olunması və onun azaldılması istiqamətləri



Yüklə 2,33 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/41
tarix07.06.2020
ölçüsü2,33 Mb.
#31840
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41
Maliyye


3.2. İnflyasiyanın idarə olunması və onun azaldılması istiqamətləri 

 

 



İnflyasiya 

proseslərinin 

idarə 

edilməsi 



məqsədilə 

aparılan 

korrelyasiya-reqressiya  təhlili  və  onun  ekonometrik  şərhi  göstərir  ki, 

Respublikamızda  inflyasiya proseslərinin  inkişafında qeyri-monetar amillər 

daha fəaldır. Son dövrlərdə bu tendensiyada cüzi dəyişikliklər olsa da yaxın 

və  orta  müddətli  dövrdə  qeyri-monetar  amillərin  təsir  dərəcəsinin  yüksək 

olaraq  qalması  şübhə  doğurmur.  Odur  ki,  iyunun  1-nə  olan  son  statistik 

məlumatlara görə, cəmi amillərin tərkibində qeyri-monetar amillərin payı 69 

faizdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2006-cı  ilin 5 ayı (yanvar-aprel ayları) 

üzrə müvafiq göstərici 79 faiz təşkil etmişdi. Aprel ayı ilə müqayisədə may 

ayı  üzrə  monetar  amillərin  fəallaşmasının  əsas  səbəbi  pul  kütləsinin  keçən 

ilin yanvar-may ayları üzrə 15 faiz artması olub. Bu özündən əvvəlki dövrlə 

(yanvar-aprel ayları üzrə) müqayisədə 6,7 faiz çoxdur.  

korrelyasiya-reqressiya  təhlilinin  tətbiqi  inflyasiya  proseslərində 

monetar  və  qeyri  monetar  amillərin  rolunun  real  qiymətləndirilməsinə 

imkan verir. Milli Bank son zamanlar antiinflyasiya siyasətini başlıca olaraq 

pul  kütləsinin  tənzimlənməsi  və  milli  valyutanın  xarici  təzyiqlərdən 

sığortalanması  istiqamətində qurmaqdadır. Pul kütləsinin tənzimlənməsinin 

kölgə  iqtisadiyyatının  nisbətən  yüksək  səviyyəsi  və  qiymətli  kağızlar 

bazarının  zəif  inkişafı  şəraitində  aparılması  Milli  Bankın  antiinflyasiya 

istiqamətində  fəaliyyətini  çətinləşdirərək,  onun  nəticələrinin  səmərəliliyini 

azaltmaqdadır.  Bu  ekzogen  amillərin  təsiri  nəticəsində  hökumətin  apardığı 

tənzimləmə  əməliyyatlarının  gizli  pul  axınlarına  təsirsiz  qalması  monetar 


 

45

tənzimləmə  alətlərinin  antiinflyasiya  effektini  xeyli  aşağı  salır.  Görülən 



məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində neft gəlirləri hesabına əldə edilən valyuta 

gəlirlərinin  dövlət  depozitləri  vasitəsilə  sterilizasiyası,  yəni  pul  bazasının 

artan  hissəsinin  neytrallaşdırılması  və  gələcəkdə  gözlənilən  böyük  neft 

pullarının idarə olunması istiqamətində təcrübə əldə etmək də mümkündür. 

 Hazırda  Azərbaycanda  yuxarıda  sadalanan  inflyasiya  tiplərinin 

hamısı  fəaldır.  Eyni  zamanda  dünya  bazarında  neftin  qiymətinin  kəskin 

bahalaşması  və  mövsümi  qiymət  artımları  da  bazarların  qarşılıqlı  təsiri 

şəraitində  inflyasion  meylləri  artırır.  Bütün  bu  amillərin  ümumi  inflyasiya 

proseslərinin  təsir  payını  hesablamaqla  hansının  daha  güclü  və  ya  zəif 

olmasını  müəyyənləşdirmək  üçün  daha  dərin  və  genişləndirilmiş  çoxamilli 

təhlilə  ehtiyac  yaranır.  Bu  halda,  hər  bir  amilin  təsir  dərəcəsini 

qiymətləndirməklə  daha  real  və  nəticəli  antiinflyasiya  siyasəti  qurmaq 

mümkündür. 

