DƏrs vəSAİTİ (İKİNCİ buraxiliş)
Yüklə 2,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MALİYYƏ SİSTEMİNƏ TƏSİRİ 3.1. İnflyasiyanın mahiyyəti, yaranma səbəbləri və formaları
|
İL M ƏS İ X ƏR C L ƏR İ 35
MALİYYƏ SİSTEMİNƏ TƏSİRİ 3.1. İnflyasiyanın mahiyyəti, yaranma səbəbləri və formaları
Əksər hallarda inflyasiyanı mövcud əmtəə kütləsi şəraitində həddindən artıq çox pul kimi şərh edirlər. Lakin inflyasiya daha mürəkkəb bir proses nəticəsində baş verir. Hər şeydən əvvəl inflyasiya qiymətlərin ümumi səviyyəsinin davamlı artımıdır. Əmtəələrin ayrı-ayrı növlərinin qiymətləri daha sürətlə arat bilərlər. Əgər bəzi növ əmtəələrin qiymətlərinin artımı digər əmtəələrin qiymətlərinin aşağı enməsi ilə müşayiət olunarsa, bu, qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişilməz qalması ilə nəticələnə bilər. Beləliklə, inflyasiya – kifayət qədər uzun müddət ərzində mövcud olmuş əvvəlki normal səviyyəyə nisbətən qiymətlərin səviyyəsinin yüksəlməsini göstərir. Başqa sözlə desək inflyasiya - pul tədavülü kanallarının alıcılıq qabiliyyəti getdikcə aşağı düşən kağız pullarla dolması, təbii təzahür forması isə qiymətlərin artımıdır. İnflyasiyanın ilkin əlamətləri pulların geniş yayılması ilə təzahür etməyə başlamışdır. İnflyasion proseslər, adətən pul kütləsinin dövriyyədə kəskin artımı müşayiət edildikdə özünü daha qabarıq göstərir.
XVI əsrdə Qərbi Avropada qiymətlərin ümumi səviyyəsinin yüksəlməsi ilə nəticələnən qiymətlərin artım səviyyəsinin orta illik tempi 1- 2% təşkil edirdi. O dövrdə inflyasiyanın bu səviyyəsi uzun müddət davam etmişdir. Bundan əlavə dövlətin əmtəə-pul münasibətləri sferasına müdaxiləsi səviyyəsindən asılı olaraq inflyasiya açıq formada da baş verə bilər. Bu zaman inflyasion proseslər qiymətlərin ümumi səviyyəsinin müvafiq artımı formasında təzahür edir. Gizli formada isə qiymətlər dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilir və nisbətən stabil səviyyədə saxlanılır. Belə bir şəraitdə inflyasiya özünü əmtəə qıtlığı və məhsulların keyfiyyətinin aşağı düşməsi formasında göstərir. Dövlətin inflyasion prosesləri idarə etməsi səviyyəsindən asılı olaraq idarə edilən və idarə olunmayan inflyasiyanı fərqləndirmək lazımdır. Əhatə dairəsindən asılı olaraq isə inflyasiya regional, milli və dünya inflyasiyasına bölünür. Ölkə iqtisadiyyatının qiymətlərin artım tempinə uyğunlaşma səviyyəsindən asılı olaraq balanslaşdırılmış və qeyri-balanslaşdırılmış inflyasiya mövcuddur. Balanslaşdırılmış inflyasiya şəraitində qiymətlər digər makroiqtisadi göstəricilərin dəyişikliklərinə müvafiq olaraq az və stabil surətdə artır. Qeyri-balanslaşdırılmış inflyasiya şəraitində isə iqtisadiyyat dəyişilən şəraitlərə uyğunlaşa bilmir.
