Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

m ü xtəlif intonasiyalar
vasitəsilə əks olunur. Bəzən deyilənin 
həqiqi mahiyyəti məhz intonasiyada əks olunur.
241

---

Psixoloqlar m üxtəlif hissləri ifadə edən 20-dən çox intonasiya 
müəyyən ediblər: sevinc, təəccüb, qorxu, şübhə, narazılıq, heyran­
lıq, qəzəb və s. Natiq öz intonasiyası ilə nitqinin məzmununa uy­
ğun olan hisləri ifadə etməyə çalışmalıdır. Təbii ki, kədərli hadisə 
haqqında qəmgin, şad xəbər haqqında şən səslə danışmaq lazımdır.
Natiqin əhval-ruhiyyəsi heç də həmişə nitqin məzmununa uy­
ğun olmur. Bu, təbii ki, onun səsində də əks olunur. Eksperimentlər 
vasitəsilə sübut edilmişdir ki, danışanın intonasiyası nitqin 
məzmununa uyğun gəlmirsə, dinləyicilər onları maraqlandıran 
məlumatın 30 %-ə qədərini mənimsəyə bilmirlər.
Deməli, çıxış edən özünü tox tutmağı öyrənməli, duyğularına 
hakim olmalı, çıxış zamanı başqa məsələlər haqqında yox, yalnız 
öz nitqi və dinləyiciləri haqqında düşünməlidir. Əgər natiq bütün 
varlığı ilə nitqin məzmununa daxil olaraq danışdığından başqa hər 
şeyi unudursa, onun səsi yaxşı və düzgün səslənərək dinləyicilərə 
ötürmək istədiyi hissləri əks etdirəcəkdir.
Nitq texnikasında 
diksiya
üzərində iş də çox əhəmiyyətlidir. Bir 
çox natiqlər səliqəsiz, anlaşıqsız, dişlərini aralamadan, səsləri düz­
gün artikulyasiya etmədən danışır və nəticədə auditoriya çıxışa olan 
marağını itirir, çıxış edənin anlaşılmaz donqultusundan baş çıxarmaq 
iqtidarında olmur. Adi danışıqda bəlkə də belə tələffüz yolveriləndir, 
çünki bu zaman nitqin mənası vəziyyətlə, söhbətin ümumi mövzusu 
ilə müəyyən edilir, belə ki, həmsöhbətlər bir-birini ağzım açan kimi 
başa düşürlər. Əgər hətta söhbət edənlərdən biri o birinin sözünü 
başa düşməyibsə, o saat ondan nə dediyini soruşar. Böyük audito­
riya qarşısında isə çıxış edərkən ağzını açan kimi başa düşülmək 
mümkün deyil. Sözlər aydın və düzgün tələffüz edilməlidir, çünki 
tələffüz normalarının və vurğunun yerinin istənilən şəkildə pozul­
ması auditoriyanın diqqətini nitqin mahiyyətindən onun formasına 
keçirərək, deyilənin mənasının başa düşülməsindən yayındırar.
İşgüzar adamlar arasında ən geniş yayılmış nitq qüsuru 
tələf­
fü zd ə və vurğunun
işlədilməsində olan səhvlərdir ki, onlar söhbətin 
digər iştirakçılarım deyilənin mahiyyətindən yayındırır və mənfi 
psixoloji fon yaradır. Belə qüsura yol verməmək üçün daim 
düzgün
tələffüz və vurğunun
olmasına diqqət yetirmək lazımdır.
242