Təcrübə  göstərir  ki,  əks  təqdirdə  düzgün  hədəfə  tuşlanmayan 

antiinflyasiya  siyasəti  şəraitində  inflyasiyanı  fəallaşdıran  amillərin  siyahısı 

daha  da  genişlənir.  Belə  olan  halda  inflyasiya  yaradan  çoxsaylı  amillərin 

eyni  zaman  və  məkan  çərçivəsində  fəaliyyəti  və  bu  kontekstdə,  həmçinin 

bazarların  qarşılıqlı  təsir  imkanlarının  artımı  inflyasiya  proseslərinin  daha 

çox  qeyri-monetar  müstəvidə  fəallaşmasına  gətirib  çıxarır  ki,  bu  da  şok 

yaradan  amilləri  xeyli  dərəcədə  aktivləşdirə  və  inflyasiyanın  səviyyəsini 

ikirəqəmli ədədə qədər yüksəldə bilər. Artan dinamika ilə müşahidə olunan 

neft  gəlirləri  hesabına  fiskal  genişlənmə,  dövriyyədə  pul  kütləsinin 

çoxalması  isə  bu  prosesi  idarəolunmaz  vəziyyətə  gətirib  çıxarmaqla 

inflyasiyanı  yaxın  və  orta  müddətli  inkişaf  dövrünün  əsas  sosial-iqtisadi 

probleminə çevirə bilər. 

İnflyasiyanın  iki  rəqəmli  həddi  baş  verdikdə  manatın  alıcılıq 

qabiliyyətinin  azalması  daha  böyük  rəqəmlərlə  oluna  bilər.  Manatın 

möhkəmlənməsi  ölkəyə  neft  dollarının  axını  ilə  əlaqədardır.  Belə  bir 

şəraitdə  getdikcə  manatın  möhkəmlənməkdə  davam  edəcəyi  gözlənilir. 

Nəzərə  alsaq  ki,  ölkəmizin  Milli  bankı  üzən  məzənnə  siyasəti  aparır  və  bu 

isə  manat-dollar  münasibətlərinin tələb-təklifdən  asılı olması deməkdir. Bu 

da  ölkə  iqtisadiyyatının  maliyyə  -  fiskal  intizamın  gücləndirilməsi.  əmtəə 

bazarlarında  rəqabət  şəraitinin  yaxşılaşması,  qeyri-neft  ticarət  sektorunun 

əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsi  və  maliyyə-kapital  bazarının  inkişafının 

sürətlənməsi  nəticəsində  makroiqtisadi  sabitliyin  qorunub  saxlanması  üçün 

mühüm amillər olacaqdır. Maliyyə sabitliyinin qorunması məqsədilə kapital 

bazasının  möhkəmləndirilməsi  davam  etdirilməli,  bank  sisteminin 

institusional bazasının, o cümlədən, korporativ idarəetmə sisteminin, xüsusi 

risk  menecmentinin  daha  da  təkmilləşdirilməsi  təmin  edilməlidir.  Əhalinin 

maliyyə  xidmətlərinə  çıxış  imkanlarının  daha  da  genişləndirilməsi 



 

46

məqsədilə  maliyyə  sisteminin  institusional  inkişafı  istiqamətində  tədbirlər 



davam etdirilməlidir.  

Yüksək  inflyasiya  yalnız  maliyyə  sisteminə  deyil,  bütövlükdə 

cəmiyyətin  iqtisadi  sisteminə  mənfi  təsir  göstərən,  təhlükəli  iqtisadi 

proseslərdən  biridir.  Bu  gün  inflyasiya  praktiki  olaraq  bütün  dünya 

ölkələrinin 

iqtisadiyyatında 

özünəməxsus 

tərzdə 


fəaliyyətdədir. 

inflyasiyanın yüksək olmayan və idarə edilə bilən səviyyəsi heç də təhlükəli 

hesab  olunmur.  İnflyasiyanın  yüksək  həddi  isə  real  xərclərin  artmasına, 

yığımların  dəyərsizləşməsinə,  istehsalçıların  keyfiyyətli  məhsul  istehsalına 

olan maraqlarının azalmasına təkan verə bilər. 

Belə bir vəziyyətdə inflyasiyanı yalnız monetar vasitələrlə nəzarətdə 

saxlamağın  istənilən  yolu  iqtisadiyyatı  iflic  vəziyyətinə  sala  bildiyi  üçün 

bəzi hallarda qeyri-monetar tədbirlərin də həyata keçirilməsi  zəruridir.   

Bəzən    tədqiq  olunan  ənənəvi  təkliflər  inflyasiya  probleminin  həlli 

üçün əsas ola bilməz. Bu problemin həllinə daha geniş istiqamətləri özündə 

birləşdirən kompleks yanaşma tələb olunur: 

  monetar siyasətdən səmərəli istifadə etmək; 

  kreditlərin istifadəsi üzərində nəzarəti gücləndirmək; 

  tam əsaslandırıla bilməyən kapital qoyuluşlarının dayandırılması;  

  monetar siyasətdən ehtiyatla istifadə; 

  bəzi  strateji  sahələrin  xammal  və  məhsullarla  təmin  edilməsini 

özündə birləşdirən birbaşa nəzarətin olması. 

Hal-hazırda,  kəmiyyət  nəzəriyyəsi  az  da  olsa  öz  əhəmiyyətini 

itirməsinə  baxmayaraq,  bəzən  qiymətlərin  ümumi  səviyyəsinin  dəyişməsi 

pul  kütləsinin  dəyişməsi  ilə  də  müəyyən  edilir.  Qiymətlərin  ümumi 

səviyyəsinin  dəyişməsi  əsas  etibarı  ilə  sahibkarların,  istehlakçıların  və 

hökumətin məcmu xərclərinin artmasına səbəb olur.  

