DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
İnflyasiyanın idarə olunması və onun azaldılması istiqamətləri
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.2. İnflyasiyanın idarə olunması və onun azaldılması istiqamətləri
İnflyasiya proseslərinin idarə edilməsi məqsədilə aparılan korrelyasiya-reqressiya təhlili və onun ekonometrik şərhi göstərir ki, Respublikamızda inflyasiya proseslərinin inkişafında qeyri-monetar amillər daha fəaldır. Son dövrlərdə bu tendensiyada cüzi dəyişikliklər olsa da yaxın və orta müddətli dövrdə qeyri-monetar amillərin təsir dərəcəsinin yüksək olaraq qalması şübhə doğurmur. Odur ki, iyunun 1-nə olan son statistik məlumatlara görə, cəmi amillərin tərkibində qeyri-monetar amillərin payı 69 faizdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2006-cı ilin 5 ayı (yanvar-aprel ayları) üzrə müvafiq göstərici 79 faiz təşkil etmişdi. Aprel ayı ilə müqayisədə may ayı üzrə monetar amillərin fəallaşmasının əsas səbəbi pul kütləsinin keçən ilin yanvar-may ayları üzrə 15 faiz artması olub. Bu özündən əvvəlki dövrlə (yanvar-aprel ayları üzrə) müqayisədə 6,7 faiz çoxdur. korrelyasiya-reqressiya təhlilinin tətbiqi inflyasiya proseslərində monetar və qeyri monetar amillərin rolunun real qiymətləndirilməsinə imkan verir. Milli Bank son zamanlar antiinflyasiya siyasətini başlıca olaraq pul kütləsinin tənzimlənməsi və milli valyutanın xarici təzyiqlərdən sığortalanması istiqamətində qurmaqdadır. Pul kütləsinin tənzimlənməsinin kölgə iqtisadiyyatının nisbətən yüksək səviyyəsi və qiymətli kağızlar bazarının zəif inkişafı şəraitində aparılması Milli Bankın antiinflyasiya istiqamətində fəaliyyətini çətinləşdirərək, onun nəticələrinin səmərəliliyini azaltmaqdadır. Bu ekzogen amillərin təsiri nəticəsində hökumətin apardığı tənzimləmə əməliyyatlarının gizli pul axınlarına təsirsiz qalması monetar
45 tənzimləmə alətlərinin antiinflyasiya effektini xeyli aşağı salır. Görülən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində neft gəlirləri hesabına əldə edilən valyuta gəlirlərinin dövlət depozitləri vasitəsilə sterilizasiyası, yəni pul bazasının artan hissəsinin neytrallaşdırılması və gələcəkdə gözlənilən böyük neft pullarının idarə olunması istiqamətində təcrübə əldə etmək də mümkündür. Hazırda Azərbaycanda yuxarıda sadalanan inflyasiya tiplərinin hamısı fəaldır. Eyni zamanda dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin bahalaşması və mövsümi qiymət artımları da bazarların qarşılıqlı təsiri şəraitində inflyasion meylləri artırır. Bütün bu amillərin ümumi inflyasiya proseslərinin təsir payını hesablamaqla hansının daha güclü və ya zəif olmasını müəyyənləşdirmək üçün daha dərin və genişləndirilmiş çoxamilli təhlilə ehtiyac yaranır. Bu halda, hər bir amilin təsir dərəcəsini qiymətləndirməklə daha real və nəticəli antiinflyasiya siyasəti qurmaq mümkündür. Təcrübə göstərir ki, əks təqdirdə düzgün hədəfə tuşlanmayan antiinflyasiya siyasəti şəraitində inflyasiyanı fəallaşdıran amillərin siyahısı daha da