---

Nümunə kimi işgüzar söhbət prosesində daha çox vurğusu 
düzgün vurulmayaraq, səhv tələffüz edilən sözləri qeyd edək: ka­
fedra (kafedra), İngiltərə (İngiltərə), imperator(imperator), sanki 
(sanki), sapsan (sapsarı).
Əgər hər hansı sözü düzgün tələffüz etməyinizlə bağlı şübhə­
ləriniz mövcuddursa, orfoepik, izahlı, yaxud orfoqrafik lüğətlərə 
müraciət edin.
Tələffüzün aydınlığı çox zaman natiqin çıxış etdiyi yerdən də 
asılıdır. Sahə nə qədər böyükdürsə, nitq o qədər aram olmalıdır ki, 
hər şeyi eşitmək mümkün olsun. Səs işıq qədər sürətlə yayılmır. 
Səs dalğalannm qanşaraq bir-birini eşidilməz etməməsi naminə 
onlann yayılması üçün vaxt vermək lazımdır. Lakin dəqiq və aydın 
tələffüzə malik olan şəxs öz səsinin ucalığına az diqqət ayıra bilər. 
Yaxşı diksiyaya malik olan natiqin nitqi, hətta o yavaş danışanda 
da istənilən yerdə yaxşı eşidilir.
Yaxşı diksiya 
«fasilə saxlam aq
» bacarığının mövcudluğunu 
tələb edir. Fasilə tənəffüsü yüngülləşdirir, sonra hansı fikrə keçmək 
lazım gəldiyini düşünməyə imkan verir. O, mühüm fikirlərin dinlə­
yicinin şüuruna daha dərindən işləməsinə imkan verir.
Nitqin kulminasiya anından əvvəl və sonra verilən qısa fasilə 
onu daha qabarıq göstərməyin üsullarından biridir. Fasilə fikrin ay- 
n-ay n anlan arasında (cümlələr, budaq cümlələr, bitmiş hökmlər 
və s.) tətbiq olunur. O, həm də daha mühüm sözləri nəzərə çarp- 
dınr.
Fasilənin başlıca vəzifəsi psixoloji səciyyəlidir. O, auditoriya­
nın diqqətini cəlb etmək və ona danışanı nəzərdən keçirmək, bu­
nunla da onun nitqini qavramağa hazırlamaq üçün lazımdır. Natiqə 
isə fasilə sakitləşmək, artıq həyəcandan azad olmaq üçün faydalı­
dır. Fasilə ilə dinləyiciləri maraqlandırmaq, onun yoxluğu, nitqin 
gözlənilmədən başlanması ilə isə heyrətləndirmək mümkündür. 
Hər iki halda bu, psixoloji üsul olub, məqsədi diqqəti cəlb etmək 
və maraq oyatmaqdır.
Alimlər tərəfindən eksperimental surətdə sübut olunmuşdur 
ki, intonasiya və fasilələr informasiyanın 10-15 faiz artırılmasına 
yardım edərək, dinləyicilərdə assosiasiya və təkliflər əmələ gətirir.
243

---

Lakin danışanın nitqindəki fasilələr heç də həmişə məna 
yükünə malik olmur. Belə fasilələr çox zaman fikri daha yaxşı 
ifadə etmək üçün lazım olan sözü tapa bilmədikdə yaranır. Onlar 
şifahi nitqin fasiləliyinin göstəricisi olaraq, nitqə tamamilə təbii 
xassə verir.
Əgər nitqdə fasiləlilik halları çox deyilsə və bu hallar fikrin 
zəruri ifadə vasitəsinin axtan şlannı əks etdirirsə, onlann mövcud­
luğu nəinki auditoriyaya mane olmur, əksinə, bəzən onu fəallaşdınr. 
Lakin nitqin fasiləliliyi çoxursa, bu ya natiqin nitqin predmetinə 
bələd olmadığını, yaxud çox həyəcanlandığını, ya da natiqliyə pis 
yiyələnməsini göstərir.
7.2. N atiqin xarici görünüşü
Natiq haqqında fikir çıxış zamanı 
onun xarici görkəm inə
əsasən
formalaşır.
Hər halda, hər hansı nitqin ən azı dörddə biri görmə yolu ilə 
qəbul edilir. Dinləyicilər natiqə baxırlar: o necə dayanıb, üzünün 
ifadəsi, yerişi necədir, jestlərdən necə istifadə edir.
Dinləyicilər bilmək istəyirlər ki, natiq öz-özlüyündə necə insan­
dır. Marağın hərəkətə gətirdiyi dinləyicilər natiq haqqında ilk an­
dan - müsbət və ya mənfi - müəyyən bir fikrə gəlmək, özləri belə 
dərk etmədən natiqi xoşlayıb- xoşlamayacaqlannı, onun dediklərini 
qəbul edib-etməyəcəklərini müəyyənləşdirmək istəyirlər.
Kütlə qarşısında çıxış etmək - dinləyiciyə sizinlə tanış olmaq 
imkanı deməkdir. Əgər xarici görkəminiz xeyrinizə yox, zərərinizə 
məlumat verirsə, deməli, siz hələ camaat qarşısında çıxış üçün 
zəruri olan bütün tələblərə yiyələnməmisiniz.
Bu bölmədə nitq fəaliyyətinin aşağıdakı 
ünsürləri
nəzərdən 
keçirilir: xarici görkəm, davranış tərzi, duruş, jestlər. Lakin hər 
şeydən əvvəl, əsas prinsipi təsdiq etmək lazımdır: natiqin xarici 
görkəmin göstəricilərinin və üsullarının həqiqi hərəkətverici və 
istiqamətverici qüvvəsi onun auditoriya ilə qarşılıqlı ünsiyyəti və 
bunu dərindən duymasıdır.
244

---

Dinləyicilər qarşısındakı borcunu yerinə yetirməyə olan həqiqi 
daxili tələbat düzgün xarici davranış üçün süni texniki üsullardan 
daha səmərəlidir. Duruşunda, tərzində, jestlərindəki istənilən fənd 
auditoriya ilə yüksək ideyalarını bölüşmək istəyən natiqin ilhamlı 
və həqiqi xarici görkəmini heç bir zaman əvəz edə bilməz.