Artıq  tələbin  aradan  qaldırılması  metodları  pul  siyasətinin  təqdim 

etdiyi metodlara nisbətən maliyyə siyasəti tərəfindən təqdim edilən metodlar 

daha  səmərəlidir.  Adətən  inflyasion  təzyiq  dövründə  faiz  dərəcəsi  yüksək 

olur  və  investisiya,  istehlak  məsrəflərinə  əhəmiyyətli  təsir  göstərə  bilmir. 

Əgər  pul  siyasəti  tədbirləri  mütəmadi  olaraq  böyük  həcmdə  həyata 

keçirilərsə,  bu  zaman  onlar  əks  təsir  də  göstərə,  yəni  inflyasiyanı  daha  da 

artıra bilər. 

Fikrimizcə,  təkcə  pul  siyasəti    vasitəsilə  iqtisadiyyatda  dayanıqlı 

stabilliyə nail olmaq üçün yeganə alət ola bilməz. Lakin maliyyə siyasəti və 

hökumətin  həyata  keçirdiyi  digər  istiqamətlərdəki  tədbirlərlə  birlikdə  bu 

məqsədə çatmaq üçün  pul siyasəti köməkçi rol oynaya bilər.  

Eyni  zamanda,  pul  siyasəti  öz  təbiətinə  görə    də  inflyasiyanın 

qarşısını  almaqda  yeganə  vasitə  ola  bilməz.    Çünki  müasir  cəmiyyətdə 

xərclərin  həcmini  pul  təklifinin  azaldılması  və  ya  artırılması,  kreditlərin 



 

47

genişləndirilməsi və ya əksinə azaldılması yolu ilə ciddi nəzarətdə saxlamaq 



konsepsiyasının  tam  reallaşması  şübhə  doğurur.  Sərvətin  bir  tərəfdən 

daşınmaz  əmlak  və  əmtəələr,  digər  tərəfdən  isə  pul  kateqoriyasına 

bölünməsini  nəzərə  alsaq,  onda  sərvəti  mülkiyyət  hüquqları  ilə  xarakterizə 

etmək  olar.  Demək  olar  ki,  bu  zaman  pulun  keçid  formasına  malik  olan 

likvid  aktivlərin  iri  həcmi  yaranır,  hökumət  borclarının  artımı  likvid 

aktivləri  artırır,  qısamüddətli  hökumət  öhdəlikləri  isə  pula  çevrilməyə  çox 

yaxın olmaqla bərabər əmanət depozitlərinin həcmini də artırmalı olur.  Belə 

bir  şəraitdə  isə  pulların  miqdarına  nəzarət  etməklə  xərclərin  səviyyəsini 

nəzarətdə saxlamaq xeyli çətinləşir.  

Pul  təklifini  mümkün  qədər  kəskin  surətdə  azaltmaqla,  qısa  bir 

zamanda  inflyasiyaya  son  qoya  bilərik.  Lakin  inflyasion  inkişafla  pulun 

miqdarının  azaldılmasına  qarşı  mübarizə  aparmaq  ciddi  problemlər  yarada 

bilər. 

Təcrübə  göstərir  ki,  milli  gəlir  artıqda  pul  kütləsi  də  artır.  Lakin 



sonuncunun  artımı  milli  gəlirin  artımına  nisbətən  daha  sürətlə  baş  verir. 

Nəticədə isə gəlirə nisbətən pul kütləsinin miqdarı xeyli artmış olur. 

Pulların  neytrallığı  nəzəriyyəsinə  görə  pul  təklifi  dəyişilməz  qaldıqda 

pul  gəlirləri  də  dəyişilməz  olur.    Eyni  zamanda  məhsuldarlığın 

yüksəldilməsi  qiymətlərin  aşağı  düşməsinə  səbəb  olur.  Bu  da  pulun 

kəmiyyət nəzəriyyəsinə uyğundur. Bu nəzəriyyəyə görə pulların miqdarının 

istənilən  cür  dəyişməsi    məhsuldarlıqdan  asılı  olaraq  qiymətlərin  tez-tez 

dəyişilməsi  ilə  nəticələnən  pul  gəlirlərinin  də  dəyişilməsi  ilə  müşayiət 

olunur.  

Miqdar nəzəriyyəsinə əsasən pulların  miqdarının  artması gəlirlərin də 

proporsional olaraq artmasına səbəb olmasına baxmayaraq, gəlirlərin artımı 

isə pulların miqdarını artırmadan baş verə bilmir. 

Milli  gəlirin  artması  mütləq  olaraq  pul  təklifinin  artması  ilə 

əlaqədardır.  Lakin  pulların  miqdarının  artması  pul  gəlirlərinin  səviyyəsinin 

yüksəlməsinə cüzi təsir göstərə bilər.   

