DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)

7.8. Maliyyə hüquq münasibətlərinin xüsusiyyətləri və növləri 

 

Maliyyə  hüquq  münasibətləri,  maliyyə  hüquq  normaları  ilə  nizama 

salınan  ictimai  münasibətlərdir  ki,  onların  iştirakçıları  konkret  hüquq  və 

vəzifələrin daşıyıcısıdırlar. Münasibət iştirakçıları dövlətin pul vəsaitlərinin 

yaradılması,  bölüşdürülməsi  və  istifadə  olunması  üzrə  maliyyə  hüquq 

normalarında  və  göstərişlərində  müəyyən  olunan  davranış  qaydalarını 

realizə edirlər.  

Maliyyə  hüquq  münasibətləri  bir  hüquqi  kateqoriya  kimi 

özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdirlər.  

• 

Əvvəla, 

maliyyə 

hüquq 

münasibətləri 

dövlətin,  habelə 

bələdiyyələrin  pul  fondlarının  və  gəlirlərinin  planlı  surətdə  yaradılması 

prosesində,  başqa  sözlə,  dövlətin  və  bələdiyyə  orqanlarının  maliyyə 

fəaliyyəti prosesində yaranır.  

• Digər xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, bu münasibətlər pul vəsaitləri, 

yəni dövlətin maliyyə ehtiyatları ilə əlaqədar baş verir. Başqa sözlə, maliyyə 

hüquq  münasibətlərinin  obyekti  sadəcə  olaraq  pul  olduğundan  maliyyə 

hüquq  münasibətləri  əmlak  münasibətlərinin  bir  növüdür,  yəni  əmlak 

xarakterlidir.  Maliyyə  münasibətlərinin  istənilən  növünü  götürsək,  bu 

obyekt  özünü  mütləq  büruzə  verir.  Məsələn,  vergi  hüquq  münasibətləri 

vergilərin  ödənilməsi  ilə  bağlıdır,  vergi  və  ödəmələr  isə  pul  for-

masındadırlar.  

•  Maliyyə  hüquq  münasibətlərini  xarkterizə  edən  xüsusiyyətlərdən 

biri  də  onun,  mahiyyət  etibarı  ilə,  iqtisadi  münasibətlər  olmasıdır.  Bu 

xüsusda  Y.A.Rovinski  qeyd  edirdi  ki,  maliyyə  hüquq  münasibətlərinin 

 

128 

mühüm  xüsusiyyəti  odur  ki,  onlar  əslində  iqtisadi  münasibətlərin  müəyyən 

növü olan maliyyə münasibətlərinin hüquqi formasıdır.  

•  Maliyyə  hüquq  münasibətlərinin  başqa  bir  xüsusiyyəti  ondan 

ibarətdir  ki,  bu  münasibətlərin  bir  tərəfində  həmişə  dövlət,  yəni  onun 

səlahiyyətli  orqanı,  ya  da  bələdiyyə  iştirak  edir.  Dövlət(bələdiyyə)  bu 

münasibətlərdə  zəruri  subyektdir.  Bu  onunla  əlaqədardır  ki,  maliyyə 

fəaliyyəti  cəmiyyətin  mənafeyi  naminə  məhz  dövlət  və  ya  bələdiyyə 

tərəfindən  həyata  keçirilir.  Yəni,  dövlət  (bələdiyyə)  pul  vəsaitlərinin 

dövlətin  pul  fondlarına  daxil  olmasını  təşkil  edir,  həmin  vəsaitləri  planlı 

qaydada bölüşdürür və onlardan istifadəyə nəzarət edir.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərini  xarakterizə  edən  xüsusiyyətlərə 

kompleks  şəkildə  baxmaq  lazımdır.  Çünki  onlar  məcmu  halda  maliyyə 

hüquq  münasibətlərini dövlət-hakimiyyət xarakterli  əmlak (pul)  münasibəti 

kimi xarakterizə edir.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərini  səciyyələndirən  bu  xüsusiyyətlər 

onları hüquq münasibətlərinin digər növlərindən, məsələn, inzibati, mülki və 

s. 

hüquq 

münasibətlərindən 

fərqləndirir. 

