DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-ги йм
ли ка
ьы зл ар ын (с ящм , иг ти г ра з, с ат ыш ын - дан эя ли р) ; – кр еди т ин ве ст ис ийал а ры
-р ис кл яр цз ря с ыьор та в яс а ит ля ри ; – пай
яс ас ын да фор
м ал а шан м а ли й йя ре су рс ла ры ; –
ди ви де н т в я фаи
зл яр
(ги й м ят ли
ка ьы зл ар
цз ря ; - баш и дар я а сс о си ас ийа сы в я с. д а хи л ол ан
м а - ли й йя р ес ур сл ар ы; ДАХИЛИ МЯНБЯЛЯР ХАРИЪИ МЯНБЯЛЯ Р эялирляр дахил олмайанлар малиййя базарында сяфярбярлийя алынан вясаитляр йенидян бюл ц шд ц- р ц лмя гайдасында дахил олан МЦЯССИСЯНИН МАЛИЙЙЯ РЕСУРСЛАРЫ 160
Müəssisələrdə rentabellik göstəriciləri
Хярълярин рентабеллийи
Сатышын рента- беллийи Хцсуси сящм- дар капиталы- нын рентабел- лийи Ъари активлярин рентабеллийи 161
Müəssisədə maliyyə risklərinin ММИС ИДАРЯЕТМЯ СУБЙЕКТИ
МАЛИЙЙЯ ХИДМЯТИ МАЛИЙЙЯ МЕТОДЛАРЫ ВЯ АЛЯТЛЯРИ ИДАРЯЕТМЯ ОБЙЕКТИ МАЛИЙЙЯ РЕСУРСЛА- РЫНЫН МЯНБЯЛЯРИ МАЛИЙЙЯ РЕСУРС- ЛАРЫ МАЛИЙЙЯ МЕНЕЪЕРИ МАЛИЙЙЯ МЦНАСИ- БЯТЛЯРИ 162
idarə olunması ИСТЕЩСАЛ РИСКИ КОММЕРСИЙА РИСКИ МАЛИЙЙЯ РИСКИ РИСКЛЯРИН СЯБЯБЛЯРИ МЦЯССИСЯНИН БАНКЛА, БИРЖА ИЛЯ, СЫЬОРТА, КОМПАНИЙАЛАРЫ МАЛИЙЙЯ ОР- ГАНЛАРЫ ИЛЯ МЙНАСИБЯТЛЯР- ДЯ БАШ ВЕРИР ИСТЕЩСАЛ ЩЯЪМИНИН АЗАЛМАСЫ САТЫШЫН АЗАЛМАСЫ, ГИЙМЯТЛЯРИН АРТМАСЫ, ХЯРЪЛЯРИН АРТМАСЫ, ИТКИЛЯР ВЯ С. ИНФЛЙАСИЙА АМИЛИ, БАНКЫН УЧОТ СТАВ- КАСЫНЫН АРТМАСЫ, ГИЙМЯТЛИ КАЬЫЗ- ЛАРЫН ДЯЙЯРИНИН АЗАЛМАСЫ МАЛИЙЙЯ РИСКЛЯРИНИН НЮВЛЯРИ
ЕЩТИМАЛЫДЫР МЯЩСУЛ САТЫ- ШЫ, ХАММАЛ ВЯ МАТЕРИАЛ- ЛАРЫН АЛЫШЫ ПРОСЕСИ ИЛЯ ЯЛАГЯ- ДАРДЫР
ИСТЕЩСАЛ ПРОСЕСИНДЯ БАШ ВЕРИР
163
8.13. Müəssisədə qiymət sistemi
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində qiymət müəssisənin fəaliyyətinin xarakterizə edən vacib iqtisadi parametrlərdən biridir. Aşağıdakı istiqamətlərdə müəssisənin (formanın) qiymət siyasəti xarakterizə olunur: 1. Qiymət siyasətinin məqsədi; 2. Qiymət siyasətinin prinsipləri; 3. Qiymət siyasətinin realizasiyası formaları; 4. Qiymət siyasətinin realizasiyası metodları; 5. Qiymət siyasətini müəyyən edən amillər;
Azərbaycan Respublikasının qiymət sistemi Ти ъар яти н тя шк ил и фор м ас ы вя г ийм яти н инфор м ас ийас ы Би рбаш а к онтр ак т- лар ын г ийм ятл яр и Щ яр раъ г ийм ятл яр Би рж а г ийм ятл яр и С аты ш те нде р г ийм ятл яр и С ор ьу г ийм ят ля ри Тя к ли ф г ийм ят ля ри Пр ейс к ур ант г ийм ят ля ри 164