Eyni  zamanda  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  şəraitdən  asılı  olaraq  pulların 

miqdarı  milli  gəlirə  müxtəlif  dərəcələrdə  təsir  göstərə  bilər.  Milli  gəlirlə 

pulların  miqdarı  arasında  mürəkkəb  və  şəraitdən  asılı  olaraq  dəyişkən 

asılılıq mövcuddur. 

Fikrimzcə, pul təklifinin müəyyən artımı olmayana qədər  milli gəlirin 

səmərəli  və  uğurlu  artımı  baş  verə  bilmir.  Pul  kütləsinin  artımı  həm 

qiymətlərin  ümumi  səviyyəsinin  yüksəlməsi,  həm  də  məhsul  buraxılışının 

həcminin  artması  ilə  əlaqədar  ola  bilər.    Təklifin  qiymətlərin 

dinamikasından  asılılığını  nəzərə  alaraq  belə  bir  nəticəyə  gəlmək  olar  ki, 

əgər pul gəlirləri real gəlirlərdən tez artmırsa, məşğulluğun genişlənməsi və 

məhsul  istehsalının  çoxalması  ciddi  maneələrlə  qarşılaşmadan  baş  verə 



 

48

bilməz.    Əgər  pul  gəlirləri  məhsul  buraxılışına  nisbətən  sürətli  artarsa 



vəziyyət  daha  da  ağırlaşa  bilər.  Dəyişkən  vəziyyətdən  asılı  olaraq  pul 

gəlirlərinin  real  gəlirlərə  nisbətən  artım  tempinin    məşğulluğu  və 

məhsuldarlığı təmin edən  optimal variantı mövcuddur. 

Fərdi investisiyaların sürətli genişlənməsi bir qayda olaraq dövriyyəyə 

yeni pulların  buraxılması  hesabına  maliyyələşdirilməlidir. Bu pullar  bazara 

əmtəə  və  xidmətlərin  alınması  məqsədilə  buraxıldığı  üçün  buna  uyğun 

olaraq  gəlir  də  artır  ki,  bu  zaman  istehlakın  səviyyəsi  müvəqqəti  olaraq 

ləngiyir.  Yeni,  daha  yüksək  gəlir  istehlakı  çıxmaq  şərtilə  investisiyaların 

yeni axınına imkan yaradır. 

Xərclərin  xalis  artımı  isə  yeni  pullar  hesabına  təmin  ediləcəkdir. 

Beləliklə, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, fərdi investisiyaların və hökumət 

xərclərinin  artımının  səmərəliliyi  pul  təklifi  artmayana  qədər  tam  hesab 

edilə bilməz. 

Təcrübə  göstərir  ki,  yeni  məzənnə  rejiminə  keçid  zərurəti    valyuta 

böhranı  ilə  əlaqədar  meydana  gəlir  və  tədricən  həyata  keçirilir.  Çünki, 

burada  mövcud  məzənnə  rejiminin  qorunub  saxlanılması  valyuta 

ehtiyatlarının həddən artıq tükənməsi təhlükəsi yaratmır. Valyuta bazarında 

xarici  valyuta  təklifinin  tələbi  üstələməsi  şəraitində  mövcud  valyuta 

rejiminin  saxlanılması  izafi  pul  ekspansiyasına  gətirib  çıxarır  ki,  bu  da 

yüksək  inflyasiyaya  yol  aça  bilər.  Bununla  əlaqədar  olaraq  pul  kütləsinin 

inflyasion  artımının  qarşısını  almaq  yollarından  biri  kimi  son  vaxtlar  daha 

sərbəst məzənnə rejiminə keçidi zəruri edir. 

Böyük  miqdarda  xarici  valyutanın  ölkəyə  daxil  olması  və  onun 

konvertasiyası,  genişləndirilmiş  fiskal  siyasətin  həyata  keçirilməsi 

nəticəsində dövriyyədə olan pul kütləsi  həcminin  artması  fonunda  izafi pul 

kütləsinin  müxtəlif  maliyyə  alətlərinə  cəlbolunma  mexanizminin  kifayət 

qədər  inkişaf  etməməsi  monetar  inflyasiyanın  inflyasiya  yaradan  amillər 

arasında iştirak payını artırmaqdadır. Son zamanlar xarici valyuta hasilatının 

çoxalması,  bankların  likvidliyinin  artması,  milli  valyutanın  revalvasiyası 

aktiv  valyuta  müdaxiləsini  sürətləndirmiş  və  son  nəticədə  pul  bazası 

genişlənmişdir.  Odur  ki,  bir  tərəfdən  pul  bazasının  genişlənməsi  hesabına 

iqtisadi  yüksəlişin  müşahidə  olunması,  digər  tərəfdən  də  inflyasiya 

meyllərinin  güclənməsinə  gətirib  çıxarıb.  Eyni  zamanda  cari  ildə  dövlət 

xərclərinin  kəskin  artımı  üzərində  qurulan  genişləndirilmiş  fiskal  siyasətin 