Əgər 

inzibati 

hüquq 

münasibətlərinə  nəzər  salsaq,  müəyyən  edərik    ki,  məsələn,  inzibati 

cərimələrin  tətbiqi  də  pul  formasındadır  və  onların  tətbiqi  heç  də  həmişə 

maliyyə fəaliyyətindən irəli gəlmir. Yəni onların tətbiqinin məqsədi dövlətin 

pul  fondlarının  yaradılması,  bölüşdürülməsi  və  ya  istifadəsi  ilə  bağlı  deyil, 

məqsəd  hüquq  pozğunluğuna  yol  vermiş  şəxsləri  cəzalandırmaqdan 

ibarətdir.  

Beləliklə, maliyyə hüquq münasibətlərində bir qayda olaraq 2 hüquqi 

ünsür vardır:  

1)  dövlət-hakimiyyət ünsürü;  

2)  əmlak ünsürü.  

Bu  ünsürlərin  mövcudluğu  maliyyə  hüquq  münasibətlərinin 

xüsusiyyətlərində öz əksini tapır.  

Maliyyə  hüquq  münasibətləri  müxtəlif  əsaslara  görə  qruplaşdırılır. 

Hüquq  ədəbiyyatında  maliyyə  hüquq  münasibətləri,  ilk  növbədə, 

məzmununa görə növlərə bölünür. Belə ki, məzmununa görə maliyyə hüquq 

münasibətlərinin aşağıdakı növləri vardır:  

1) büdcə hüquq münasibətləri;  

2)  büdcədənkənar  pul  fondlarının  təşkili  və  bölüşdürülməsi  ilə 

əlaqədar münasibətlər;  

3)vergi hüquq münasibətləri;  

4)pul dövriyyəsi ilə əlaqədar münasibətlər;  

5)müəssisələrin  pul  fondlarının  yaradılması  və  bölüşdürülməsi  ilə 

əlaqədar münasibətlər;  

6)valyuta hüquq münasibətləri;  

 

129 

7)hesablaşma hüquq münasibətləri;  

8)sığorta hüquq münasibətləri;  

9)kredit hüquq münasibətləri və s.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərinin  belə  bölgüsü  dövlətin  maliyyə 

sisteminin  strukturundan  irəli  gələn  bölgüdür.  Başqa  sözlə,  yuxarıda  adı 

çəkilən münasibətlərin hər birisi maliyyə sisteminin ayrı-ayrı həlqələridir.  

Maliyyə hüquq normalarının maddi və prosessual növlərinin mövcud 

olması  ilə  əlaqədar  olaraq  və  həmçinin  də  hüquqi tənzimetmə  obyektindən 

asılı  olaraq,  maliyyə  hüquq  münasibətlərinin  də  maddi  və  prosessual 

olmaqla iki növü vardır.  

Maddi  maliyyə  hüquq  münasibətləri  vasitəsilə  müəyyən  maliyyə 

ehtiyatlarının  toplanması,  bölüşdürülməsi  və  istifadəsi  üzrə  subyektlərin 

hüquq  və  vəzifələri  real1aşır.  Maddi  münasibətləri  maddi  hüquq  normaları 

nizama  salır.  Məsələn,  maddi  hüquq  norması  kimi  Azərbaycan 

Respublikasının  hər  il  qəbul  etdiyi  Dövlət  Büdcəsi  haqqında  Qanun 

normalarını göstərmək olar. Bu qanunun bütün maddələri müəyyən həcmdə 

pul  vəsaitlərinin  hərəkətini  (gəlir  və  xərclər  qismində)  təsdiq  edir.  Bu  qa-

nunun icrası ilə bağlı münasibətlər maddi maliyyə münasibətləridir.  

Prosessual  maliyyə  münasibətlərində  dövlətin  öz  sərəncamına 

maliyyə  ehtiyatlarının  daxil  olması,  onların  bölüşdürülməsi  və  istifadə 

olunmasının  hüquqi  forması  əks  olunur.  Ona  görə  də  prosessual  subyektiv 

hüquq  və  vəzifələr  maliyyə  fəaliyyətinin  müəyyən  hüquqi  forması  və 

qaydasının tətbiqinə yönəlmişdir.  

Maddi  və  prosessual  maliyyə  hüquq  münasibətləri  bir-birilə  sıx 

bağlıdır.  Prosessual  münasibətlər  məhz  elə  maddi  hüquq  və  vəzifələrin 

reallaşması  formasıdır.  Maddi  münasibətlərin  tam  və  qanunauyğun  həyata 

keçirilməsi üçün düzgün prosessual forma seçilməlidir. Məhz buna görə də, 

dövlətin maliyyə fəaliyyətinin keyfiyyəti bu fəaliyyətin prosessual tərəfinin 

təkmilləşdirilməsindən çox asılıdır.  