36 Hal-hazırda beynəlxalq aləmdə inflyasiyanın təbiətini və yaranma səbəblərini aydınlaşdırmağa cəhd edən çoxlu nəzəriyyələr mövcuddur. Bunlardan siyasi və iqtisadi nəzəriyyələri xüsusilə qeyd etmək lazımdır. İqtisadi nəzəriyyələr özləri də pul nəzəriyyəsinə və qeyri-pul nəzəriyyəsinə bölünür. Siyasi nəzəriyyələr inflyasiyanın yaranma səbəblərini müharibələr, milliləşdirmə amillərlə əlaqələndirirlər. İnflyasiya mürəkkəb iqtisadi prosesdir və müxtəlif formalarda özünü büruzə verir. Hazırda inflyasiyanın aşağıdakı növlərini fərqləndirmək olar: Tələb inflyasiyası; Xərc inflyasiyası Qeyri-pul nəzəriyyələri içərisində biz təklif nəzəriyyəsinə daxil olan xərc inflyasiyası nəzəriyyəsini nəzərdən keçirək. Sənayecə daha sürətlə inkişaf etməkdə olan ölkələrdə əmək haqqı istehsal məsrəflərinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Lakin buna baxmayaraq bunu inflyasion prosesin güclənməsinə şərait yaradan assa amil hesab etmək olmaz. Daha dəqiq desək, əmək haqqı inflyasion proseslərin güclənməsinə dolayısı ilə təsir göstərə bilər. Belə ki, müəssisə və təşkilatlar istehsalı genişləndirdikdə əmək haqqının səviyyəsi də artır ki, bu da öz növbəsində qiymətlərin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Bu zaman inflyasiyanın səviyyəsi yüksəlməyə başlayır, çünki, işçilər öz əmək haqlarının artırılmasını tələb edirlər. Bu vəziyyəti əmək haqqı-qiymətlər arasında zəncirvarı əlaqə də adlandırırlar. Belə bir şəraitdə, yəni əmək haqqı sürətlə artmağa başladıqda bu prosesi nəzarətdə saxlamaq çox çətin olur və antiinflyasion siyasət cəmiyyətdə yaxşı qarşılanmayan bir tədbirə – əmək haqlarının dondurulmasına da gətirib çıxara bilər. İndi isə belə bir şəraitin yaranması mexanizmini açıqlamağa çalışaq. Dayanıqlı inflyasiyanın yaranmasının ilkin amili kimi məcmu tələbin artması çıxış edir. Bu zaman məcmu tələb iqtisadiyyatın istehsal imkanlarından artıq olur. Məcmu tələbin bu cür artımı ilkin dövrlərdə əmtəə və xidmətlərin satış həcminin artması formasında özünü göstərir. Satışın həcminin artması ilə əlaqədar olaraq müəssisə və təşkilatların ehtiyatları məhdudlaşmağa başlayır. Müəssisə və təşkilatlar belə bir vəziyyətə istehsalın genişləndirilməsi və istehsal proseslərinin sürətləndirilməsinə daha çox diqqət verirlər. Qiymətlər deyil, istehsalın həcmi qısa müddətli dövrlərdə tələbin dəyişilməsinə uyğunlaşdırılır. Bu hal ona görə baş verir ki, əvvəla, müəssisə və təşkilatlar ilk dövrlərdə tələbin artmasının daimi ya müvəqqəti hal olduğunu müəyyənləşdirə bilmirlər. Qiymətlərin yenidən nəzərdən keçirilməsi isə kifayət qədər mürəkkəb bir proses olduğu üçün, qiymətlər adətən, müqavilələr əsasında təyin edilir, üçüncüsü isə istehsalın inhisarçılığı şəraitində qiymətlərin dəyişdirilməsi bazar münasibətləri sisteminin pozulmasına gətirib çıxarır.
37 Əgər istehsal amillərinə olan tələb ardıcıl olaraq artmaqda davam edərsə, nəticədə onların qiymətlərinin səviyyəsi də yüksəlməyə başlayır. Əməyin və istehsal amillərinin qiymətləri tələbin artmasına daha həssas olduğu üçün istehsal amillərinin qiymətlərinin yüksəlməsi məsrəflərin artmasına səbəb olur ki, bu da öz növbəsində hazır məhsulun qiymətinin artması ilə nəticələnir ki, bu zaman inflyasiya özünü büruzə verməyə başlayır. Tələbin ilkin artması ilə qiymətlərin səviyyəsinin yüksəlməsi arasında bir əlaqə mövcuddur. Bu mərhələ qiymətlərin uyğunlaşdırılması mərhələsi adlanır və bir neçə ay ərzində davam edə bilər. İstehsal amillərinin qiymətləri qalxmağa başlayan kimi digər iki amil də özünü göstərir. Bu