IX FƏSİL. BƏLƏDİYYƏ MALİYYƏSİ 9.1. Bələdiyyə maliyyəsinin mahiyyəti və formalaşmasının əsas prinsipləri Başlıca funksiyası yerli əhaliyə xidmət göstərməkdən ibarət olan bələdiyyələrin öz vəzifələrini yerinə yetirməsi onun maliyyə vəziyyəti ilə birbaşa bağlıdır. Bələdiyyə maliyyəsi bələdiyyənin başlıca hərəkətverici mənbəyidir və belə mənbənin olmaması və ya zəif olması bələdiyyələrin fəaliyyətinə ən ciddi təsir göstərən amillərdəndir. Bələdiyyə maliyyəsi geniş anlayışdır və buraya bələdiyyənin bütün iqtisadi resursları və fəaliyyəti daxildir. Qanunvericiliyə müvafiq olaraq bütövlükdə bələdiyyə əmlakı, bələdiyyə torpaqları, yerli büdcə və büdcədənkənar fondlar, bələdiyyənin istehsal, xidmət və digər iqtisadi fəaliyyəti bələdiyyələrin maliyyəsinin iqtisadi əsaslarını təşkil edir. Bələdiyyə maliyyəsinin formalaşması və istifadəsi müəyyən prinsiplərə əsaslanır. Bu prinsiplər: özünüidarəetmə, müstəqillik, aşkarlıq və yerli mənafeyin respublika mənafeyi ilə uzlaşması prinsiplərindən ibarətdir. Özünüidarəetmə prinsipi bələdiyyənin özünün mahiyyətindən irəli gəlir. Qanunvericilik bələdiyyələrə öz maliyyə resurslarından sərbəst istifadə etmək hüququ verməklə onlar üçün əlverişli manevr imkanı yaratmış olur. Eyni zamanda özünüidarəetmə prinsipi bələdiyyə idarəçilərini və yerli sakinləri yerli maliyyə ilə bağlı daha məsuliyyətli qərar çıxarmağa məcbur edir. Çünki bələdiyyə maliyyəsindən qeyri səmərəli istifadə nəticə etibarilə onların özlərinin həyat səviyyəsinin pisləşməsinə gətirib çıxaracaqdır və yaşadıqları ərazilərin problemləri həll edilməmiş qalacaqdır. Bələdiyyə maliyyəsinin müstəqilliyi prinsipi əsasən bələdiyyənin yerli maliyyə barədə müstəqil sərəncam verməsində ifadə olunur. Bələdiyyələr onların mülkiyyətində olan iqtisadi resursları sata, özəlləşdirə və ya istifadəyə verə bilərlər. Bələdiyyə maliyyəsindən necə istifadə etmək haqqında heç bir orqanın bələdiyyələrə göstəriş vermək və ya fəaliyyətinə müdaxilə etmək hüququ yoxdur. Aşkarlıq prinsipi bələdiyyə maliyyəsi ilə bağlı fəaliyyətin şəffaf həyata keçirilməsini, əhalinin bu məsələ ilə bağlı məlumatlandırılmasında ifadə olunur. Bələdiyyə maliyyəsinin aşkarlığı prinsipi o deməkdir ki, bələdiyyələr yerli büdcənin layihəsini hazırlayarkən və istifadə edərkən, bələdiyyə əmlakına dair sərəncam verərkən və bələdiyyə üçün əhəmiyyət kəsb edən digər qərarlar qəbul edərkən yerli əhalini bu prosesə cəlb etməli və ya ətraflı məlumatlandırmalıdırlar. Qanunvericilik bələdiyyələrin üzərinə belə bir vəzifə qoyur ki, bələdiyyələr hər maliyyə ilinin sonunda büdcənin icrası haqqında hesabatı təsdiq etməli və əhaliyə çatdırmalıdırlar.