 

 

 

7.9. Maliyyə hüquq münasibətlərinin subyektləri 

 

Maliyyə  hüququ,  onun  predmetinə  daxil  olan  ictimai  münasibətləri 

nizama salmaqla,  bu  münasibətlərin  subyektlərinin dairəsini  müəyyən edir, 

onları hüquq və vəzifələrlə təmin edir.  

Maliyyə hüquq münasibətlərinin subyekti - konkret münasibətin real 

iştirakçısıdır. Maliyyə hüquq münasibətləri subyektləri aşağıdakılardır:  

1)  ictimai-ərazi vahidlikləri;  

2)  kollektiv subyektlər;  

 

130 

3)  fərdi subyektlər.  

Yaxud  da  maliyyə  hüquq  münasibətlərinin  subyektlərini  bu  şəkildə 

qruplaşdırmaq olar:  

1)  dövlət (bələdiyyələr);  

2)  təsərrüfatlar (hüquqi şəxslər);  

3)  vətəndaşlar (fiziki şəxslər).  

Münasibətin  zəruri  subyekti  hesab  edilən  dövlət  respublika 

ərazisində  maliyyə  fəaliyyətini  təşkil  edir.  Dövlət  maliyyə  hüquq 

münasibətlərinin  digər  iştirakçıları  üçün  icrası  məcburi  olan  göstərişlər 

verir.  Dövlətin  pul  fondlarının  yaradılması,  bölüşdürülməsi  və  istifadə 

olunması  ilə  əlaqədar  verdiyi  göstərişlər  maliyyə-hüquq  aktlarında  ifadə 

olunur.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərində  dövlət  adından  aşağıdakı  dövlət 

orqanları çıxış edir:  

a)  Azərbaycan  Respublikası  dövlət  hakimiyyət  və  idarəçilik 

orqanları;  

b) Naxçıvan MR dövlət hakimiyyət və idarəçilik orqan ları;  

c) inzibati-ərazi vahidliklərinin (şəhər, rayon, şəhərlərdə rayon) yerli 

idarə orqanları.  

Bildiyimiz kimi, maliyyə hüquq münasibətlərinin maddi məzmununu 

subyektlərin  hərəkətləri,  hüquqi  məzmununu  isə  maliyyə  hüquq  normaları 

ilə müəyyən edilən subyektiv hüquq və vəzifələr təşkil edir.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərinin  zəruri  subyekti  olan  dövlət  nəinki 

subyektiv  hüquq  və  vəzifələrə  malikdir,  o,  hakimiyyət  səlahiyyətinə 

malikdir. Ali  və  yerli  hakimiyyət və  idarəçilik orqanlarının  şəxsində dövlət 

bütün  hüquqi  vasitələri  hərəkətə  gətirir.  Məsələn,  dövlət  maliyyə  hüquq 

münasibətlərinin  bir  növü  olan  büdcə  hüquq  münasibətlərində  iştirak  edən 

yeganə  subyektdir.  Kollektiv  və  fərdi  subyektlər  bu  münasibətlərdə  iştirak 

etmir.  Respublika,  (muxtar  respublika)  və  həm  də  bələdiyyələr 

Konstitusiyanın 94, 138 və 144-cü maddələrində göstərildiyi kimi, müstəqil 

büdcələrə malik olmağa hüquqları vardır. Həmin ərazilərdə büdcə sahəsində 

hüquq və vəzifələri reallaşdırmaq üçün müstəqil büdcələr təşkil olunur və bu 

büdcələrin icrası ilə əlaqədar büdcə hüquq münasibətləri yaranmış olur.  

Respublika,  muxtar respublika  və  bələdiyyələr digər maliyyə  hüquq 

münasibətlərinin  -  vergi,  bank,  sığorta,  dövlət  xərcləri,  valyuta 

münasibətlərinin də əsas subyektidirlər.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərində,  əvvəldə  deyildiyi  kimi,  kollektiv 

subyektlər də iştirak edir. Kollektiv subyektlərin dairəsi çox genişdir. Onlara 

qrup şəklində baxmaq məqsədəmüvafiqdir:  

dövlət hakimiyyət və idarəçilik orqanları;  

- bələdiyyələr;  

 

131 

- özəl müəssisələr;  

- dövlət müəssisələri;  

- birliklər;  

- idarələr;  

- kəndli təsərrüfatları və s.  