önə  çəkilməsi  bir  tərəfdən  məcmu  tələbi  stimullaşdırmaqla,  digər  tərəfdən 

isə 


pul 

aqreqatlarının 

dinamikasında 

artıma 


doğru 

dəyişikliyi 

şərtləndirməklə  inflyasiya  yaradan  amilləri  fəallaşdırmış,  onu  yaşadan 

motivləri  isə  gücləndirmişdir.  Mövcud  fiskal  siyasətin  hər  iki  effektinin 

inflyasiyaya  təsirini  azaltmaq  üçün  həyata  keçirilən  tədbirlər  getdikcə  öz 

effektini  itirməkdədir.  Tədqiqatlar  göstərir  ki,  manatın  əksər  xarici 



 

49

valyutalara  nisbətdə  bahalaşması  fonunda  fiziki  şəxslərin  manatla 



əmanətlərinin  artım  tempi  xarici  valyuta  ilə  əmanətlərin  artım  tempini 

kəskin şəkildə üstələmişdir. 

Fikrimizcə,  manatın alıcılıq qabiliyyəti  ilə  başqa dönərli  valyutalara 

nisbətən məzənnəsinin möhkəmlənməsi heç də eyni şey deyil. Ötən il manat 

dönərli  valyutalara  nisbətən  məzənnəsini  möhkəmləndirsə  də,  il  ərzində  o, 

inflyasiya  nəticəsində  alıcılıq  qabiliyyətini  xeyli  itirib.  Bu  həm  ixracı 

stimullaşdırmaq aspektin, həm də əhalinin sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq 

baxımından səmərəli deyildir. 

Manatın  başqa  valyutalara  nisbətdə  məzənnəsi  yüksəlməsi  daxili 

istehsalda  məhsulların  maya  dəyərinə  də  təsirsiz  keçmir.  Çünki  həmin 

məhsulun  dünya  bazarında  rəqabət  aparmaq  imkanları  zəifləyir.  Belə  olan 

halda yerli müəssisələrin ixrac qabiliyyətini müdafiə etmək üçün  hökumətə 

milli valyutanın başqa dönərli valyutalara nisbətən məzənnəsinin azalmasına 

və  eyni  zamanda  daxildə  alıcılıq  qabiliyyətinin  yüksəldilməsinə  çalışmaq 

lazımdır. 

Mərkəzi  Bankın      valyuta  bazarında  alışyönlü  iştirakının  əvvəlki  ilə 

nisbətən  azalması  pul  kütləsinin  ekspansiv  artımına  da  əhəmiyyətli 

məhdudlaşdırıcı  təsir  göstərmişdir,  yəni  hal-hazırda  valyuta  müdaxilələri 

tarazlaşdırılmış  və  dinamik  qaydada  aparılır  ki,  bu  da  aşağıdakı  nəticəyə 

gəlməyə imkan yaradır:  

 

Monetar amillərin inflyasiyaya təsirinin nisbətən aşağı olmasını nəzərə 



almaq; 

 

İnflyasiyanın  aşağı  düşməsində  sərt  pul-kredit  siyasətini  davam 



etdirmək. 

 

Manatın revalvasiyası mühüm antiinflyasiya faktorudur. 



 

Daha yüksək inflyasiya revalvasiyaya nisbətən daha təhlükəlidir; 

 

 İnflyasiya həm ixracatı, həm də daxili istehsalı birbaşa bahalaşdırmaq 



imkanına malikdir. 

 

Fiskal  siyasət  məcmu  tələbin  bütün  komponentləri  –  istehlak, 



investisiya, ixrac üzrə pula tələbin artmasına şərait yaradır. 

 

Makroiqtisadi  sabitliyin  qorunması  üçün  pul  emissiyasının  məqbul 



həddi müəyyən edilməlidir. 

 

Milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin artmasına nail olmaq. 



 

Dollarlaşma  səviyyəsinin  azalması  məqsədi  ilə  daha  ciddi  tədbirlər 

görmək. 

 

Böyük  həcmli  xarici  investisiyaların  və  xarici  kreditlərin  cəlb 



olunması valyuta bazarına təzyiqi daha da artırar. 

 

Fiskal  ekspansiya  manatın  kursunun  möhkəmlənməsini  təmin  edə 



bilər. 

 

50

 



Yüksək  inflyasiya  və  devalvasiya  şəraitində  nominal  dəyərini 

əhəmiyyətli dərəcədə  itirmiş  milli  valyutanın davamlı  iqtisadi sabitlik 

şəraitində denominasiyası məqsədəmüvafiqdir. 