165
Yerli mənafeyin respublika mənafeyi ilə uzlaşması prinsipi bələdiyyələrin öz fəaliyyətlərini respublikada həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasətə uyğun qurmalarını və qanunvericiliklə müəyyən edilmiş səlahiyyətlər çərçivəsində fəaliyyət göstərməyi nəzərdə tutur. Bələdiyyələr öz fəaliyyətlərində nə qədər müstəqil olmuş olsalar da, onların fəaliyyəti bütövlükdə respublikada həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasətdən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Buna görə də bələdiyyələrin yerli siyasəti respublikada həyata keçirilən sosial-iqtisadi siyasətə uyğun olması və onu tamamlaması təbiidir. Əhalinin sosial rifahının yaxşılaşdırılması və respublikanın iqtisadi dayaqlarının gücləndirilməsinə çalışmaq bələdiyyələrin bu istiqamətdə başlıca vəzifələridir. Qanunvericilik bələdiyyələrin üzərinə belə bir vəzifə də qoyur ki, bələdiyyələr onların məşğuliyyət dairəsinə aid edilmiş sahələrdə əhalinin əsas yaşayış tələbatının ödənilməsini dövlət sosial standartlarından aşağı səviyyədə təmin edə bilməzlər.
Бялядиййялярин малиййя ресурслары Верэи вясаитляри Бялядиййя мцлкиййятиндя вя идарячилийиндя оан мцяссисялярин вясаитляри
166
9.2. Bələdiyyə büdcəsi
Bələdiyyələrin maliyyə vəsaiti içərisində bələdiyyə büdcəsi mühüm yer tutur. Bələdiyyələrin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş vəzifələrinin yerinə yetirilməsi və yerli əhalinin rifahının yüksəldilməsi, müvafiq ərazinin kompleks inkişafı yerli (bələdiyyə) büdcənin vəziyyətindən əsaslı surətdə asılıdır. Bələdiyyə büdcəsi il ərzində ictimai məhsulun mühüm qisminin istehsalının və sosial müdafiə tədbirlərinin reallaşmasının məqsədilə maliyyə təminatını yaratmaq üzrə vergi – rüsum və s. daxilolmalar hesabına istifadə edilən pul fondunu özündə əks etdirir. Bələdiyyə büdcəsi «Büdcə sistemi haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunun 3-cü maddəsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasında
167
büdcə sisteminin müstəqil növünü təşkil edir. Bu Qanuna görə Azərbaycanda büdcə sistemi aşağıdakı kimidir: Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi; Naxçıvan Muxtar Respublikasının büdcəsi; Yerli (bələdiyyə) büdcələr. Azərbaycanda yerli büdcə anlayışı bələdiyyələr təşkil edilənədək dövlət büdcəsindən regionlar üçün ayrılan vəsait kimi başa düşülürdü. Bələdiyyələr təşkil edildikdən sonra yerli büdcə anlayışı konkret məna kəsb edərək bələdiyyə büdcəsi kimi qəbul edilməyə başlanıldı.
«Bələdiyyələrin maliyyəsinin əsasları haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunun 4-cü maddəsinə müvafiq olaraq yerli büdcə bələdiyyə statusuna uyğun olaraq
özünüidarəetmə prinsiplərini reallaşdırmaq, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və qanunları ilə müəyyənləşdirilmiş bələdiyyə səlahiyyətlərini həyata keçirmək üçün formalaşan və istifadə olunan maliyyə vəsaitidir. Yerli büdcə bələdiyyə büdcəsi olub, dövlət büdcəsinin tərkib hissəsi deyildir. Yəni bələdiyyə büdcəsi müstəqilliyə malikdir və həmin büdcədən istifadə hüququ müstəsna olaraq bələdiyyəyə məxsusdur. Bələdiyyə büdcəsinin müstəqilliyi prinsipi dekorativ xarakter daşımayıb real hüquqi əsaslara söykənir. Qanunvericilik yerli büdcənin müstəqilliyinin müxtəlif formalarda təminatını nəzərdə tutur. Bu təminatlar sistemi əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: Bələdiyyələr yerli büdcənin müstəqil olaraq özləri tərtib, müzakirə, təsdiq və ondan istifadə edir, habelə yerli büdcənin icrasına nəzarəti həyata keçirir; Bələdiyyələr yerli vergi və ödənişləri qanunvericiliyə uyğun olaraq müstəqil olaraq özləri müəyyən edirlər; Азярбайъан Республикасында йерли бцдъяляр Шящяр бялядиййяляринин бцдъяси Район бялядиййяляринин бцдъяси Шящярятрафы даиряляринин бцдъяси Кянд бялядиййяляринин бцдъяси
168
Bələdiyyələr yerli büdcə vəsaitinin xərc istiqamətlərini müstəqil müəyyən edirlər; Bələdiyyə yerli büdcənin maliyyə ilinin sonuna əmələ gəlmiş sərbəst qalıqlarına müstəqil sərəncam verirlər; Bələdiyyələrin məhkəmə müdafiəsi hüququ vardır. Yerli
büdcə bələdiyyə mülkiyyətidir və
yerli büdcələrin formalaşdırılmasını, təsdiqini və istifadə olunmasını, onların icrasına nəzarəti bələdiyyələr müstəqil həyata keçirirlər. Yerli büdcə layihəsinin qəbul edilməsi müəyyən mərhələlərdən keçir. Bu proses bütövlükdə büdcə layihəsinin tərtibi; büdcənin müzakirəsi və təsdiqi; və büdcənin icrası mərhələlərini əhatə edir. Yerli büdcənin layihəsinin tərtib edilməsi haqqında qərarı bələdiyyənin icra orqanı qəbul edir. Yerli büdcə məsələləri daimi komissiyası bu qərar əsasında yerli büdcənin layihəsini işləyib hazırlanmasını təşkil edir. Bu məqsədlə büdcə komissiyası büdcənin əsas göstəriciləri üzrə bütün təsərrüfat və büdcə xidməti sahələrinin təkliflərini nəzərə alaraq onları uzlaşdıraraq mədaxil və məxaric üzrə büdcə layihəsini hazırlayırlar. Büdcə layihəsi bələdiyyənin iqtisadi və sosial inkişafı proqnozu, onun inzibati ərazi qurumu, maliyyə-büdcə siyasəti və büdcə təsnifatının əsas istiqamətləri əsasında tərtib olunur. Büdcə komissiyası büdcə layihəsinin hazırlanmasına yerli mütəxəssisləri və ekspertlər cəlb edə bilər. Büdcənin müstəqil olaraq bələdiyyələrin özləri tərəfindən tərtib edilməsi büdcə layihəsinin istənilən formada tərtib edilməsi demək deyildir. Yerli büdcənin tərtibi prosesində büdcə sisteminin qanunvericiliklə müəyyən edilmiş ümumi prinsipləri və Azərbaycan Respublikasında tətbiq olunan büdcə təsnifatından istifadə olunur. Bir qayda olaraq büdcə ili yanvarın 1-də başlanır və dekabrın 31-də qurtarır. Yerli büdcə layihəsinin müzakirəsi və təsdiqi qaydası qanunla deyil, bələdiyyələrin nizamnaməsi ilə müəyyən edilir. Büdcə layihəsi büdcə komissiyası tərəfindən işlənib hazırlanılır. Büdcə komissiyası büdcə layihəsini tərtib etdikdən sonra müzakirə olunmaq üçün bələdiyyənin nümayəndəli orqanına təqdim edir. Bələdiyyə iclasında müzakirə olunduqdan sonra büdcə layihəsi son variantda işlənilməsi üçün büdcə komissiyasına qaytarılır. Bələdiyyənin növbəti iclasında yerli büdcənin layihəsinin yekun variantı bir daha nəzərdən keçirilir və sonda bələdiyyənin qərarı ilə təsdiq edilir. Əgər yerli büdcənin layihəsi növbəti maliyyə ili üçün dotasiya nəzərdə tutubsa, bu halda cari ilin dekabr ayının 25-dən gec olmayaraq bələdiyyənin qərarı şəklində təsdiq edilməlidir. Təsdiq edilmiş yerli büdcə sonradan bələdiyyənin qərarı ilə dəqiqləşdirilə bilər. 169
Bələdiyyələr yerli büdcənin icrası prosesində mədaxil və məxaric maddələrində büdcə təsnifatı üzrə təsdiq edilmiş təxsisat həddində dəyişikliklər apara bilərlər. Lakin dövlət büdcəsindən alınmış məqsədli vəsaitlər burada istisna təşkil edir. Yəni yerli büdcənin dövlət büdcəsindən ayrılmış məqsədli vəsaitlər hissəsində hər hansı dəyişikliklər aparıla bilməz. Yerli büdcələrin icrası prosedurası «Büdcə sistemi haqqında» Qanunun 37-ci maddəsi ilə dəqiq tənzim edilir. Bu maddənin tələblərinə əsasən yerli büdcənin kassa icrası bələdiyyənin müraciəti əsasında dövlət xəzinədarlığı vasitəsilə və ya digər üsullarla həyata keçirilir. Bələdiyyələrin gəlir və xərc əməliyyatları onların müraciətləri əsasında dövlət xəzinədarlığı vasitəsilə həyata keçirildikdə uçot-hesabatın təşkili üzrə texniki xidməti dövlət xəzinədarlığı təmin edir. Lakin qanunvericilik əməliyyatların bütün hallarda dövlət xəzinədarlığı tərəfindən aparılmasını məcburi hesab etmir. «Büdcə sistemi haqqında» Qanunun 37.3-cü maddəsinin tələblərinə müvafiq olaraq bələdiyyələr büdcə ilindən sonrakı ilin birinci iş günü gəlir və xərclər üzrə əməliyyatların dövlət xəzinədarlığı tərəfindən həyata keçirilməsindən imtina edə bilərlər. Yerli büdcələrin icrası zamanı qəbul edilmiş öhdəliklər üzrə əməliyyatlar büdcə ili qurtardıqdan sonra bir ay ərzində başa çatdırılmalıdır. Bu müddət ərzində istifadə olunmayan vəsait bələdiyyələrin sərəncamında qalır. Hər maliyyə ilinin sonunda bələdiyyələr yerli büdcənin icrası haqqında hesabatı təsdiq etməli və bu barədə bələdiyyə ərazisində yaşayan əhaliyə məlumat verməlidirlər. Yerli büdcənin icrasına nəzarəti bələdiyyələr bilavasitə özləri və yerli əhali həyata keçirir. «Yerli (bələdiyyə) vergilər və ödənişlər haqqında» Qanunun 12-ci maddəsinə uyğun olaraq yerli vergilərin və ödənişlərin yığılmasına, yerli büdcələrə köçürülməsinə və istifadə edilməsinə nəzarət bələdiyyələrin müvafiq komissiyaları, habelə seçkili orqanlarda, bələdiyyə qulluğunda işləməyən, yerli məhəllə komitələrinin və vətəndaşların yığıncaqlarında təklif olunan, bələdiyyə iclasında təsdiq olunan nəzarət komissiyaları tərəfindən həyata keçirilir. Bələdiyyənin yerli büdcə məsələləri daimi komissiyası bələdiyyənin büdcə fəaliyyətinə birbaşa nəzarət edir və yerli büdcənin icrası ilə bağlı bələdiyyənin hesabatlarına dair rəy hazırlayır. Bələdiyyələr yerli büdcənin düzgün istifadə edilməsinə nəzarəti təmin etmək məqsədilə müstəqil auditorlar da cəlb edə bilərlər. Ümumiyyətlə, qanunvericilik bələdiyyələrin büdcə məsələləri ilə bağlı fəaliyyətin – yerli vergi və ödənişlərin yığılması və istifadəsinin – tam aşkarlıq şəraitində həyata keçirilməsini tələb edir. Bu məqsədlə bələdiyyələr və onların müvafiq komissiyaları bələdiyyə ərazisində yaşayan sakinlər
170
qarşısında mütəmadi olaraq hesabat verməli, bülleten buraxmalı, illik hesabatları bələdiyyə binasının qarşısında xüsusi
lövhələrdə yerləşdirməlidirlər. Qanunvericilik bələdiyyələrin büdcə fəaliyyətinə hər hansı müdaxiləni qadağan edir. «Bələdiyyələrin maliyyəsinin əsasları haqqında» Qanunun 5- ci maddəsinə görə qanunvericilik və icraedici hakimiyyəti orqanları bələdiyyələrin büdcə fəaliyyətinə yalnız qanunlarda nəzərdə tutulmuş hallarda müdaxilə edə bilərlər. Bu hallar isə ondan ibarət ola bilər ki, qanunvericilik və ya icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən bələdiyyələrə əlavə səlahiyyətlər verilərkən həmin səlahiyyətlərin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan maliyyə vəsaiti də ayrılır və bu məqsədlə ayrılmış maliyyə vəsaitinin xərclənməsinə məhz həmin orqanlar nəzarət edirlər. Bu haldan başqa heç bir dövlət orqanı yerli büdcənin icrası ilə bağlı bələdiyyələrin fəaliyyətinə nəzarət etmək hüququna malik deyillər.
Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|