Əgər  maliyyə  münasibətlərinin  digər  tərəfində  də  hər  hansı  dövlət 

idarəçilik  orqanı  dayanırsa,  bu  orqan  birinci  subyekt  olan  dövlət  orqanına 

münasibətdə tabeçilik mövqeyində dayanır.  

Maliyyə hüquq münasibətləri subyektlərinin geniş dairəsini müəssisə 

və digər təsərrüfat, yaxud kommersiya təşkilatları təşkil edir. Qeyd edək ki, 

bu təsərrüfatların maliyyə hüquq münasibətlərinin subyekti olmasına onların 

müxtəlif  təşkilati  -  hüquqi  formalara  malik  olması  və  müxtəlif  mülkiyyət 

formalarına aid olması qətiyyən təsir etmir. Onlar dövlət büdcəsinə vergi və 

digər  ödəmələrin  köçürülməsi  ilə  əlaqədar  vergi  hüquq  münasibətlərinin, 

dövlət  büdcəsindən  müxtəlif  növ  vəsaitlərin  ayrılması  ilə  əlaqədar  dövlət 

xərcləri  ilə  əlaqədar  hüquq  münasibətlərinin;  kredit  alınması  üzrə  bank 

krediti  münasibətlərinin,  habelə  hesablaşma  hüquq  münasibətlərinin, 

valyuta  əməliyyatlarında  iştirak  etməklə  valyuta  hüquq  münasibətlərinin 

subyekti ola bilərlər.  

Lakin  belə  münasibətlərə  daxil  olmaq  üçün  müəssisələr  hüquqi 

cəhətdən  müstəqilliyə,  müstəqil  maliyyə  balansına  və  bankda  müstəqil 

hesaba  malik  olmalıdırlar  və  əlbəttə  ki,  dövlət  qeydiyyatından  da 

keçməlidirlər.  Bu  və  ya  digər  tələblər  Azərbaycan  Respublikasının  Mülki 

məcəlləsinin  4-cü  fəsil  43-134-cü  maddələrin  tələblərindən  irəli  gəlir. 

Qanunvericilik  maliyyə  hüquq  münasibətlərinin  subyekti  qismində 

müəssisələrin filiallarını da qəbul edir.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərinin  kollektiv  subyektləri  qrupunda 

dövlət müəssisələri də özünəməxsus yer tutur. Azərbaycan Respublikasında 

1995-1998-ci  illərdə  dövlət  mülkiyyətinin  özəlləşdirilməsinə  dair  Dövlət 

Proqramına uyğun olaraq, «Dövlət  müəssisələrinin səhmdar cəmiyyətlərinə 

çevrilməsi haqqında» 29 noyabr 1996-cı il tarixli  Qanun? qəbul edilmişdir. 

Dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsi ilə səhmdar cəmiyyətlərinə çevrilən 

dövlət  müəssisələrinin  əsas  təsisçisi  dövlət,  yaxud  onun  adından  müvafiq 

icra  hakimiyyəti  orqanı  çıxış  edir.  Müvafiq  icra  hakimiyyəti  orqanı  həmin 

səhmdar  cəmiyyətlərinin  nizamnamə  kapitalındakı  dövlətin  payı  həcmində 

cəmiyyətin fəaliyyətinə görə cavabdehdir.  

Bazar  münasibətləri  şəraitində  müxtəlif  təşkilati  formalara  malik 

müəssisələr yaranır və fəaliyyət göstərir. Bunlar hüquqi şəxs statusu daşıyır 

və  öz  müstəqilliklərini  qoruyub  saxlayırlar.  Bu  cür  birliklərə  -  ittifaqlar, 

assosiasiyalar,  şirkətlər,  holdinq  kompaniyalar,  sahələrarası  birliklər, 

konsernlər  və  s.  aiddir.  Həmin  birliklər  müqavilə  əsasında  yaranaraq, 

 

132 

kommersiya  hesablaşması,  özünü  maliyyələşdirmə,  özünüidarə  prinsipləri 

əsasında  fəaliyyət  göstərirlər.  Əlbəttə  ki,  müvafiq  hallarda  maliyyə  hüquq 

münasibətlərinin  - vergi, kredit, hesablaşma, valyuta və s. münasibətlərinin 

subyekti olurlar.  

Kommersiya  təşkilatı  hesab  edilməyən  idarələr  də  öz  vəzifələrini 

həyata keçirmək məqsədilə dövlət büdcəsindən onlara ayrılmış vəsaitlərdən 

istifadə  olunması  ilə  əlaqədar  olaraq  maliyyə  hüquq  münasibətlərinin 

subyekti qismində çıxış edirlər.  