Hal-hazırda  valyuta  bazarında  proqnozlaşdırılan  iri  həcmli  valyuta 

təzyiqi  şəraitində  manatın  məzənnəsinə  və  ölkənin  strateji  xarici  ticarət 

şəraitində  neqativ  təsirini  neytrallaşdırmaq  üçün  valyuta  bazarında  aktiv 

sterilizasiya siyasəti həyata keçirilməlidir. Məhz buna görə qiymətli kağızlar 

bazarının  effektliyi  ondan  ibarətdir  ki,  əhalinin  əlində  olan  sərbəst  pul 

kütləsi  qiymətli  kağızlara  investisiya  edilməklə  inflyasiyanın  qarşısı  xeyli 

dərəcədə alına bilər. Digər tərəfdən, əsas amillərdən biri də odur ki, ölkəyə 

daxil  olan  pul  vəsaitlərinin  qonşu  ölkələrin  qiymətli  kağızlar  bazarına 

yerləşdirilməsi həyata keçirilsin. 

Təcrübə  göstərir  ki,  hər  hansı  bir  ölkədə  yüksək  işsizlik  şəraitində 

məcmu  xərclərin  dəyişməsi  qiymətlərin  ümumi  səviyyəsinə  çox  cüzi  təsir 

göstərdiyi  bir  şəraitdə  məhsul  istehsalına  isə  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir 

göstərə  bilər.    Məşğulluğun  səviyyəsi  yüksək  olan  şəraitdə  isə    məcmu 

məsrəflərin  artması  qiymətlərin  ümumi  artımına  səbəb  olur.  Belə  halda 

inflyasiyanı  nəzarətdə  saxlamaq  üçün  məcmu  xərcləri  daimi  nəzarətdə 

saxlamaq  lazımdır. 

Fikrimizcə rasionallaşdırma  və qiymətlər üzərində nəzarət tədbirləri 

digər  əmtəələrə  nisbətən  ərzaq  məhsullarının  qiymətlərinin  kəskin 

artmasının qarşısını qismən də olsa ala bilər. 

Qiymətlərin  artmasının  qarşısını  almaq  üçün  vergiyə  cəlb  etmənin 

elə bir proqramını işləyib hazırlamaq lazımdır ki, hətta nəzarətin zəif olduğu 

bir  şəraitdə  belə  istehlak  və  fərdi  xərclərin  məhdudlaşdırılması  ilə  yanaşı 

qiymətlərin  ümumi  səviyyəsinin  artımının  qarşısını  da  ala  bilsin.  Vergiyə 

cəlbetmə  ilə  sahibkarlara  və  ayrı-ayrı  fərdlərin  gəlirlərinin  azalması 

qiymətlərin  səviyyəsinin  artmasının  qarşısını  almaq  üçün  kifayət  qədər 

güclü vasitə olmaqla yanaşı, eyni zamanda istehsalın genişləndirilməsini də  

məhdudlaşdıra bilər.  

Məkan əlamətinə görə xarici amil olaraq dünya bazarında xam neftin 

qiymətinin  artmasının  istehsal  xərclərinə  təsiri  nəticəsində  idxal  mallarının 

bahalaşması  və  daxili  bazardakı  artan  tələbin  bir  hissəsinin  bahalı  idxal 

malları  hesabına  qarşılanmasından  yaranır.  Bu  amilin  perspektiv  təsir 

dərəcəsini  sürətlə artan neft gəlirləri  fonunda  manatın  məzənnəsinin kəskin 

möhkəmlənməsi  sayəsində  idxal  siyasətinin  stimullaşması  daha  da  artırır. 

İdxal tariflərinin aşağı salınması və təminatlı bazar statusunun yaranması bu 

amilin  mövqeyini  daha  da  möhkəmləndirə  bilər.  Bu  baxımdan  idxal 

inflyasiyasının  perspektiv  xarakter  daşıyacağını  nəzərdə  saxlayaraq,  onun 

təsirinin  antiinflyasiya  nöqteyi-nəzərdən  neytrallaşdırılması  problemi  yaxın 

gələcəyin gündəmində duran məsələlərdən hesab olunmalıdır.  


 

51

Məkan  əlamətinə  görə  daxili  olaraq,  milli  iqtisadiyyata  dövlət 



vəsaitləri  hesabına  qoyulan  investisiyaların  həcminin  kəskin  artması  və 

strukturunun  təkmil  olmaması  nəticəsində  fəallaşıb.  Məcmu  tələbin 

stimullaşdırılmasına  gətirib  çıxaran  bu  amilin  fəallaşması    ilk  növbədə 

dövlət 


büdcəsinin 

maliyyə 


vəsaitinin 

birbaşa 


investisiyaya 

çox 


istiqamətləndirilməsi,  investisiya  yönlü  dövlət  zəmanətli  xarici  kredit 

qoyuluşlarının  genişlənməsi  və  neft  fondunun  büdcəsinin  xərc  hissəsinin  

artması hesabına baş verir. Ümumiyyətlə, müxtəlif mənbələrdən olan dövlət 

xərclərinin  kəskin  artımı  hesabına  genişləndirilmiş  fiskal  siyasət  yaxın  və 

orta  müddətli  dövrdə  bu  amilin  inflyasiya  təsirini  daha  təhlükəli  həddə 

çatdırmaq imkanındadır.  