genişlənir. Belə olan halda inflyasiya yaradan çoxsaylı amillərin eyni zaman və məkan çərçivəsində fəaliyyəti və bu kontekstdə, həmçinin bazarların qarşılıqlı təsir imkanlarının artımı inflyasiya proseslərinin daha çox qeyri-monetar müstəvidə fəallaşmasına gətirib çıxarır ki, bu da şok yaradan amilləri xeyli dərəcədə aktivləşdirə və inflyasiyanın səviyyəsini ikirəqəmli ədədə qədər yüksəldə bilər. Artan dinamika ilə müşahidə olunan neft gəlirləri hesabına fiskal genişlənmə, dövriyyədə pul kütləsinin çoxalması isə bu prosesi idarəolunmaz vəziyyətə gətirib çıxarmaqla inflyasiyanı yaxın və orta müddətli inkişaf dövrünün əsas sosial-iqtisadi probleminə çevirə bilər. İnflyasiyanın iki rəqəmli həddi baş verdikdə manatın alıcılıq qabiliyyətinin azalması daha böyük rəqəmlərlə oluna bilər. Manatın möhkəmlənməsi ölkəyə neft dollarının axını ilə əlaqədardır. Belə bir şəraitdə getdikcə manatın möhkəmlənməkdə davam edəcəyi gözlənilir. Nəzərə alsaq ki, ölkəmizin Milli bankı üzən məzənnə siyasəti aparır və bu isə manat-dollar münasibətlərinin tələb-təklifdən asılı olması deməkdir. Bu da ölkə iqtisadiyyatının maliyyə - fiskal intizamın gücləndirilməsi. əmtəə bazarlarında rəqabət şəraitinin yaxşılaşması, qeyri-neft ticarət sektorunun əhəmiyyətli dərəcədə genişlənməsi və maliyyə-kapital bazarının inkişafının sürətlənməsi nəticəsində makroiqtisadi sabitliyin qorunub saxlanması üçün mühüm amillər olacaqdır. Maliyyə sabitliyinin qorunması məqsədilə kapital bazasının möhkəmləndirilməsi davam etdirilməli, bank sisteminin institusional bazasının, o cümlədən, korporativ idarəetmə sisteminin, xüsusi risk menecmentinin daha da təkmilləşdirilməsi təmin edilməlidir. Əhalinin maliyyə xidmətlərinə çıxış imkanlarının daha da genişləndirilməsi 46 məqsədilə maliyyə sisteminin institusional inkişafı istiqamətində tədbirlər davam etdirilməlidir. Yüksək inflyasiya yalnız maliyyə sisteminə deyil, bütövlükdə cəmiyyətin iqtisadi sisteminə mənfi təsir göstərən, təhlükəli iqtisadi proseslərdən biridir. Bu gün inflyasiya praktiki olaraq bütün dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında özünəməxsus tərzdə
fəaliyyətdədir. inflyasiyanın yüksək olmayan və idarə edilə bilən səviyyəsi heç də təhlükəli hesab olunmur. İnflyasiyanın yüksək həddi isə real xərclərin artmasına, yığımların dəyərsizləşməsinə, istehsalçıların keyfiyyətli məhsul istehsalına olan maraqlarının azalmasına təkan verə bilər. Belə bir vəziyyətdə inflyasiyanı yalnız monetar vasitələrlə nəzarətdə saxlamağın istənilən yolu iqtisadiyyatı iflic vəziyyətinə sala bildiyi üçün bəzi hallarda qeyri-monetar tədbirlərin də həyata keçirilməsi zəruridir. Bəzən tədqiq olunan ənənəvi təkliflər inflyasiya probleminin həlli üçün əsas ola bilməz. Bu problemin həllinə daha geniş istiqamətləri özündə birləşdirən kompleks yanaşma tələb olunur: monetar siyasətdən səmərəli istifadə etmək; kreditlərin istifadəsi üzərində nəzarəti gücləndirmək; tam əsaslandırıla bilməyən kapital qoyuluşlarının dayandırılması; monetar siyasətdən ehtiyatla istifadə; bəzi strateji sahələrin xammal və məhsullarla təmin edilməsini özündə birləşdirən birbaşa nəzarətin olması. Hal-hazırda, kəmiyyət nəzəriyyəsi az da olsa öz əhəmiyyətini itirməsinə baxmayaraq, bəzən qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişməsi pul kütləsinin dəyişməsi ilə də müəyyən edilir. Qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişməsi əsas etibarı ilə sahibkarların, istehlakçıların və hökumətin məcmu xərclərinin artmasına səbəb olur. Artıq tələbin aradan qaldırılması metodları pul siyasətinin təqdim etdiyi metodlara nisbətən maliyyə siyasəti tərəfindən təqdim edilən metodlar daha səmərəlidir. Adətən inflyasion təzyiq dövründə faiz dərəcəsi yüksək olur və investisiya, istehlak məsrəflərinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilmir. Əgər pul siyasəti tədbirləri mütəmadi olaraq böyük həcmdə həyata keçirilərsə, bu zaman onlar əks təsir də göstərə, yəni inflyasiyanı daha da artıra bilər. Fikrimizcə, təkcə pul siyasəti vasitəsilə iqtisadiyyatda dayanıqlı stabilliyə nail olmaq üçün yeganə alət ola bilməz. Lakin maliyyə siyasəti və hökumətin həyata keçirdiyi digər istiqamətlərdəki tədbirlərlə birlikdə bu məqsədə çatmaq üçün pul siyasəti köməkçi rol oynaya bilər. Eyni zamanda, pul siyasəti öz təbiətinə görə də inflyasiyanın qarşısını almaqda yeganə vasitə ola bilməz. Çünki müasir cəmiyyətdə xərclərin həcmini pul təklifinin azaldılması və ya artırılması, kreditlərin 47 genişləndirilməsi və ya əksinə azaldılması yolu ilə ciddi nəzarətdə saxlamaq konsepsiyasının tam reallaşması şübhə doğurur. Sərvətin bir tərəfdən daşınmaz əmlak və əmtəələr, digər tərəfdən isə pul kateqoriyasına bölünməsini nəzərə alsaq, onda sərvəti mülkiyyət hüquqları ilə xarakterizə etmək olar. Demək olar ki, bu zaman pulun keçid formasına malik olan likvid aktivlərin iri həcmi yaranır, hökumət borclarının artımı likvid aktivləri artırır, qısamüddətli hökumət öhdəlikləri isə pula çevrilməyə çox yaxın olmaqla bərabər əmanət depozitlərinin həcmini də artırmalı olur. Belə bir şəraitdə isə pulların miqdarına nəzarət etməklə xərclərin səviyyəsini nəzarətdə saxlamaq xeyli çətinləşir. Pul təklifini mümkün qədər kəskin surətdə azaltmaqla, qısa bir zamanda inflyasiyaya son qoya bilərik. Lakin inflyasion inkişafla pulun miqdarının azaldılmasına qarşı mübarizə aparmaq ciddi problemlər yarada bilər. Təcrübə göstərir ki, milli gəlir artıqda pul kütləsi də artır. Lakin sonuncunun artımı milli gəlirin artımına nisbətən daha sürətlə baş verir. Nəticədə isə gəlirə nisbətən pul kütləsinin miqdarı xeyli artmış olur. Pulların neytrallığı nəzəriyyəsinə görə pul təklifi dəyişilməz qaldıqda pul gəlirləri də dəyişilməz olur. Eyni zamanda məhsuldarlığın yüksəldilməsi qiymətlərin aşağı düşməsinə səbəb olur. Bu da pulun kəmiyyət nəzəriyyəsinə uyğundur. Bu nəzəriyyəyə görə pulların miqdarının istənilən cür dəyişməsi məhsuldarlıqdan asılı olaraq qiymətlərin tez-tez dəyişilməsi ilə nəticələnən pul gəlirlərinin də dəyişilməsi ilə müşayiət olunur. Miqdar nəzəriyyəsinə əsasən pulların miqdarının artması gəlirlərin də proporsional olaraq artmasına səbəb olmasına baxmayaraq, gəlirlərin artımı isə pulların miqdarını artırmadan baş verə bilmir. Milli gəlirin artması mütləq olaraq pul təklifinin artması ilə əlaqədardır. Lakin pulların miqdarının artması pul gəlirlərinin səviyyəsinin yüksəlməsinə cüzi təsir göstərə bilər. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, şəraitdən asılı olaraq pulların miqdarı milli gəlirə müxtəlif dərəcələrdə təsir göstərə bilər. Milli gəlirlə pulların miqdarı arasında mürəkkəb və şəraitdən asılı olaraq dəyişkən asılılıq mövcuddur. Fikrimzcə, pul təklifinin müəyyən artımı olmayana qədər milli gəlirin səmərəli və uğurlu artımı baş verə bilmir. Pul kütləsinin artımı həm qiymətlərin ümumi səviyyəsinin yüksəlməsi, həm də məhsul buraxılışının həcminin artması ilə əlaqədar ola bilər. Təklifin qiymətlərin dinamikasından asılılığını nəzərə alaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, əgər pul gəlirləri real gəlirlərdən tez artmırsa, məşğulluğun genişlənməsi və məhsul istehsalının çoxalması ciddi maneələrlə qarşılaşmadan baş verə 48 bilməz. Əgər pul gəlirləri məhsul buraxılışına nisbətən sürətli artarsa vəziyyət daha da ağırlaşa bilər. Dəyişkən vəziyyətdən asılı olaraq pul gəlirlərinin real gəlirlərə nisbətən artım tempinin məşğulluğu və məhsuldarlığı təmin edən optimal variantı mövcuddur. Fərdi investisiyaların sürətli genişlənməsi bir qayda olaraq dövriyyəyə yeni pulların buraxılması hesabına maliyyələşdirilməlidir. Bu pullar bazara əmtəə və xidmətlərin alınması məqsədilə buraxıldığı üçün buna uyğun olaraq gəlir də artır ki, bu zaman istehlakın səviyyəsi müvəqqəti olaraq ləngiyir. Yeni, daha yüksək gəlir istehlakı çıxmaq şərtilə investisiyaların yeni axınına imkan yaradır. Xərclərin xalis artımı isə yeni pullar hesabına təmin ediləcəkdir. Beləliklə, belə bir qənaətə gəlmək olar ki, fərdi investisiyaların və hökumət xərclərinin artımının səmərəliliyi pul təklifi artmayana qədər tam hesab edilə bilməz. Təcrübə göstərir ki, yeni məzənnə rejiminə keçid zərurəti valyuta böhranı ilə əlaqədar meydana gəlir və tədricən həyata keçirilir. Çünki, burada mövcud məzənnə rejiminin qorunub saxlanılması valyuta ehtiyatlarının həddən artıq tükənməsi təhlükəsi yaratmır. Valyuta bazarında xarici valyuta təklifinin tələbi üstələməsi şəraitində mövcud valyuta rejiminin saxlanılması izafi pul ekspansiyasına gətirib çıxarır ki, bu da yüksək inflyasiyaya yol aça bilər. Bununla əlaqədar olaraq pul kütləsinin inflyasion artımının qarşısını almaq yollarından biri kimi son vaxtlar daha sərbəst məzənnə rejiminə keçidi zəruri edir. Böyük miqdarda xarici valyutanın ölkəyə daxil olması və onun konvertasiyası, genişləndirilmiş fiskal siyasətin həyata keçirilməsi nəticəsində dövriyyədə olan pul kütləsi həcminin artması fonunda izafi pul kütləsinin müxtəlif maliyyə alətlərinə cəlbolunma mexanizminin kifayət qədər inkişaf etməməsi monetar inflyasiyanın inflyasiya yaradan amillər arasında iştirak payını artırmaqdadır. Son zamanlar xarici valyuta hasilatının çoxalması, bankların likvidliyinin artması, milli valyutanın revalvasiyası aktiv valyuta müdaxiləsini sürətləndirmiş və son nəticədə pul bazası genişlənmişdir. Odur ki, bir tərəfdən pul bazasının genişlənməsi hesabına iqtisadi yüksəlişin müşahidə olunması, digər tərəfdən də inflyasiya meyllərinin güclənməsinə gətirib çıxarıb. Eyni zamanda cari ildə dövlət xərclərinin kəskin artımı üzərində qurulan genişləndirilmiş fiskal siyasətin önə çəkilməsi bir tərəfdən məcmu tələbi stimullaşdırmaqla, digər tərəfdən isə
pul aqreqatlarının dinamikasında artıma
doğru dəyişikliyi şərtləndirməklə inflyasiya yaradan amilləri fəallaşdırmış, onu yaşadan motivləri isə gücləndirmişdir. Mövcud fiskal siyasətin hər iki effektinin inflyasiyaya təsirini azaltmaq üçün həyata keçirilən tədbirlər getdikcə öz effektini itirməkdədir. Tədqiqatlar göstərir ki, manatın əksər xarici 49 valyutalara nisbətdə bahalaşması fonunda fiziki şəxslərin manatla əmanətlərinin artım tempi xarici valyuta ilə əmanətlərin artım tempini kəskin şəkildə üstələmişdir. Fikrimizcə, manatın alıcılıq qabiliyyəti ilə başqa dönərli valyutalara nisbətən məzənnəsinin möhkəmlənməsi heç də eyni şey deyil. Ötən il manat dönərli valyutalara nisbətən məzənnəsini möhkəmləndirsə də, il ərzində o, inflyasiya nəticəsində alıcılıq qabiliyyətini xeyli itirib. Bu həm ixracı stimullaşdırmaq aspektin, həm də əhalinin sosial vəziyyətini yaxşılaşdırmaq baxımından səmərəli deyildir. Manatın başqa valyutalara nisbətdə məzənnəsi yüksəlməsi daxili istehsalda məhsulların maya dəyərinə də təsirsiz keçmir. Çünki həmin məhsulun dünya bazarında rəqabət aparmaq imkanları zəifləyir. Belə olan halda yerli müəssisələrin ixrac qabiliyyətini müdafiə etmək üçün hökumətə milli valyutanın başqa dönərli valyutalara nisbətən məzənnəsinin azalmasına və eyni zamanda daxildə alıcılıq qabiliyyətinin yüksəldilməsinə çalışmaq lazımdır. Mərkəzi Bankın valyuta bazarında alışyönlü iştirakının əvvəlki ilə nisbətən azalması pul kütləsinin ekspansiv artımına da əhəmiyyətli məhdudlaşdırıcı təsir göstərmişdir, yəni hal-hazırda valyuta müdaxilələri tarazlaşdırılmış və dinamik qaydada aparılır ki, bu da aşağıdakı nəticəyə gəlməyə imkan yaradır: Monetar amillərin inflyasiyaya təsirinin nisbətən aşağı olmasını nəzərə almaq; İnflyasiyanın aşağı düşməsində sərt pul-kredit siyasətini davam etdirmək. Manatın revalvasiyası mühüm antiinflyasiya faktorudur. Daha yüksək inflyasiya revalvasiyaya nisbətən daha təhlükəlidir; İnflyasiya həm ixracatı, həm də daxili istehsalı birbaşa bahalaşdırmaq imkanına malikdir. Fiskal siyasət məcmu tələbin bütün komponentləri – istehlak, investisiya, ixrac üzrə pula tələbin artmasına şərait yaradır. Makroiqtisadi sabitliyin qorunması üçün pul emissiyasının məqbul həddi müəyyən edilməlidir. Milli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin artmasına nail olmaq. Dollarlaşma səviyyəsinin azalması məqsədi ilə daha ciddi tədbirlər görmək. Böyük həcmli xarici investisiyaların və xarici kreditlərin cəlb olunması valyuta bazarına təzyiqi daha da artırar. Fiskal ekspansiya manatın kursunun möhkəmlənməsini təmin edə bilər. 50 Yüksək inflyasiya və devalvasiya şəraitində nominal dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə itirmiş milli valyutanın davamlı iqtisadi sabitlik şəraitində denominasiyası məqsədəmüvafiqdir. Hal-hazırda valyuta bazarında proqnozlaşdırılan iri həcmli valyuta təzyiqi şəraitində manatın məzənnəsinə və ölkənin strateji xarici ticarət şəraitində neqativ təsirini neytrallaşdırmaq üçün valyuta bazarında aktiv sterilizasiya siyasəti həyata keçirilməlidir. Məhz buna görə qiymətli kağızlar bazarının effektliyi ondan ibarətdir ki, əhalinin əlində olan sərbəst pul kütləsi qiymətli kağızlara investisiya edilməklə inflyasiyanın qarşısı xeyli dərəcədə alına bilər. Digər tərəfdən, əsas amillərdən biri də odur ki, ölkəyə daxil olan pul vəsaitlərinin qonşu ölkələrin qiymətli kağızlar bazarına yerləşdirilməsi həyata keçirilsin. Təcrübə göstərir ki, hər hansı bir ölkədə yüksək işsizlik şəraitində məcmu xərclərin dəyişməsi qiymətlərin ümumi səviyyəsinə çox cüzi təsir göstərdiyi bir şəraitdə məhsul istehsalına isə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə bilər. Məşğulluğun səviyyəsi yüksək olan şəraitdə isə məcmu məsrəflərin artması qiymətlərin ümumi artımına səbəb olur. Belə halda inflyasiyanı nəzarətdə saxlamaq üçün məcmu xərcləri daimi nəzarətdə saxlamaq lazımdır. Fikrimizcə rasionallaşdırma və qiymətlər üzərində nəzarət tədbirləri digər əmtəələrə nisbətən ərzaq məhsullarının qiymətlərinin kəskin artmasının qarşısını qismən də olsa ala bilər. Qiymətlərin artmasının qarşısını almaq üçün vergiyə cəlb etmənin elə bir proqramını işləyib hazırlamaq lazımdır ki, hətta nəzarətin zəif olduğu bir şəraitdə belə istehlak və fərdi xərclərin məhdudlaşdırılması ilə yanaşı qiymətlərin ümumi səviyyəsinin artımının qarşısını da ala bilsin. Vergiyə cəlbetmə ilə sahibkarlara və ayrı-ayrı fərdlərin gəlirlərinin azalması qiymətlərin səviyyəsinin artmasının qarşısını almaq üçün kifayət qədər güclü vasitə olmaqla yanaşı, eyni zamanda istehsalın genişləndirilməsini də məhdudlaşdıra bilər. Məkan əlamətinə görə xarici amil olaraq dünya bazarında xam neftin qiymətinin artmasının istehsal xərclərinə təsiri nəticəsində idxal mallarının bahalaşması və daxili bazardakı artan tələbin bir hissəsinin bahalı idxal malları hesabına qarşılanmasından yaranır. Bu amilin perspektiv təsir dərəcəsini sürətlə artan neft gəlirləri fonunda manatın məzənnəsinin kəskin möhkəmlənməsi sayəsində idxal siyasətinin stimullaşması daha da artırır. İdxal tariflərinin aşağı salınması və təminatlı bazar statusunun yaranması bu amilin mövqeyini daha da möhkəmləndirə bilər. Bu baxımdan idxal inflyasiyasının perspektiv xarakter daşıyacağını nəzərdə saxlayaraq, onun təsirinin antiinflyasiya nöqteyi-nəzərdən neytrallaşdırılması problemi yaxın gələcəyin gündəmində duran məsələlərdən hesab olunmalıdır.