Təsərrüfatlar 

- 

fərdi 

(ailəvi) 

xüsusi 

müəssisələr, 

kəndli 

kooperativləri, kəndli (fermer) təsərrüfatları da  müstəqil təsərrüfat subyekti 

olmaqla kollektiv subyektlərə aid edilir. Bu təsərrüfatlar dövlətə vergilər və 

digər  ödəmələr  ödənilməsi  üzrə  vergi  hüquq  münasibətlərində,  büdcə 

vəsaitlərindən  istifadə  üzrə  maliyyə-kredit  münasibətlərində,  hesablaşma 

hüquq münasibətlərində iştirak etmiş olurlar.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərində  kollektiv  subyektlər  qismində 

Azərbaycan  Respublikası  ərazisində  xarici  dövlətlərin  müvafiq  təşkilatları 

tərəfindən  yaradılan  və  hətta,  bütövlükdə  xarici  kapital  hesabına,  lakin 

respublika  qanunvericiliyinə  əsasən  yaradılan  və  fəaliyyət  göstərən  xarici 

hüquqi  şəxslər  də  iştirak  edirlər.  Onların  maliyyə  hüquq  münasibətlərində 

iştirakı  rezidentlik  prinsipinə  əsaslanır.  Rezidentlik  dedikdə,  xarici  hüquqi 

şəxsin olduğu yerin respublika ərazisi hesab olunması deməkdir.  

Əlbəttə,  xarici  hüquqi  şəxslər  -  xarici  şirkətlər,  firmalar,  kiçik 

müəssisələr və s. ilk növbədə vergi hüquq münasibətlərinin subyekti olurlar. 

Bu  onunla  əlaqədardır  ki,  təhkilati-hüquqi  formasından  asılı  olmayaraq, 

xarici  hüquqi  şəxslər  respublikada  yaradılırsa,  deməli,  onlar  respublikaya 

məxsus  mənbələrdən  sənaye,  tikinti,  neft  sənayesi,  kənd  təsərrüfatı, 

nəqliyyat, ticarət, kimya  və s.  sahələrindən - gəlir əldə etmiş olurlar.  Buna 

görə də onlar Azərbaycan Respublikası qarşısında vergi öhdəliyi daşıyır və 

vergiödəyici  qismində  çıxış  edirlər.  Xarici  hüquqi  şəxslər  valyuta 

əməliyyatlarını  -  xarici  ticarət,  konversiya  əməliyyatları,  depozit 

əməliyyatları, kapitalın hərəkəti ilə müşayiət olunan valyuta əməliyyatlarını 

həyata keçirərkən, eyni zamanda valyuta hüquq münasibətlərində də iştirak 

edirlər.  Xarici  hüquqi  şəxslər  respublika  bank  qanunvericiliyinə  əsasən, 

bank intizamına riayət etməlidirlər.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərində,  habelə,  birgə  müəssisələr,  yəni 

həm  xarici,  həm  də  daxili  kapital  hesabına,  respublika  ərazisində  və 

respublika  qanunvericiliyinə uyğun surətdə  yaradılan  müəssisələr də  iştirak 

edir.  Xarici  hüquqi  şəxslər  kimi,  onlar  da  vergiödəyici  kimi  vergi  hüquq 

münasibətlərində,  rezident  kimi  valyuta  hüquq  münasibətlərində,  bank 

əməliyyatlarında iştirak etməklə hesablaşma hüquq münasibətlərində iştirak 

edərək, subyektiv hüquq və vəzifələr daşıyırlar  

 

133 

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kollektiv  subyektlər:  1)  respublikada 

qüvvədə olan  Azərbaycan Respublikası qanunlarına  əsasən təşkil olunmalı; 

yəni  nizamnaməsi,  yaxud əsasnaməsi olmalı,  xüsusi qaydada qeydiyyatdan 

keçməlidir;  2)  bunların  bir  qismi  hüquqi  şəxs  kimi  təşkil  olunmalıdır,  yəni 

nizamnamə,  nizamnamə  kapitalı,  əmlakı,  qeydiyyatı,  müstəqil  hesablaşma 

hesabı,  müstəqil  balansı  və  s.  atributlara  malik  olmalıdır;  3)  kollektiv 

subyektlər  rezident  olmalıdırlar,  yəni  onların  təşkil  olunduq  ları  yer 

Azərbaycan  Respublikası  olmalıdır;  4)  nəhayət  əsas,  odur  ki,  respublika 

ərazisində qanuna zidd olmayan hər hansı fəaliyyətlə məşğul ola, respublika 

mənbələrindən gəlir və mənfəət götürə bilər və bunun müqabilində müvafiq 

öhdəliklər daşıyırlar.  