Məkan  əlamətinə  görə  endogen  və  həm  də  ekzogen  amil  olaraq, 

istehsal xərclərinin tərkibinə daxil olan məsrəflərin qiymətlərinin artması və 

strukturunun  dəyişilməsi  zamanı  yaranır  və  dalğavarı  səciyyə  daşıyır.  Bu 

amil ikili təsir gücünə malikdir. Əvvəla, inflyasiya təsiri daha çox psixoloji 

xarakter  daşıyır  və  qısa  zaman  müddətində  şok  yaratmaq  effektinə  malik 

olur.  Daha  sonra  isə  orta  müddətli  dövrdə  fəaliyyət  göstərən  və  bu  zaman 

xərc  elementi  kimi  maya  dəyərində  maddiləşmə  səviyyəsindən  asılı  olaraq 

bir qrup məhsul və xidmətlər üzrə qiymət artımını şərtləndirir.  

İqtisadi  ekspansiya  dedikdə  ilk  növbədə  ölkənin  iqtisadi  təsir 

sferasının  genişlənməsi,  yayılması    ölkənin    iqtisadi  fəaliyyəti  ilə  digər 

ölkələrin  bazarlarının  zəbt  edilməsi,  resurs  mənbələrinin  əlavə  edilməsi 

vasitəsilə sıxışdırılması başa düşülür.  

Məcmu  xərclərin  səviyyəsinin  yüksəlməsi  ilə  əlaqədar  olaraq  milli 

gəlirin istənilən artımı özünün gələcək ekspansiyasında pul təklifi artmayana 

qədər, şübhəsiz ki, məhdudlaşdırıcı maneələrlə rastlaşır ki, bu da əvvəl-axır 

elə  bir  nöqtəyə  çatacaqdır  ki,  pulun  kəmiyyəti  artmayana  qədər  bütün 

gələcək  məsrəflər  qeyri-səmərəli  olacaqdır.  Eyni  zamanda,  ekspansiyanın 

fərdi  investisiyaların  və  hökumət  xərclərinin  artırılması  vasitəsilə  həyata 

keçirilməsi də normal hal sayılır. Bu isə öz növbəsində multiplikativ proses 

vasitəsilə  istehlak  xərclərinin    artımını  stimullaşdırır.  Fərdi  investisiyaların 

və  yaxud  hökumət  xərclərinin  əhəmiyyətli  artımı  bank  sistemindən 

borlanmanı  tələb  edəcəkdir  və  bu  halda  toplanmış  ehtiyatların  artımı  bank 

maliyyələşdirilməsi  hesabına  həyata  keçiriləcəkdir.  İlkin  mərhələlərdə 

hökumət  xərclərinin  artımı    gəlirlər  hələ  aşağı  səviyyədə  olduqda  belə 

vergilər  və  yaxud  cəmiyyətdən  borlanmalar  hesabına  maliyyələşdirilə 

bilməz.  Belə  bir  şəraitdə  hökumət  bank  sisteminə  müraciət  etmək 

məcburiyyətində qalır. 

Fiskal  ekspansiya  ilə  yanaşı  xarici  investisiyaların  böyük  həcmli 

axınları, dövlət təminatlı  və dövlət təminatı olmadan  xarici kreditlərin cəlb 

olunması  ilə  bağlı  qısamüddətli  xarici  kapitalın  axını  ehtimalı  valyuta 



 

52

bazarına təzyiqi daha da artırmaqla bərabər, manatın möhkəmləndirilməsini 



də şərtləndirə bilər. 

Fiskal  ekspansiya    ilə  inflyasiya    və  istehsal  arasında    kəmiyyət 

əlaqələrinin    tədqiq  edilməsi  üçün  aşağıdakı  bir-biri  ilə  daha  sıx  bağlılığı 

olan məsələlərin nəzəri cəhətdən araşdırılması məqsədəmüvafiqdir: 

  Fiskal  gəlirlərin artımının pul ekspansiyasına təsiri. 

  Fiskal ekspansiya ilə inflyasiya əlaqələrinin tədqiqi. 

  Fiskal ekspansiya ilə istehsal əlaqələrinin tədqiqi. 

  İnflyasiyanın formalaşmasında monetar və qeyri-monetar amillər. 

  İnflyasiyanın istehlak səbətinə uyğun bölgüsünün tədqiqi. 

  İstehlak qiymətlərinin inflyasiyaya təsirinin qiymətləndirilməsi. 

  İnflyasiya dövründə dövlətin pul siyasəti. 

  Dövlət nəzarətinin inflyasiyaya təsirinin qiymətləndirilməsi. 