vəziyyət hazır məhsulların qiymətlərindən istehsal amillərinə istiqamətlənən əks əlaqədir. Nəticədə isə inflyasion proseslər güclənir və onu nəzarətdə saxlamaq qeyri-mümkün olur. Antiinflyasiya siyasəti özündə inflyasiyanın azaldılmasına istiqamətlənən dövlət tənzimlənməsi alətlərinin məcmusunu birləşdirir. Hazırda antiinflyasion siyasətin keynsçilik və monetarist istiqaməti formalaşdırılmışdır. Keynsçilik antiinflyasiya siyasətinin mahiyyəti özəl müəssisə və təşkilatlara iri dövlət sifarişlərinin verilməsi vasitəsilə səmərəli tələbin yaradılmasındadır. Multiplikativ effektin təsirindən iqtisadiyyat depressiya vəziyyətindən çıxır, işsizlik azalır. Buna paralel olaraq ucuz kredit üçün də şərait yaranır. Bu tədbirlərin nəticəsində məcmu təklifin həcmi artır, qiymətlərin səviyyəsi enir, inflyasiya isə aşağı düşür. Bu siyasətin nəticəsində büdcə kəsiri artır. Lakin bu kəsiri əlavə pul emissiyası ilə aradan qaldırmaq olmaz. Əks halda inflyasiya yenidən sürətlənə bilər. Bu vəziyyətdə dövlət istiqrazlarından istifadə etmək daha məqsədəmüvafiqdir. Onların ödənilməsinə isə sonralar, artıq iqtisadiyyat stabilləşdikdən sonra da başlamaq olar. İnflyasiya ilə mübarizə alətlərindən biri olan pul siyasətinin tətbiqi birtərəfli və təhlükəlidir. Belə ki, inflyasiya probleminin həlli sistemli yanaşma tələb edir. İnflyasiya yaradan amillər xarakterinə görə monetar, yəni ənənəvi və şok yaradan qeyri-monetar amillərə bölünür. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bazar iqtisadiyyatına malik olan inkişaf etmiş dövlətlərdə inflyasiya proseslərinin fəallaşmasında monetar amillərin, inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə isə qeyri-monetar amillərin rolu yüksək olur. Azərbaycanın da inkişaf etməkdə olan ölkə olduğunu nəzərə alsaq, onda yaxın və orta müddətli dövrdə antiinflyasiya nöqteyi nəzərindən tənzimlənmə siyasətinin aparıcı xəttinin qeyri-monetar amillər üzərində qurulması vacibdir. Lakin, bu heç də monetar sahənin antiinflyasiya istiqamətində nəzərdə tutulan tənzimlənmə predmetindən kənarda qalmasına gətirib çıxarmamalıdır. 38 Monetaristlərin fikrinə görə, inflyasiya sırf pul fenomenidir və dövlətin iqtisadi sferaya düşünülməmiş müdaxiləsinin nəticəsində meydana gəlir. Monetaristlərə görə, məcmu təklifin artırılması əlavə dövlət investisiyaları ilə stimullaşdırılmamalıdır. Monetaristlər bu zaman özəlləşdirmə, pul kütləsinin kəskin məhdudlaşdırılması, sosial proqramların ixtisarı hesabına büdcənin balanslaşdırılması, sahibkarlığın vergi
stimullaşdırılması kimi vasitələrdən istifadə etməyi məsləhət görürlər. Bunlara paralel olaraq, monetaristlər, eyni zamanda məcmu tələbi ixtisar etməyi, əmək haqlarını dondurmağı, ayrı-ayrı əhali təbəqələrinə təyin edilmiş güzəştləri və transfert ödəmələri azaltmağı təklif edirlər. Keynsçilərdən fərqli olaraq monetaristlər ucuz deyil, daha bahalı kreditlər təklif edirlər. Buna görə də zəif müəssisələr üçün kredit almaq əlçatmaz olur və onlar müflisləşirlər. Güclü müəssisələri isə aşağı vergi dərəcələri ilə həvəsləndirmək təklif edilir. Aydındır ki, bu təkliflərin tətbiqi əhalinin əsas hissəsinin maddi rifahına pis təsir göstərəcəkdir. Tələbin azalması istehsalın kəskin tənəzzülünü stimullaşdıra bilər, işsizliyin səviyyəsi isə yüksələr. İngilis iqtisadçısı A.Fillips demək olar ki, müəyyən bir dövr ərzində işsizlik səviyyəsi ilə əmək haqqı arasında qarşılıqlı əlaqəni təhlil edərək belə bir qənaətə gəlmişdir ki, işsizliyin elə bir səviyyəsi (6-7%) mövcuddur ki, bu zaman əmək haqqının səviyyəsi sabit qalır. İşsizliyin səviyyəsinin həmin həddən aşağı düşməsi əmək haqqının və qiymətlərin tez bir zamanda artması ilə nəticələnir. Yaxud əksinə, işsizlik artdığı zaman əmək haqqının artımı zəifləyir. Yəni işsizliyin daha yüksək səviyyəsinə nisbətən aşağı səviyyəli inflyasiya uyğun gəlir. Bunlar arasında qeyri-xətti əlaqə mövcuddur. Belə ki, işsizliyin azaldılması və getdikcə onun səviyyəsinin aşağı düşməsi baş verdikdə inflyasiyanın səviyyəsi daha yüksək templə yüksəlir: Rəa = Qat – Ə /İs – İt/ Burada,
Rəa – gələcək dövrdə real əmək haqqının artımı; Qat- qiymətlərin səviyyəsinin artımının gözlənilən tempini; Ə – real əmək haqqının işsizliyin konkret səviyyəsinə reaksiyasını müəyyənləşdirən əmsalı; İc - cari dövrdə işsizlik səviyyəsini; İt – işsizliyin təbii səviyyəsini əks etdirir. İşsizliyin yalnız təbii səviyyəsi uzunmüddətli iqtisadi tarazlıqla uzlaşır. Əlbəttə ki, işsizliyin səviyyəsini real əmək haqqının inflyasion azaldılması yolu ilə təbii səviyyədən aşağı salmaq mümkündür. Bu zaman müəssisə və təşkilatlar az maaşla daha çox işçi işlətmək imkanına malik olacaqlar. Belə bir şəraitdə qısamüddətli zaman intervalında işçilərin
39 qiymət gözləmələri inflyasiyanın həqiqi templərindən geri qalacaq və inflyasiya real əmək haqqını aşağı salacaqdır. Lakin bu vəziyyət uzun müddət davam edə bilməz, çünki, davamlı inflyasiya daimi olaraq işsizliyin səviyyəsini azaldır. Müxtəlif dövrlərdə artıq işçilər anlamağa başlayırlar ki, qiymətlər gözlənildiyindən daha sürətlə artır və onlar öz əmək haqlarının artırılmasını tələb etməyə başlayacaqlar və artıq real əmək haqqının azaldılmasını hissə-hissə məhdudlaşdıracaqlar. İnflyasiyanın gözlənilən tempi həqiqi templə bərabərləşəcək, qiymətlər qalxacaq, nominal əmək haqqı isə real əmək haqqını inflyasiyaya qədərki səviyyədə saxlamaq məqsədilə sürətlə artacaqdır. Buna görə də müəssisə və təşkilatlar yeni iş yerləri açmaqdan imtina edəcəklər və işsizlik yenə də təbii səviyyəyə enəcəkdir. Nəticədə isə uzunmüddətli dövrdə inflyasiya ilə işsizlik arasındakı qarşılıqlı əlaqə yox olacaqdır. Tələb inflyasiyasını çox zaman az əmtəə təklifinə qarşı çoxlu pul kimi müəyyənləşdirirlər, yəni, məcmu tələbin artması ilə əlaqədar olaraq qiymətlərin davamlı yüksəlməsi baş verir. Qiymətlərin qalxması real pul təklifinin azalmasına gətirib çıxarır. Bu isə öz növbəsində insanları faiz gətirən aktivləri likvidləşdirməyə məcbur edir. Nəticədə faiz dərəcələri yüksəlir, faiz dərəcələrinin yüksəlməsi investisiya aktivliyini azaldır. İnvestisiya fəallığının azalması qiymətlərin artımı kəsilənə qədər davam edir. Əgər iqtisadiyyat iqtisadi artımın aşağı, hətta sıfır templəri ilə xarakterizə edilərsə, bu zaman ümumi həyat səviyyəsinin yüksəlməsi baş verməyəcəkdir. Belə ki, qiymətlərin səviyyəsinin qalxması nominal şəxsi gəlirlərin də ən azı bu səviyyədə artırılmasını tələb edəcəkdir. İnflyasiyanın səbəb olduğu gəlirlərin yenidən bölgüsü bir neçə istiqamətdə həyata keçirilir. İlk növbədə stabil aylıq gəlirlərə malik olan insanların itkiyə məruz qalırlar. Belə ki, inflyasiya şəraitində daimi nominal gəlirlərin saxlanıldığı şəraitdə real gəlirlər azalır. İndeksasiya edilmiş gəlirlər alan insanlar inflyasiyadan öz gəlirlərinin ölkədə qiymətlərin ümumi artımına uyğunluğu dərəcəsində müdafiə olunmuş olurlar. İnflyasiya qiymətlərin ümumi artımından daha sürətlə artan əmtəələrin istehsalı və satışı ilə məşğul olanların real gəlirlərinin artmasına səbəb olur. Adətən, inflyasiyadan daha çox daşınmaz əmlak, zinət əşyaları mülkiyyətçiləri müdafiə olunmuş olurlar. Bir qayda olaraq bu sərvətlərin qiymətlərinin artımı inflyasiya tempindən geri qalmır, hətta onu qabaqlayır. İnflyasiya vergiyə cəlbetmənin proqressiv sistemi üzrə şəxsi gəlirləri də azalda bilər. Təcrübə göstərir ki, qeydə alınmış faiz dərəcəsi üzrə inflyasiyadan kreditorlar itirir, borcalanlar isə qazanırlar. Eyni zamanda ölkənin tədiyyə balansının pisləşməsinə və bir sıra sosial-iqtisadi problemlərin yaranmasına səbəb olur. Əgər ölkə kifayət qədər yüksək inflyasiya səviyyəsi ilə üzləşmişsə, onun ixracının rəqabətqabiliyyətliliyi də pisləşir, eyni zamanda, 40 idxal edilmiş malların qiymətləri Milli məhsullardan ucuz olur. Nəticədə isə ixrac azalır, idxal isə artır. Daha stabil xarici valyutalara tələb yüksəlir, kapitalın xaricə axını sürtələnir. İnflyasiya ilə mübarizə aparmaq üçün əlavə resurslar cəlb etmək lazımdır. Müəssisə və təşkilatlar inflyasiya ilə əlaqədar meydana çıxmış qeyri-müəyyənlik amillərinin meydana çıxardığı özünəməxsus problemlərin həll edilməsi üçün əlavə mütəxəssislərin cəlb edilməsi məcburiyyətində qalırlar. İnflyasiyanın yüksəlməsi ilə bu problemlər daha da kəskinləşir. Hiper inflyasiya baş verdikdə isə bazar sistemi əsaslı təhlükə qarşısında qalır. Müəssisə və təşkilatlar öz xərclərini ödəmək məqsədilə ardıcıl olaraq öz
məhsullarının qiymətlərini artırmaq məcburiyyətində olurlar. Vətəndaşların əmanətlərə marağı olmur, bu isə normal investisiyalaşdırma prosesinə mənfi təsir göstərir. Təcrübə göstərir ki, ümumi inflyasiya təzyiqini təkcə monetar metodlar vasitəsilə uzun müddət nəzarətdə saxlamaq da qeyri-mümkündür. İnflyasiyaya nəzarət etmək üçün birinci növbədə əhəmiyyətli büdcə artıqlığı yaratmaq lazımdır. Hökumət səmərəsiz xərcləri, xüsusən də idarəetmə xərclərini mümkün qədər azaltmalıdır. Güclü inflyasiya təzyiqi şəraitində vergilərin azaldılması məqsədəmüvafiq deyildir. İstehlak kreditlərini məhdudlaşdırmaq, əmanət istiqrazlarının satışı tədbirlərini gücləndirmək lazımdır. İqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələrində qiymət nəzarətindən və rasionallaşdırmadan məhdud şəkildə istifadə edilməsi məqsədəmüvafiqdir. İnflyasiya üzərində nəzarətdə əsas vasitələrdən biri də hökumət gəlirlərinin onun xərclərini üstələməsidir. Hökumətin cəmiyyətdən əldə etdiyi pulun miqdarı onun cəmiyyət üçün xərclədiyini üstələməsi fərdi xərclərin azalmasına səbəb olur. Adətən, əhalinin aztəminatlı təbəqələrinin real gəlirlərinin demək olar ki, əsas hissəsi zəruri tələbat mallarının alınmasına və kommunal xərclərinin ödənilməsinə sərf edilir. Bu məhsulların qiymətləri isə müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəblərdən arta bilər. Belə şəraitdə hökumətin aztəminatlı təbəqələrinə maliyyə yardımının göstərilməsi üzrə həyata keçirdiyi sosial tədbirlər, sözsüz ki, vacibdir, lakin onlar mövcud problemi birdəfəlik həll etmək iqtidarında deyildirlər. Bir qayda olaraq, inflyasiyadan bütün ölkə vətəndaşları əziyyət çəkirlər. Uzun və orta müddətli kreditləri aşağı faizlərlə verən kreditorların da belə şəraitdə risk ehtimalı xeyli artır. İnflyasiyanın yaranmasının ilkin səbəblərindən əsası pul kütləsi ilə əmtəələrin həcmi arasında bərabərliyin pozulmasıdır. Belə bir vəziyyət həm istehsalın həcminin kəskin surətdə azalmasından, həm də dövlətin öz çap aparatını işə salması yolu ilə borclarını ödəmək istəyinə cəhd etməsi ilə əlaqədar olaraq yarana bilər. Adətən, qiymətlərin artımı ilə müşayiət edilən inflyasiyanı, sıçrayışlı inflyasiyanı və hiperinflyasiyanı fərqləndirirlər.
41 İnflyasiya baş verdikdə artıq pullar öz funksiyalarını tam yerinə yetirə bilmirlər. Müəssisələr ödəmə vasitəsi kimi kağız pulları qəbul etməkdən imtina edirlər, çünki, onların alınması və istifadəsi ərzindəki qısa vaxt müddətində pulların dəyərsizləşməsi prosesi baş verir. Beləliklə, iqtisadiyyat az səmərəli barterə meyl edir. İnsanlar artıq belə pulları əmanət şəklində istifadə etmək istəmirlər. Yaranmış çaşqınlıq investisiya qoyuluşlarının həcminə, istehsalın bərpasına mane olur. Nəzarətin zəif olması səbəbindən də əmələ gələn qiymət inflyasiyasından pul və
maliyyə siyasəti vasitəsilə istehsalı məhdudlaşdırmadan yayınmaq olar. Lakin bu kimi maliyyə tədbirləri və ya kredit məhdudiyyəti qiymətlər üzərində səmərəli nəzarətə nisbətən istehsal üçün daha ağır fəsadlara səbəb ola bilən gəlirin kəskin deflyasiyasını yarada bilər.
İnflyasiya, adətən, əhalinin həyat səviyyəsinin dəyişməsini özündə əks etdirən istehlak qiymətləri indeksi (İQİ) ilə ölçülür. İQİ özündə qiymət dəyişilməsinin ölçüsünü göstərir. İQİ bir qayda olaraq müəyyən müddət ərzində orta statistik şəhərlinin əmtəə və xidmətlərin alınmasına sərf etdiyi «istehlak səbəti» ilə ölçülür. Lakin inflyasiyanın hesablanmasına belə yanaşmanın mənfi tərəfləri vardır. Belə ki, istehlak səbətinə daxil edilən bu və ya digər növ əmtəə və xidmətlərə olan tələbat vaxt keçdikcə dəyişir. Bəzi məhsullar və xidmətlərə tələb azaldığı halda, bu siyahıya yeni məhsul və xidmətləri əlavə etmək lazım gəlir. İQİ müəyyən dövr ərzində istehlak edilən malların və xidmətlərin dəyişməz qaldığı şəraitdə əhalinin istehlak xərclərinin ümumi məbləğinin dəyişməsini əks etdirir. Beləliklə, İQİ-əhali tərəfindən alınan əmtəə və xidmətlərin istehlak səbətinin dəyərinin dəyişməsini xarakterizə edən nisbi göstəricidir. İQİ başlıca təyinatı istehlak mallarının və xidmətlərinin qiymət dinamikasını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Yüksək inflyasiya yalnız maliyyə sisteminə deyil, bütövlükdə cəmiyyətin iqtisadi sisteminə neqativ təsir göstərən, ən ağrılı və təhlükəli proseslərdən hesab olunur. Bu və ya digər formada o praktiki olaraq bütün dünya ölkələrinin iqtisadiyyatında özünəməxsus tərzdə fəaliyyətdədir. İnflyasiyanın yüksək olmayan və idarə edilə bilən səviyyəsi heç də təhlükəli hesab olunmur. Son illərin dinamikası göstərir ki, ölkəmizdə inflyasiya prosesləri təhlükəli həddə çatmamışdır. Bu isə ciddi neqativ proseslərə, yəni istehlakçıların real xərclərinin artmasına, yığımlarının dəyərsizləşməsinə, istehsalçıların keyfiyyətli məhsul istehsalına olan maraqlarının azalmasına təkan verə bilər. İnflyasiyanın mənfi nəticələrindən biri də investorların istehsal yönümlü xərclərinin artırılmasına olan maraqlarının azalmasıdır. İnflyasiyanın qarşısını almaq üçün ilk növbədə onun mahiyyətini dərk etmək, sərhədlərini və miqyaslarını müəyyənləşdirmək və onu 42 genişləndirən mexanizm və
amilləri aşkara
çıxarmaq zəruridir. İqtisadiyyatda ümumi qiymətlərin orta səviyyəsinin ölçülməsi üçün istifadə olunan qiymətləri indeksi (İQİ) istehlak bölməsində inflyasiyanın səviyyəsini xarakterizə edir və milli hesablar sisteminin göstəricilərinin müəyyənləşdirilməsində ümumi daxili məhsulun son istifadəsinin ən mühüm komponentlərindən olan ev təsərrüfatlarının son istehlakına çəkilən xərclərin sabit qiymətlərlə hesablanmasında, eləcə də əhlinin gəlirlərinin və əmanətlərinin indesləşdirilməsində istifadə olunur. İQİ-ni tətbiq etməklə bir sıra məhsul, iş və xidmətlərin qiymətlərini qruplaşdırmaqla və bir rəqəmlə bütün qiymət dəyişikliklərini ifadə etmək mümkündür. İQİ özündə qiymət dəyişilməsinin ölçüsünü göstərir. Bu indeks vasitəsilə əhalinin adətən istehlak etdiyi əmtəə və xidmətlərin qiymət dəyişikliyi ölçülür. Çünki, İQİ müəyyən dövr ərzində istehlak edilən malların və xidmətlərin dəyişməz qaldığı şəraitdə əhalinin istehlak xərclərinin ümumi məbləğinin dəyişməsini əks etdirir. Beləliklə, İQİ-əhali tərəfindən alınan əmtəə və xidmətlərin istehlak səbətinin dəyərinin dəyişməsini xarakterizə edən
nisbi göstəricidir. İQİ-nin başlıca təyinatı istehlak mallarının və xidmətlərinin qiymət dinamikasını müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. İQİ Laspeyres düsturu ilə hesablanır. İndeksin hesablanmasında ölkənin milli xüsusiyyətlərini nəzərə alan reprezentativ (təmsilçi) mal və xidmət qrupları üzrə toplanmış qiymət və tariflərdən istifadə edilir. İstehlak qiymətləri indeksi tərtib edilərkən ev təsərrüfatlarının büdcə müayinələri əsasında bazis dövründə əhalinin müəyyənləşdirilən faktiki istehlak xərclərinin strukturu tərəzi rolunu oynayır. Bu indeksin formalaşmasında insanların istehlakında daha çox üstünlük təşkil edən başlıca ərzaq məhsullarının və xidmətlərin qiymətinin dəyişməsi mühüm rol oynayır. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin tətbiq etdiyi metodikaya görə, İQİ çoxlu sayda müxtəlif adda məhsul və xidmətdən ibarət olan bazar zənbili əsasında formalaşır. Bunun vasitəsilə orta istehlakçının hər bir məhsul istehlakına nə qədər vəsait xərclədiyi müəyyənləşdirilir. Bu metodikada bazar zənbilinə daxil olan məhsul və xidmətlərin kəmiyyəti fərqli miqdarda olur. Bir çox hallarda bu səbətə daxil olan məhsul və xidmətlərin sayını artıraraq 400-dən 585-ə çatdırmaqla uzun illər qiyməti sabit qalan, həmçinin son zamanlar qiymətləri ucuzlaşan məhsul və xidmətlərin bu səbətə daxil olunması yolu ilə istehlak səbətinin orta dəyərinin dinamikasının aşağıya doğru meyllənməsinə nail olmaq mümkündür. Belə ki, bu səbətə ildən ilə ucuzlaşan kompüter avadanlığının, musiqi alətlərinin, mobil telefonların da daxil olması nəticəsində İQİ səviyyəsinin artımını ən pis halda neytrallaşdırır. Halbuki, bu tip məhsullar 43 bir çox istehlakçıların zəruri istehlakına daxil deyil və fikrimizcə bu yolla inflyasiyanın səviyyəsinin aşağı olması təsəvvürünü yaradır. Lakin müşahidələr göstərir ki, inflyasiyanın səviyyəsi getdikcə az da olsa artıma doğru meyllidir. Büdcədə nəzərə alınan əlavə gəlirlərin hesabına onun xərc hissəsinin artırılması nəticəsində inflyasiya yaradan amillərin fəallaşacağı mümkündür və bunun qarşısını almaq məqsədi ilə hökumətin atacağı addımlar əvvəlcədən dəqiqləşdirilməlidir. Əks təqdirdə ilin sonunda inflyasiyanın iki rəqəmli ədədlə ifadə olunacağı mümkün ola bilər. İnflyasiya yaradan amillər xarakterinə görə ənənəvi (monetar) və şok yaradan (qeyri-monetar) amillərə bölünür. Dünya təcrübəsi göstərir ki, bazar iqtisadiyyatına malik olan inkişaf etmiş dövlətlərdə inflyasiya proseslərinin fəallaşmasında monetar amillərin, inkişaf etməkdə olan dövlətlərdə isə qeyri-monetar amillərin rolu yüksək olur. Azərbaycanın da inkişaf etməkdə olan bazar iqtisadiyyatlı ölkə olduğunu nəzərə alsaq, onda yaxın və orta müddətli dövrdə antiinflyasiya nöqteyi nəzərindən tənzimlənmə siyasətinin aparıcı xəttinin qeyri-monetar amillər üzərində qurulması vacibdir. Lakin, bu heç də monetar sahənin antiinflyasiya istiqamətində nəzərdə tutulan tənzimlənmə predmetindən kənarda qalmasına gətirib çıxarmamalıdır. Xərc inflyasiyasını stimullaşdıran son hökumət qərarları ilə işığın, qazın, suyun qiymət artımının inflyasiyaya təsiri iki tərəfli olduğundan, həm istehlak xərclərini çoxaltdığından və həm də xərc elementi kimi maya dəyərini bahalaşdırdığından inflyasiyanın səviyyəsinin yüksəlməsi mümkün olduğu üçün sosial vəziyyəti nəzərə almaq məqsədəmüvafiqdir. Qeyd edək ki, gömrük rüsumlarının, vergi dərəcələrinin və məcburi sosial ödənişlərin artımı da xərc inflyasiyasının fəallaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Ölkəmizdə bu sahədə hökumətin apardığı siyasət təqdirəlayiqdir. Son illərdə vergi yükünün və vergi dərəcələrinin aşağı salınması buna əyani sübutdur. Beynəlxalq təcrübədən məlumdur ki, istehsalda, ticarətdə və idxal- ixrac əməliyyatlarında mövcud olan inhisarçılığın qiymət artırıcı təsiri inflyasiya yaratmaq effektinə görə yuxarıda sadalanan amillərdən heç də geri qalmır. İdxal əməliyyatlarında mövcud olan inhisarçılığın inflyasiyaya təsir gücünün qiymətləndirilməsi məqsədilə aparılan monitorinqin nəticələri göstərdi ki, süni qiymət şişirdilmələrinin inflyasiya yaradan təsiri xeyli güclüdür. İstehlak mallarının ölkəyə gətirilməsi ilə məşğul olan bəzi inhisarçı şirkətlər iqtisadi normadan dəfələrlə çox mənfəət əldə edərək, bir tərəfdən gizli iqtisadiyyatın çiçəklənməsinə xidmət, digər tərəfdən isə qiymətlərin yüksək həddə saxlanılmasına nail olurlar. Denominasiya ilə əlaqədar olaraq aparılan qiymət yuvarlaqlaşdırmasının yuxarıya doğru istiqamətlənməsi nəticəsində baş 44 verir. Ümumi inflyasiya səviyyəsində bu amilin iştirak payı ilin əvvəlində qısa müddətli dövrdə yüksək olsa da sonradan kəskin sürətlə aşağı düşüb və hazırda demək olar ki, mənfi təsiri yoxdur. Bəzi obyektiv səbəblərdən son illər ərzində inflyasiyanın dinamik xarakter alması səbəbindən istehlakçıların gəlirlərinin dəyərsizləşməsi fonunda xərclərinin nəzərə çarpacaq dərəcədə artımı, yeni dövriyyəyə buraxılan Azərbaycan manatının etibarlılıq dərəcəsinin kövrək səviyyədə olması, ötən
ilin sentyabrında manatın məzənnəsində qəflətən revalvasiyanın fəsadları, dünya bazarında bəzi istehlak mallarının kəskin bahalaşmanın qeydə alınması, neft gəlirlərinin ölkəyə daxil olması tempinin sürətlənməsi nəticəsində daxili bazarda valyuta təzyiqinin yüksəlməsi inflyasiyanın yüksələcəyi ilə bağlı rasional gözləntiləri çoxaltmışdır. Bu isə inflyasiya yaradıcı psixoloji amillər fəallaşma riskini artırır və yuxarıda sadalanan hər-hansı bir faktorun gözlənilmədən aktivləşəcəyi zamanında ajiotaj effektini mümkün edir.
Yüklə 2,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|