Kollektiv  subyektlər  maliyyə  hüquq  münasibətlərinin  yalnız  bir 

növünün - büdcə hüquq münasibətlərinin subyekti ola bilməzlər. Yəni onlar 

büdcə  ilə  bilavasitə  qarşılıqlı  əlaqədə  ola  bilməzlər,  yalnız  vergi  hüquq 

normaları  vasitəsilə  (vergiödəyici  olmaqla)  büdcə  öhdəliklərini  yerinə 

yetirilməlidir.  

Kollektiv  subyektlər  yarandığı  (təşkil  olunduğu)  vaxtdan  müəyyən 

əsaslara  görə  ləğv  olunduğu  müddətədək  maliyyə  hüquq  münasibətlərinin 

subyekti  hesab  olunurlar.  Maliyyə  münasibətlərinin  böyük  əksəriyyəti 

(büdcə  hüquq  münasibətlərindən  başqa)  uzunmüddətli  münasibətlərdir. 

Məsələn,  qanun  hər  hansı  bir  vergi  hüquq  münasibətinin  qüvvədə  olduğu 

müddətində  kollektiv  subyektləri  həmin  münasibətin  subyekti  hesab  edir. 

Əgər  münasibətin  xitamı  barədə  hər  hansı  bir  qanun  verilərsə,  kollektiv 

subyekt də o andan  həmin  münasibətin  subyekti  hesab olunmur. Yaxud da 

kollektiv  subyekt  ləğv  olunduqda,  o,  maliyyə  hüquq  münasibəti  iştirakçısı 

olmaqdan azad olunur.  

Maliyyə hüquq münasibətlərində ictimai-ərazi vahidləri və kollektiv 

subyektlərdən  başqa,  fərdi  subyektlər  də  iştirak  edir.  Fərdi  subyektlər 

dedikdə, vətəndaşlar başa düşülür. Lakin bir subyekt kimi «vətəndaş» anla-

yışı  məhdud anlayış  hesab olunur. Buna görə də maliyyə  hüquq  normaları, 

bir qayda olaraq «vətəndaş» deyil, «fiziki şəxs» anlayışından istifadə edir.  

Beləliklə  fərdi  subyektlər  dedikdə,  aşağıdakı  fiziki  şəxslər  başa 

düşülür:  a)  respublika  vətəndaşları;  b)  vətəndaşlığı  olmayanlar;  c)  xarici 

vətəndaşlar.  

Fiziki  şəxslər  maliyyə  hüquq  münasibətlərində  subyektiv  hüquq  və 

vəzifələrin  daşıyıcısıdırlar.  Fiziki  şəxslər  başlıca  olaraq,  dövlətin 

sərəncamına daxil olan vergilərin və digər məcburi ödəmələrin köçürülməsi 

ilə  bağlı  vergi  hüquq  münasibətlərinin,  dövlət  və  bank  krediti 

münasibətlərinin,  dövlət  sığortası  ilə  bağlı  münasibətlərin,  valyuta 

əməliyyatları və digər maliyyə hüquq münasibətlərinin subyekti ola bilərlər. 

Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinin 13-cü maddəsinə 

 

134 

əsasən,  vergi  hüquq  münasibətlərində  fiziki  şəxslər  də  kollektiv  subyektlər 

kimi, vergi ödəyici qismində çıxış edirlər. Onların bu münasibətlərdə iştirak 

etməsi üçün aşağıdakı tələblər qoyulur:  

a)  daimi  yaşayış  yeri  Azərbaycan  Respublikası  olmaqla  rezident 

olmalıdır.  

b)  respublika  ərazisində  olan  mənbələrdən  gəlir  əldə  etməlidirlər, 

yəni  hər  hansı  bir  təsərrüfatda  çalışmalı,  iş  görməli  və  ya  xidmət 

göstərməlidirlər. Bunun da müqabilində qanunla müəyyən olunmuş müvafiq 

öhdəlikləri yerinə yetirilməlidirlər.  

Maliyyə  hüquq  münasibətlərində  iştirak  edən  fərdi  subyektlərə 

respublika  vətəndaşlarından  başqa,  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  və  xarici 

şəxslər  də  aiddir.  Ümumiyyətlə,  respublika  qanunvericiliyi  respublika 

vətəndaşlarına aid etdiyi tələbləri eynilə onlara da şamil edir.  

Maliyyə  hüququ  sahəsində  qanunvericilik  müəyyən  hallarda  xarici 

vətəndaşlar  və  vətəndaşlığı  olmayan  şəxslər  üçün  rezidentlik  prinsiplərinə 

əsasən,  rezidentlik  müddəti  müəyyən  etmişdir.  Məsələn,  Azərbaycan 

Respublikası  Vergi  Məcəlləsinin  13-cü  maddəsinə  əsasən  rezidentlik 

müddəti  182  gündür  -  yəni  respublika  ərazisində  ən  azı  ildə  182  gün 

yaşayan vətəndaşlar artıq rezident hesab edilir.  

«Valyuta tənzimi haqqında» Azərbaycan Respublikasının 21 oktyabr 

1994-cü  tarixli  Qanununun  2-ci  maddəsinə  əsasən,  fiziki  şəxslər  valyuta 

hüquq  münasibətlərində  iki  qisimdə:  a)  rezident;  b)  qeyri-rezident  kimi 

iştirak edirlər.  

Kollektiv  subyektlərdə  olduğu  kimi,  vətəndaşlar  da  maliyyə  hüquq 

münasibətlərinin  heç  də  hamısında  iştirak  etmir.  Büdcə  hüquq 

münasibətlərində  qanunvericilik  onların  iştirakına  yol  vermir.  Vətəndaşlar 

yalnız  vergiödəyici  olmaqla,  vergi  hüquq  normalarının  vasitəsilə  büdcə  ilə 

qarşılıqlı  əlaqədədir,  yəni  büdcəyə  vergilər  ödəyir.  Vətəndaşlar  büdcə  ilə 

birbaşa münasibətlərə daxil ola bilməzlər.  

Beləliklə,  maliyyə  hüququ  vətəndaşı  maliyyə  hüquq  müna-

sibətlərinin  subyekti  kimi  tanıyır.  Vətəndaşlar  vergi,  sığorta,  kredit 

münasibətlərinin  subyekti  olmaqla,  dövlət  büdcəsinin  formalaşmasında 

yaxından iştirak edirlər.  

Vətəndaşın  hüquqi  vəziyyəti  indi  elədir  ki,  0,  maliyyə-hüquq 

qabiliyyətini  aktiv  surətdə  göstərə  bilir.  Vətəndaş  bu  və  ya  digər 

problemlərin  müstəqil  həlli  üçün,  yaxud  öz  pozulmuş  hüquqlarını  bərpa 

etmək  üçün  də  demokratik  metodlardan  istifadə  edə  bilər.  Vətəndaşların 

maliyyə  fəaliyyətinin  bu  və  ya  digər  sahəsində,  məsələn,  vergiqoyulma 

sahəsində  hüquqları  məhdudlaşdırıldıqda  və  ya  pozulduqda,  Azərbaycan 

Respublikası  Vergi  Məcəlləsinin  15.2.  maddəsinə  əsasən,  dövlət 

orqanlarının  -  vergi  orqanlarının  vəzifəli  şəxsləri  barəsində  qanunla 

 

135 

müəyyən  edilmiş  qaydalarda  -  inzibati  qaydada  şikayət  verə  və  ya  məhkə-

mədə iddia qaldıra bilər.  

 

\ 

VIII FƏSİL. MÜƏSSİSƏLƏRİN MALİYYƏSİ 

 

8.1. Müəssisələrin maliyyəsinin mahiyyəti  

 

  Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mülkiyyətin müxtəlif formaları yaranır. 

Ona  görə  də  maliyyə  münasibətləri  yalnız  dövlət  səviyyəsində  deyil, 

müxtəlif  mülkiyyət  formalı  müəssisələr  səviyyəsində də  baş  verir. Maliyyə 

sisteminin  tərkib  hissəsi  olmaqla,  müəssisələrin  maliyyəsi  ümumi  daxili 

məhsulun yaradılması, bölgüsü və istifadəsi proseslərinin dəyər formasında-

kı  ifadəsini  əks  etdirir.  Maliyyə  münasibətləri  əsasən  məcmu  ictimai 

məhsulun  və  milli  gəlirin  yarandığı  maddi  istehsal  sahələrində  baş  verir. 