Fikrimizcə,  Türkiyədə  və  Gürcüstanda  strateji  əhəmiyyətə  malik 

müxtəlif  sahələrə,  o  cümlədən,  neft  terminallarının  qurulması,  kimya 

sənayesi,  dəmiryolu,  energetika,  maliyyə  sektoru  və  sair  sahələrə  sərmayə 

qoyuluşu Azərbaycan üçün siyasi-iqtisadi baxımdan, çox dəyərli və faydalı 

bir addım kimi qiymətləndirilə bilər. 

İnflyasiyanın  qarşısının  alınması  məqsədilə  aşağıdakı  tədbirlərin 

həyata keçirilməsi məqsədəmüvafiqdir:  

  Ümumi inflyasiya təzyiqini monetar metodlar vasitəsilə uzun 

müddət nəzarətdə saxlamaq olmaz.  

  Təkcə  pul  siyasəti  ilə  iqtisadiyyatda  sabitliyə  nail  olmaq 

mümkün deyil. 

  Dövlət  büdcəsində  hərbi  xərclərin  artımı  inflyasiyanı 

sürətləndirən amillər sırasına aid etmək olar. 

  Sahibkarlığın  maliyyə resursları  ilə təmin olunmasında aşağı 

faiz dərəcələrinin tətbiqi. 

  Məhsul  nə  qədər  aşağı  qiymətə  istehsal  olunursa  qiymət 

artımı da bir o qədər aşağı olar. 

  Antiinflyasiya    tədbirlərindən  biri  və  ən  mühümü  ölkədə 

ərzaq bolluğunun yaradılmasıdır. 

  Bazarlarda  inhisar  yaradan  subyektlərin  qarşısının  qətiyyətlə 

alınması. 

  Enerji  daşıyıcılarının  qiymətlərinin  yüksək  artımı  istehsal 

xərclərinin  və  nəticədə  bütün  digər  məhsulların  qiymət 

artımına səbəb olur. 

  Ölkəyə külli miqdarda pul axını bir qayda olaraq inflyasiyanı 

sürətləndirir. 

  İnflyasiyaya  nəzarət  etmək  üçün  ilk  növbədə  kifayət  qədər 

büdcə artıqlığı yaratmaq lazımdır. 



 

53

  Güclü  inflyasiya  təzyiqi  şəraitində  vergi  yükünü  stabil 



saxlamaqla bərabər onun azaldılmasına nail olmaq. 

  Qiymətlərin  artımı  inflyasiyanın  yaranması  üçün  əsas  ola 

bilər. 

  İnflyasiyaya  təsir  edən  amillərin  ayrılıqda  təsir  dərəcəsini 



qiymətləndirməklə  daha  səmərəli  antiinflyasiya  siyasəti 

aparmaq mümkündür. 

  İnflyasiyanı  nəzarətdə  saxlamaq  məcmu  xərcləri  daimi 

nəzarətdə saxlamağı tələb edir. 

  Gəlirlərin azalması istehsalın genişləndirilməsini tələb edir. 

  Kredit  məhdudiyyəti  istehsalı    azaldan  və  gəlirin  kəskin 

deflyasiyasını yaradan səbəblərdəndir. 

  İnflyasion təzyiq dövründə faiz dərəcəsi yüksək olduğu üçün 

investisiya  istehlak  məsrəflərinə  əhəmiyyətli  təsir  göstərə 

bilmir. 


  Əmək  haqqının  artımı 

istehsalın 

artım 

səviyyəsini 



üstələdikdə onun qarşısının alınması vacibdir. 

  İstehlak kreditlərinin məhdudlaşdırılması. 

  Əmanət istiqrazlarının satışının gücləndirilməsi. 

  Dövlətin 

antiinflyasiya 

nöqteyi-nəzərdən 

apardığı 

tənzimləmə siyasətinin aparıcı xəttinin qeyri-monetar amillər 

üzərində qurulması. 

  Neftin  qiymətinin  kəskin  bahalaşması  inflyasion  meylləri 

artıran amillərdir. 

  Qiymətlərin  ümumi  səviyyəsinin  dəyişməsi  pul  kütləsinin 

dəyişməsi ilə müəyyən edilir. 

  Qiymətlərin  ümumi  səviyyəsinin  dəyişməsi  bütövlükdə 

məcmu xərclərin artmasına səbəb ola bilər. 

  İşsizliyin  səviyyəsi  yüksək  olduqda  məcmu  xərclərin 

dəyişməsi  qiymətlərin  ümumi  səviyyəsinə  cüzi  təsir 

şəraitində  belə  məhsul  istehsalına  əhəmiyyətli  dərəcədə  təsir 

göstərir. 

  Tam    məşğulluq  şəraitində  məcmu  məsrəflərin  artması 

qiymətlərin ümumi artmasına səbəb olur. 

  Vergiyə cəlbetmə vasitəsilə də ayrı-ayrı fərdlərin gəlirlərinin 

azalması  hesabına  qiymətlərin  səviyyəsinin  artmasının 

qarşısını almaq mümkündür. 

 

 

 



 

54

 



Yüklə 2,33 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   41




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin