DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
Maliyyənin idarə edilməsinin obyekt və subyektləri
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Maliyyənin idarə edilməsinin obyekt və subyektləri
Maliyyənin idarəedilməsi metodları M A L İY Y ƏN İN İ D A R Ə E D İL M ƏS İ İD A R ƏE T M Ə O B Y E K T L ƏR İ İD A R ƏE T M Ə S U B Y E K T İ M Ü ƏS S İS Ə - L ƏR İN M A Lİ Y Y Ə M Ü H A S İ- B ƏTLƏR İ S IĞ O R TA M Ü N A S İ- B ƏTLƏR İ
D Ö V L ƏT M A Lİ Y - Y ƏS İ S IĞ O R - TA T Ə Ş - K İLA T - LA R I M A Lİ Y -Y Ə O R - Q A N - LA R I В ЕР Э И О Р Г А Н - ЛА Р Ы M Ü ƏS S İS Ə L ƏR İN M A Lİ Y Y Ə Ş Ö B ƏLƏR İ
METODLARI
89
5.4. Azərbaycanda maliyyənin idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi
Müstəqil dövlət kimi Azərbaycan Respublikasında güclü və çevik maliyyə idarəçiliyi siyasətinin olması çox vacibdir. Bu, həm də bazar iqtisadiyyatının mühüm imperativlərindən biridir. Ona görə də indi 90 Azərbaycanda konservativ maliyyə idarəçiliyi kökündən dəyişməli və bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun şəkildə yenidən qurulmalıdır. Bazar iqtisadiyyatı, hər şeydən əvvəl, azad və demokratik iqtisadiyyatdır. Burada hər bir hüquqi və fiziki şəxsin müəyyən qanunvericilik hüdudlarında azadlığı nəzərdə tutulur. Bu səbəbdən maliyyə münasibətlərinin, pul fondlarının idarə edilməsi də demokratik prinsiplər əsasında qurulmalı, bu prosesdə hər bir subyektin müstəqilliyi təmin olunmalıdır. Bütövlükdə bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə idarəçiliyi aşağıdakı yollarla təkmilləşdirilməlidir: 1. Maliyyənin qəbul olunmuş qanunvericilik aktlarına uyğun olaraq idarə edilməsi. Həmin aktlar ümumiyyətlə cəmiyyətin, iqtisadiyyatın, eləcə də maliyyənin idarə edilməsinin əsasını təşkil etməlidir. Bütün subyektlər yalnız bu qanunlara tabe olmalı və onlar qarşısında məsuliyyət daşımalıdırlar. Bu normalara əməl olunması ölkənin maliyyə sisteminin tam sabit fəaliyyət göstərməsinin əsas şərtlərdən biridir. İdarəetmədə spesifik xüsusiyyətlərin nəzərə alınması üçün, hər şeydən əvvəl, bu qanunlar hazırlanarkən ölkənin daxili
inkişaf qanunauyğunluqlarına və xüsusiyyətlərinə əsaslanılmalıdır. 2. Maliyyə idarəçiliyi orqanları arasında funksiyaların yenidən bölüşdürülməsi, yuxarı təşkilatların funksiyalarının məhdudlaşdırılaraq aşağı maliyyə orqanlarının funksiyalarının genişləndirilməsi. İnzibati- amirlik dövründə bütün əsas məsələləri yuxarı təşkilatlar həll etdiyindən yerlərdə və müəssisələrdə maliyyə orqanlarının heç bir müstəqilliyi yox idi. Bazar iqtisadiyyat bütün maliyyə orqanlarına müstəqil olmasını nəzərdə tutur. Maliyyə orqanları qəbul olunmuş qanunlar və digər qanunvericilik aktları çərçivəsində əksər məsələləri müstəqil həll etməlidirlər. Həmin qanunlarla yuxarı təşkilatlara spesifik funksiyalar həvalə edilir ki, onlar da yalnız həmin funksiyaların yerinə yetirilməsi ilə məşğul olmalıdırlar. Hər bir idarəedici subyektin öz funksiyalarını dəqiq və aydın bilməsi, onların müstəqil, heç kəsin müdaxiləsi olmadan yerinə yetirilməsi iqtisadiyyatın inkişafına çox müsbət təsir göstərir. 3. Maliyyə idarəçiliyi orqanlarının strukturuna bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə uyğun olaraq yenidən baxılması, yeni struktur vahidlərinin yaradılması. Burada, hər şeydən əvvəl, heç bir zərurət olmayan bərabər tabeçilik məsələsi aradan qaldırılmalı və təşkilatlar müstəqilləşdirilməlidir. Bu məqsədlə ölkədəki bir sıra təşkilatlar birləşdirilməlidir. Elə artıq strukturlar var ki, iqtisadiyyatın inkişafına yardımçı olmaq əvəzinə, əksinə, ona mane olurlar. Məmur işsiz qalanda özünə idarəçilik prosesini ləngidən iş tapmağa məcbur olur. Məsələ kəskin durur: vergilər nazirliyi, gömrük
91 komitəsi, yaxud əlahiddə formalaşmış neft fondu kimi qurumlar lazımlıdırmı? Axı onlar maliyyənin operativ və çevik idarə olunmasına əngəl törədir. Maliyyənin idarə olunmasının təkmilləşdirilməsi sahəsində Azərbaycanda artıq bir sıra mühüm işlər görülməkdədir. Sığorta nəzarəti Maliyyə Nazirliyinin tərkibinə verilib, həmin nazirlikdə xəzinədarlıq, Parlamentdə Hesablama Komissiyası və Auditorlar Palatası yaradılıb. Özəl maliyyə şirkətlərinin , auditor qurumlarının formalaşdırılması üçün qanunvericilik bazası işlənib hazırlanmışdır və s. Lakin bunlar səmərəli maliyyə idarəçiliyi sisteminin yaradılmasına hələ tam imkan vermir. Dediyimiz kimi, bazar iqtisadiyyatında maliyyə münasibətlərinin fəaliyyət meydanı çox genişdir. Bu münasibətlərin səmərəliliyini, sabitliyini və nəzarətliliyini təmin etmək üçün hökmən bir sıra zəruri dəyişikliklər əməli olaraq həyata keçirilməlidir. Bu məqsədlə Azərbaycan prezidenti maliyyənin idarəedilməsi orqanı olan Maliyyə Nazirliyinin fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında fərman imzalayıb. Fərmana əsasən, Nazirliyin yeni strukturu və əsasnaməsi təsdiqlənib.
Maliyyə nəzarəti – bütün iqtisadi subyektlər: dövlət, müəssisə və təşkilatların maliyyə fəaliyyətləri üzərində qanunverici və icraedici hakimiyyət orqanlarının nəzarətidir. Maliyyə nəzarəti maliyyənin nəzarət funksiyasının reallaşdırma formasıdır. Maliyyə nəzarəti – xüsusi forma və üsul tətbiq etməklə təsərrüfat və idarəetmə obyektlərinin maliyyə fəaliyyətinin və onunla bağlı əməliyyatların yoxlanılması məcmusudur. İdarəetmənin mühüm amili kimi maliyyə nəzarətinin təşkili prinsiplərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: - Maliyyə nəzarətinin tam aşkarlıq şəraitində həyata keçirilməsi; - Gələcəkdə baş verə biləcək qanuna zidd hadisələrin qarşısının alınması tədbirlərinin nəzərə alınması;
92 - Təftişin əhatəliliyi; - Nəzarətin demokratik əsaslarla həyata keçirilməsi. Şərti olaraq maliyyə nəzarətinin planlaşdırılmasını aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar: - İlkin planlaşdırma. Bu mərhələdə ilkin yoxlamanın aparılması şərtləri, yoxlayıcının vəzifəsi, yoxlama nəticələri və s. şərh edilməlidir. - Yoxlama aparılacaq təsərrüfat subyekti haqqında məlumatların toplanması. Bu məlumatları aşağıdakı qaydada əldə etmək olar: keçmiş illərdə aparılmış yoxlamaların nəticələri ilə tanış olmaq, müəssisədə çalışan işçilərlə söhbət aparmaq, müvafiq nəşr olunmuş materialları nəzərdən keçirmək, yoxlanan subyektin fəaliyyət sahələrinə və xidmət binalarına baxış keçirmək və s. - Nöqsanların ciddiliyinə, biznes və təsərrüfat daxili riskə qiymət verilməklə hüquqi öhdəlikləri müəyyən etmək; - Ümumi nəzarət planının və nəzarət proqramının hazırlanması yolu ilə. Maliyyə nəzarəti aparılarkən əsasən aşağıdakı sənədlər yoxlanılır: müəssisənin nizamnaməsi, təsis müqaviləsi, mühasibat və maliyyə hesabatları, hesabatlarda göstərilən məlumatlar. Təcrübədə planlaşdırmanın həyata keçirilməsinin səmərəli üsulu yaddaş qeydləri və ya müxtəlif yoxlama vərəqələri şəklində tərtib edilən qeydlərdir. Həmin qeydlər aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir: əvvəlki illər üçün maliyyə nəzarəti proqramının təhlili, sonuncu dəfə aparılan yoxlamadan sonra müəssisədə baş verən mühüm təşkilatı dəyişikliklərlə tanışlıq. Nəzarət planının həyata keçirilməsi üsullarının seçilməsi, nəzarətin təşkili, riskin qiymətləndirilməsi, uçot məlumatlarının öyrənilməsi və s. Maliyyə nəzarəti aşağıdakı vəzifələrin yerinə yetirilməsinə xidmət edir: - maliyyə vəsaitlərinə olan tələbatlar vəsaitlərin formalaşması arasında tarazlığın təmin edilməsinə kömək etmək; - dövlət büdcəsi qarşısında maliyyə öhdəliklərinin tam və vaxtında təmin edilməsi; - müəssisə və təşkilatların pul vəsaitlərindən səmərəli istifadə olunmasına, uçot və hesabat işlərinin düzgün aparılmasına kömək etmək; - qüvvədə olan qanunvericilik və normativ aktlara riayət olunması, o cümlədən təşkilati – hüquqi formasından asılı olmayaraq müəssisələrin vergiyə cəlb olunması sahəsində nəzarəti həyata keçirmək; - müəssisələrin xarici - iqtisadi fəaliyyətində yüksək faydalığa nail olunmasına köməklik etmək. 93 Yoxlamaların əksəriyyəti planlı xarakter daşıyır. Bəzi hallarda vergi idarələri müəssisələrin və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan vətəndaşların təsərrüfat maliyyə
fəaliyyətini qəflətən yoxlamaq səlahiyyətinə də malikdir.
6.2. Maliyyə nəzarətinin obyektləri və subyektləri Maliyyə nəzarətinin obyekti təsərrüfat subyektlərinin maliyyə resurslarının yaradılması və istifadəsi zamanı yaranan pul münasibətləri və yenidən bölgü prosesləridir. Maliyyə nəzarətinin predmetinə - maliyyə göstəriciləri, mənfəət, əlavə dəyər vergisi, bütün növ gəlirlər, maya dəyəri, rentabellik, fondlar və s. aiddir. Maliyyə nəzarətinin subyektləri maliyyə nəzarətini həyata keçirən hüquqi və fiziki şəxslərdir.
Maliyyə nəzarəti aşağıdakı əlamətlərə görə təsnifləşdirilir: - Mülkiyyət formasına görə: dövlət maliyyə nəzarəti və qeyri-dövlət
Dövlət maliyyə nəzarəti konstitusiya və müvafiq qanunvericilik aktları əsasında aparılmaqla bilavasitə dövlətin maliyyə siyasətinin həyata keçirilməsi, ölkədə maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi, dövlət büdcəsinin və büdcədənkənar fondların vəsaitlərinin yaradılması və istifadə olunması üzərində nəzarətdən ibarətdir. Dövlət maliyyə nəzarəti dövlət hakimiyyəti orqanları və idarələri tərəfindən həyata keçirilir. İdarəçilik tabeliyindən asılı olmayaraq o, nəzarət obyektlərinə yönəldilir. İdarə maliyyə nəzarəti nazirliyin şöbələri, şirkətlər, yerli hakimiyyət orqanları idarələr və s. tərəfindən aparılır. Onun obyektləri istehsal və maliyyə fəaliyyəti hesab edilir. Daxili maliyyə nəzarəti müəssisə, idarə və təşkilatlarda iqtisadiyyata xidmət edənlər (mühasibat, maliyyə şöbəsi və s.) tərəfindən həyata keçirilir. Burada nəzarət obyekti müəssisə və təşkilatin özünün təsərrüfat və maliyyə fəaliyyəti və eləcə də onun ayrı-ayrı sahələri (şöbələr, sexlər, filiallar, sahələr) hesab edilir. İctimai maliyyə nəzarəti əvəzsiz və könüllülük əsasında ayrı-ayrı fiziki şəxslər (mütəxəssislər) tərəfindən aparılır. Nəzarətin obyekti yoxlayıcı qarşısında qoyulan konkret məsələdən asılıdır. Müstəqil maliyyə nəzarətini ixtisaslaşdırılmış auditor firma və xidmətləri həyata keçirirlər.
94 Dövlət maliyyə nəzarəti özlüyündə bir sıra sahələrdə birləşirlər ki, bunlar da dövlətin nəzarət obyektinin əsasını təşkil edir. Dövlət maliyyə nəzarətin özlüyündə aşağıdakı kimi sxemdə göstərək.
Qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti təsərrüfatdaxili və auditor nəzarətindən ibarətdir. Dövlət və qeyri-dövlət maliyyə nəzarəti həyata keçirilmə forma və metodlarına görə müəyyən ümumi cəhətlərə malik olmasına baxmayaraq son məqsədlərinə görə bir-birindən fərqlənir. Belə ki, dövlət maliyyə nəzarətinin son məqsədi dövlət büdcəsinə gəlirlərin maksimum səviyyədə tam daxil olmasını təmin etmək, dövlət xərclərini minimuma endirmək, re- surslardan səmərəli istifadə olunmasından ibarətdir. Qeyri-dövlət maliyyə nəzarətinin son məqsədi mənfəətin artırılması üçün müəssisələrin pul vəsaiti fondlarının səmərəli istifadə olunması, Büdcədən kənarlaşan fond və vəsaitlərinə nəzarət Dövlət maliyyə nəzarəti Vergi
Büdcə
95 israfçılığın qarşısının alınması və mərkəzləşdirilmiş fondların təşkilinə zəruri miqdarda vəsait ayrılmasından ibarətdir. - Həyata keçirilmə vaxtına görə: ilkin nəzarət, cari nəzarət, sonradan nəzarət; İlkin nəzarət maliyyə əməliyyatları yerinə yetirilənə qədər həyata keçirilir. Bu proses maliyyə planlarının, smetaların, bütün səviyyələrdə büdcələrin və büdcədənkənar fondların maliyyə planlarının tərtibindən əvvəl baş verir. Bu isə vəsaitlərdən daha səmərəli və qənaətlə istifadə etməyə zəmin yaradır. Cari maliyyə nəzarəti əməliyyat yerinə yetirilərkən, vəsait bölüşdürülərkən, xərclənərkən, bu və ya digər tədbirin həyata keçirilməsi üçün büdcədən vəsait ayrılarkən və s. hallarda tətbiq olunur. Sonradan nəzarət maliyyə əməliyyatları başa çatdıqdan sonra aparılmaqla maliyyə hesabat və mühasibat sənədlərinin düzgün tərtib edilməsini müəyyən edir. - Maliyyə fəaliyyəti sahələrinə görə: büdcə, vergi, valyuta, kredit,
Büdcə vəsaitinin səfərbər edilməsi və istifadə olunması üzərində nəzarət əsasən maliyyə orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Ona görə də maliyyə nəzarətinin bu növü büdcə nəzarəti adlanır. Büdcə nəzarəti iqtisadiyyatın inkişafına və dövlət büdcəsinə daxil olan vəsaitin maksimum artırılmasına və optimal maliyyə-büdcə siyasətinin işlənib hazırlanmasına şərait yaradır. Büdcə nəzarəti - Hüquqi normalarda müəyyən edilmiş ictimai orqanlar tərəfindən həyata keçirilən nəzarət tədbirlər sistemidir. Bu tədbirlər Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən büdcə
fəaliyyətinin qanuniliyini və məqsədəuyğunluğunu yoxlamağa istiqamətlənir. Büdcə nəzarətinin də özlüyündə aşağıdakı formaları var.
Büdcə nəzarətinin subyektləri. 1. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti 2. Azərbaycan Respublikasının Hesablama Palatası 3. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi 4. Baş sərəncamçı və büdcə vəsaitlərinin sərəncamçıları 5. İcra hakimiyyəti və orqanlarının nəzarət-təftiş xidmətləri 6. Azərbaycan Respublikasının nümayəndə subyektlərinin (qanunvericilik) hakimiyyəti. Vergi nəzarəti vergilərin bütün səviyyəli büdcələrə tam və vaxtında yığılması, vergitutma obyektlərinin uçotu, habelə vergi qanunvericiliyinə riayət olunması üzərində nəzarətdən ibarətdir. Valyuta nəzarəti xarici iqtisadi fəaliyyətlə bağlı maliyyə
əməliyyatlarını əhatə edir. Valyuta nəzarətinin məqsədi valyuta əməliyyatları aparılarkən valyuta qanunvericiliyinə əməl olunmasını təmin etməkdir.
Valyuta nəzarətinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır: 96 a) aparılan valyuta əməliyyatlarının qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğunluğunu və bunun üçün lisenziya və icazələrin olmasını müəyyən etmək;
b) dövlət qarşısında xarici valyuta üzrə və Azərbaycan Respublikasının valyuta bazarında valyutanın satışı üzrə öhdəliklərin rezidentlər tərəfindən yerinə yetirilməsi vəziyyətini yoxlamaq; v) xarici valyuta ilə ödənişlərin əsaslandırılmış olduğunu yoxlamaq; q) valyuta əməliyyatları, o cümlədən qeyri-rezidentlərin milli valyuta ilə əməliyyatları üzrə uçot və hesabatın tamlığı və obyektivliyini yoxlamaq.
Azərbaycan Respublikasında valyuta nəzarəti valyuta nəzarəti orqanları və onların agentləri tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycan Respublikasında valyuta nəzarəti orqanları Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı və Azərbaycan Respublikasının Dövlət Gömrük Komitəsidir. Valyuta nəzarəti agentləri Azərbaycan Respublikasının Milli Bankı qarşısında hesabat verən müvəkkil banklardır.
Valyuta nəzarəti orqanları və agentləri вязифяляри Azərbaycan Respublikasında rezident və qeyri-rezidentlər tərəfindən həyata keçirilən valyuta əməliyyatlarının mövcud qanunvericiliyə, lisenziya və icazələrin şərtlərinə nə dərəcədə uyğun gəlməsinə, həmçinin valyuta nəzarəti orqanlarının aktlarının yerinə yetirilməsinə nəzarət edirlər
rezidentlərin və qeyri-rezidentlərin valyuta əməliyyatlarını yoxlayırlar rezidentlərin və qeyri-rezidentlərin valyuta əməliyyatları üzrə uçotun, hesabatın və sənədləşmələrin forması və qaydalarını müəyyən edirlər
97 Kredit nəzarəti kommersiya banklarının kredit əməliyyatlarını: müştərilərə kreditin verilməsi, kreditin vaxtında qaytarılması, kreditə görə faizlərin ödənilməsi və s. əhatə edir. Sığorta nəzarəti – sığortaçının maliyyə vəziyyətinin tədqiq olunmasında və onun sığorta etdirən şəxs qarşısındakı müqavilə öhdəliyini qəbul etməsi üçün ödəniş qabiliyyətinə malik olmasında öz əksini tapır. - Aparılma metoduna görə: yoxlama, müayinə aparma, nəzarət etmə, təhlil, müşahidə, təftiş; Yoxlama – hesabat sənədləri əsasında maliyyə fəaliyyətinin ayrı-ayrı mərhələləri üzrə aparılır və aşkar edilmiş nöqsanların aradan qaldırılması üçün tədbirlər həyata keçirilir. Tədqiqat aparma – yoxlamadan fərqli olaraq tədqiqat aparılan müəssisə və təşkilatın maliyyə vəziyyətini və mümkün perspektiv imkanlarını müəyyən etmək üçün onun maliyyə-iqtisadi göstəricilərini daha geniş sferada əhatə edir. Təftiş – müəssisə və təşkilatların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin hesabat ili ərzində təhlilini nəzərdə tutur. Obyektdən asılı olaraq təftiş tam, qismən, kompleks və tematik kimi fərqləndirilir. Təhlil – dövrü və illik hesabatlara əsasən aparılmaqla planın yerinə yetirilməsi səviyyəsinin, maliyyə vəsaitlərinin səmərəli istifadəsinin təhlilini əks etdirir. - Tətbiqi formasına görə: məcburi nəzarət və təşəbbüs əsasında aparılan nəzarət.
Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|