Müəssisələrin  maliyyəsi  müəssisədə  gəlirlərin  və  yığımın  yaradılması, 

bölüşdürülməsi 

və 

istifadəsi 

proseslərində 

meydana 

çıxan 

pul 

münasibətlərinin  məcmusunu  ifadə  edir  və  o,  geniş  təkrar  istehsalın 

fasiləsizliyinin təmin edilməsinin mühüm şərtidir.    

Müəssisələrin  maliyyəsi-təsərrüfat  subyektlərində    pul  fondlarının  və 

yığımlarının  formalaşdırılması,    bölüşdürülməsi    və    geniş  təkrar  istehsal 

xərclərinin 

maliyyələşdirilməsi, 

maliyyə-bank 

sistemi 

qarşısında 

öhdəliklərin yerinə yetirilməsi, işçilərin  maddi stimullaşdırılması və  sosial 

təminatı üzrə istifadəsi ilə  əlaqədar yaranan iqtisadi münasibətlərdir. 

  İqtisadi  məzmununa  görə  müəssisələrin  maliyyə  münasibətlərini 

aşağıdakı  istiqamətlər üzrə sistemləşdirmək olar: 

 Müəssisənin  təsisçiləri  arasında  –  nizamnamə  kapitalının  ya-

radılması ilə əlaqədar olan maliyyə münasibətləri.  

 Müəssisə  və  təşkilatlar  arasında    -  məhsulun  istehsalı  və  satışı  ilə 

əlaqədar yaranan maliyyə münasibətləri. 

 Müəssisə  və onun ayrı  – ayrı  bölmələri  –  filialları, sexləri,  şöbələri 

arasında  xərclərin  maliyyələşdirilməsi,  mənfəətin  bölgüsü  və  istifadəsi 

zamanı yaranan maliyyə münasibətləri.  

 Müəssisə  və  işçilər  arasında  –  gəlirlərin  bölgüsü  və  istifadəsi, 

müəssisənin səhm və istiqrazlarının buraxılışı və yerləşdirilməsi, istiqrazlar 

üzrə faizlərin və dividentlərin ödənişi, fiziki şəxslərdən gəlir vergisi tutulan 

zaman yaranan maliyyə münasibətləri.  

 Müəssislər və yuxarı təşkilatlar, müəssisələr və onların üzv olduqları 

ittifaq  assosiasiyaları arasında yaranan maliyyə münasibətləri. 

  Maliyyə  münasibətləri    mərkəzləşdirilmiş  məqsədli  pul  fondlarının 

yaradılması, 

bölüşdürülməsi 

və 

istifadəsi, 

məqsədli 

proqramların 

 

136 

maliyyələşdirilməsi, elmi tədqiqat  işlərinin aparılması, qaytarılmaq şərti  ilə 

verilən maliyyə yardımları zamanı təzahür edir. 

 Kommersiya  müəssisə  və  təşkilatları  arasında  –  qiymətli  kağızların 

yerləşdirilməsi    və  emissiyası  qarşılıqlı  kreditləşdirmə,  birgə  müəssisələrin  

yaradılmasındakı  pay iştirakı ilə əlaqədar yaranan maliyyə münasibətləri. 

 Müəssisələr və dövlət maliyyə sistemi arasında vergilərin ödənilməsi 

və  büdcəyə  digər  ödənişlərin  həyata  keçirilməsində,  büdcədənkənar 

fondların  yaradılmasında,  vergi  güzəştləri,  cərimə  sanksiyaları    tətbiq 

edilərkən  yaranan  maliyyə münasibətləri. 

 Müəssisə  və  bank  sistemi    arasında  –  kommersiya  banklarında  

pulların  saxlanması, ssuda alınması və ödənilməsi  zamanı bank kreditlərinə 

görə  faizlərin    ödənilməsi,  digər  bank  xidmətləri  zamanı  yaranan  maliyyə 

münasibətləri. 

 Müəssisələr  və sığorta təşkilatları arasında  - əmlakın sığortalanması 

zamanı  ayrı-ayrı  işçi  kateqoriyalarının,  kommersiya  sahibkarlıq  risklərinin  

sığortalanması zamanı yaranan maliyyə münasibətləri. 

 Müəssisələr və investisiyalar arasında – özəlləşdirmə  və investisiya 

fəaliyyəti həyata keçirilən zaman yaranan maliyyə münasibətləri.