51 Məkan əlamətinə görə daxili olaraq, milli iqtisadiyyata dövlət vəsaitləri hesabına qoyulan investisiyaların həcminin kəskin artması və strukturunun təkmil olmaması nəticəsində fəallaşıb. Məcmu tələbin stimullaşdırılmasına gətirib çıxaran bu amilin fəallaşması ilk növbədə dövlət
büdcəsinin maliyyə
vəsaitinin birbaşa
investisiyaya çox
istiqamətləndirilməsi, investisiya yönlü dövlət zəmanətli xarici kredit qoyuluşlarının genişlənməsi və neft fondunun büdcəsinin xərc hissəsinin artması hesabına baş verir. Ümumiyyətlə, müxtəlif mənbələrdən olan dövlət xərclərinin kəskin artımı hesabına genişləndirilmiş fiskal siyasət yaxın və orta müddətli dövrdə bu amilin inflyasiya təsirini daha təhlükəli həddə çatdırmaq imkanındadır. Məkan əlamətinə görə endogen və həm də ekzogen amil olaraq, istehsal xərclərinin tərkibinə daxil olan məsrəflərin qiymətlərinin artması və strukturunun dəyişilməsi zamanı yaranır və dalğavarı səciyyə daşıyır. Bu amil ikili təsir gücünə malikdir. Əvvəla, inflyasiya təsiri daha çox psixoloji xarakter daşıyır və qısa zaman müddətində şok yaratmaq effektinə malik olur. Daha sonra isə orta müddətli dövrdə fəaliyyət göstərən və bu zaman xərc elementi kimi maya dəyərində maddiləşmə səviyyəsindən asılı olaraq bir qrup məhsul və xidmətlər üzrə qiymət artımını şərtləndirir. İqtisadi ekspansiya dedikdə ilk növbədə ölkənin iqtisadi təsir sferasının genişlənməsi, yayılması ölkənin iqtisadi fəaliyyəti ilə digər ölkələrin bazarlarının zəbt edilməsi, resurs mənbələrinin əlavə edilməsi vasitəsilə sıxışdırılması başa düşülür. Məcmu xərclərin səviyyəsinin yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq milli gəlirin istənilən artımı özünün gələcək ekspansiyasında pul təklifi artmayana qədər, şübhəsiz ki, məhdudlaşdırıcı maneələrlə rastlaşır ki, bu da əvvəl-axır elə bir nöqtəyə çatacaqdır ki, pulun kəmiyyəti artmayana qədər bütün gələcək məsrəflər qeyri-səmərəli olacaqdır. Eyni zamanda, ekspansiyanın fərdi investisiyaların və hökumət xərclərinin artırılması vasitəsilə həyata keçirilməsi də normal hal sayılır. Bu isə öz növbəsində multiplikativ proses vasitəsilə istehlak xərclərinin artımını stimullaşdırır. Fərdi investisiyaların və yaxud hökumət xərclərinin əhəmiyyətli artımı bank sistemindən borlanmanı tələb edəcəkdir və bu halda toplanmış ehtiyatların artımı bank maliyyələşdirilməsi hesabına həyata keçiriləcəkdir. İlkin mərhələlərdə hökumət xərclərinin artımı gəlirlər hələ aşağı səviyyədə olduqda belə vergilər və yaxud cəmiyyətdən borlanmalar hesabına maliyyələşdirilə bilməz. Belə bir şəraitdə hökumət bank sisteminə müraciət etmək məcburiyyətində qalır. Fiskal ekspansiya ilə yanaşı xarici investisiyaların böyük həcmli axınları, dövlət təminatlı və dövlət təminatı olmadan xarici kreditlərin cəlb olunması ilə bağlı qısamüddətli xarici kapitalın axını ehtimalı valyuta 52 bazarına təzyiqi daha da artırmaqla bərabər, manatın möhkəmləndirilməsini də şərtləndirə bilər. Fiskal ekspansiya ilə inflyasiya və istehsal arasında kəmiyyət əlaqələrinin tədqiq edilməsi üçün aşağıdakı bir-biri ilə daha sıx bağlılığı olan məsələlərin nəzəri cəhətdən araşdırılması məqsədəmüvafiqdir: Fiskal gəlirlərin artımının pul ekspansiyasına təsiri. Fiskal ekspansiya ilə inflyasiya əlaqələrinin tədqiqi. Fiskal ekspansiya ilə istehsal əlaqələrinin tədqiqi. İnflyasiyanın formalaşmasında monetar və qeyri-monetar amillər. İnflyasiyanın istehlak səbətinə uyğun bölgüsünün tədqiqi. İstehlak qiymətlərinin inflyasiyaya təsirinin qiymətləndirilməsi. İnflyasiya dövründə dövlətin pul siyasəti. Dövlət nəzarətinin inflyasiyaya təsirinin qiymətləndirilməsi. Fikrimizcə, Türkiyədə və Gürcüstanda strateji əhəmiyyətə malik müxtəlif sahələrə, o cümlədən, neft terminallarının qurulması, kimya sənayesi, dəmiryolu, energetika, maliyyə sektoru və sair sahələrə sərmayə qoyuluşu Azərbaycan üçün siyasi-iqtisadi baxımdan, çox dəyərli və faydalı bir addım kimi qiymətləndirilə bilər. İnflyasiyanın qarşısının alınması məqsədilə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədəmüvafiqdir: Ümumi inflyasiya təzyiqini monetar metodlar vasitəsilə uzun müddət nəzarətdə saxlamaq olmaz. Təkcə pul siyasəti ilə iqtisadiyyatda sabitliyə nail olmaq mümkün deyil. Dövlət büdcəsində hərbi xərclərin artımı inflyasiyanı sürətləndirən amillər sırasına aid etmək olar. Sahibkarlığın maliyyə resursları ilə təmin olunmasında aşağı faiz dərəcələrinin tətbiqi. Məhsul nə qədər aşağı qiymətə istehsal olunursa qiymət artımı da bir o qədər aşağı olar. Antiinflyasiya tədbirlərindən biri və ən mühümü ölkədə ərzaq bolluğunun yaradılmasıdır. Bazarlarda inhisar yaradan subyektlərin qarşısının qətiyyətlə alınması. Enerji daşıyıcılarının qiymətlərinin yüksək artımı istehsal xərclərinin və nəticədə bütün digər məhsulların qiymət artımına səbəb olur. Ölkəyə külli miqdarda pul axını bir qayda olaraq inflyasiyanı sürətləndirir. İnflyasiyaya nəzarət etmək üçün ilk növbədə kifayət qədər büdcə artıqlığı yaratmaq lazımdır. 53 Güclü inflyasiya təzyiqi şəraitində vergi yükünü stabil saxlamaqla bərabər onun azaldılmasına nail olmaq. Qiymətlərin artımı inflyasiyanın yaranması üçün əsas ola bilər. İnflyasiyaya təsir edən amillərin ayrılıqda təsir dərəcəsini qiymətləndirməklə daha səmərəli antiinflyasiya siyasəti aparmaq mümkündür. İnflyasiyanı nəzarətdə saxlamaq məcmu xərcləri daimi nəzarətdə saxlamağı tələb edir. Gəlirlərin azalması istehsalın genişləndirilməsini tələb edir. Kredit məhdudiyyəti istehsalı azaldan və gəlirin kəskin deflyasiyasını yaradan səbəblərdəndir. İnflyasion təzyiq dövründə faiz dərəcəsi yüksək olduğu üçün investisiya istehlak məsrəflərinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilmir.
Əmək haqqının artımı istehsalın artım səviyyəsini üstələdikdə onun qarşısının alınması vacibdir. İstehlak kreditlərinin məhdudlaşdırılması. Əmanət istiqrazlarının satışının gücləndirilməsi. Dövlətin antiinflyasiya nöqteyi-nəzərdən apardığı tənzimləmə siyasətinin aparıcı xəttinin qeyri-monetar amillər üzərində qurulması. Neftin qiymətinin kəskin bahalaşması inflyasion meylləri artıran amillərdir. Qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişməsi pul kütləsinin dəyişməsi ilə müəyyən edilir. Qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişməsi bütövlükdə məcmu xərclərin artmasına səbəb ola bilər. İşsizliyin səviyyəsi yüksək olduqda məcmu xərclərin dəyişməsi qiymətlərin ümumi səviyyəsinə cüzi təsir şəraitində belə məhsul istehsalına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Tam məşğulluq şəraitində məcmu məsrəflərin artması qiymətlərin ümumi artmasına səbəb olur. Vergiyə cəlbetmə vasitəsilə də ayrı-ayrı fərdlərin gəlirlərinin azalması hesabına qiymətlərin səviyyəsinin artmasının qarşısını almaq mümkündür.
|