Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

isbatın ağırlığı
adlandıra biləcəyimiz taktik 
üsuldan da istifadə etmək mümkündür. Bu üsulun tətbiqi ondan 
ibarətdir ki, təcrübənin göstərdiyi kimi, daha çox sübut etmək, 
dəlillərlə əsaslandırmaq məcburiyyətində qalan tərəf sonda ən 
əlverişli vəziyyətdə olur.
Bu, əw əla, dəlillərin vaxtından əvvəl sərf olunmasına gətirib çı­
xarır ki, nəticədə daha güclü dəlilləri əsaslandırmanın tamamlanması 
üçün axıra saxlamaq mümkün olmur, ikincisi, mövqeləri tamamilə 
açır və zəif bəndi tapıb, ona hücum edilməsini asanlaşdırır.
«Həqiqət susmaqdadır!» prinsipi ilə ifadə olunan göstərilən 
taktiki üsul sübutun bütün ağırlıqlarını qarşı tərəfin üzərinə qoy­
maqdan ibarət olan taktikanın əsasını təşkil edir.
Bu üsulun tətbiqində qarşı tərəfin çox söz söyləyəcəyini göz­
ləmək çətindir (lakin belə bir hal olarsa, ondan mütləq istifadə et­
mək lazımdır). Taktikanın vəzifəsi qarşı tərəfi öz dəlillərini daha 
geniş və ətraflı, yaxud müvafiq şəkildə daha çox dəlildən istifadə 
etməklə izah etməyə yönəltməkdir.
Dəlillərin mərkəzləşdirilməsi və qarşı tərəfin dəlillərinin mər- 
kəzləşdirilməsinin pozulması, eləcə də isbatın qarşı tərəfin üzərinə 
qoyulması üsullarının məntiqi yekunu punktuasiya (fasilə) üsulu­
nun tətbiqidir.
Adı çəkilən üsul daha qüvvətli dəlilləri sona saxlamaq, «adə­
tən, sonuncu danışan qalib gəlir» prinsipinə əməl edərək, axıra ya­
xın söz almaq və danışmağı tövsiyə edir. Şübhəsiz, bunu belə izah 
etmək lazımdır: o adam qalib gəlir ki, o, axırıncı danışır və ehtiyat­
da saxladığı ən güclü dəlillərindən istifadə edir.
Taktiki üsullar sırasına, həmçinin 
artıq baş verm iş fa k tın p o s­
tulatı (isbatsız qəbul edilm əsi), qarşı tərəfi zərbənin istiqam əti ba­
xım ından çaşdırmaq, hücumun gözlənilm əz olması, m üdafiə olu­
narkən hücum etm əyi və hücum edərkən m üdafiə olunm ağı tövsiyə
279

---

edən taktik m üdafiə metodları, taktik kompromislər, sərfəli olm a­
yan şəraitdə, ya xu d uyğun olmayan zamanda m übarizədən yayın­
maq
kimi üsullar daxildir.
İki tərəfli kəskin dəlil
də çox səmərəlidir. Bu üsuldan istifadə 
onunla əlaqədardır ki, elə dəlillər sırası mövcuddur ki, ondan (mü­
əyyən şəraitdə) həm bu tərəfin, həm də qarşı tərəfin əleyhinə is­
tifadə oluna bilər.
Heç də səbəbsiz deyil ki, klassik hüquqşünaslıqda istintaqa 
ifadə verilməsi zamanı şübhəlinin, yaxud müttəhimin söylədiyi hər 
bir söz ittihamın qüvvətiəndirilməsi üçün istifadə oluna bilər.
Gözlə görünəni isbat etməmək tövsiyəsi də mühüm taktiki 
üsullardandır. Məlumdur ki, həqiqətin isbat edilməsi üçün çox söz 
tələb olunmur. Həm də 
isbat üçün çox sözdən istifadə edilm əsi is­
batı tənqid və təkzib üçün açıq
edir.
Nəhayət, bir qayda olaraq, gözlə aşkar görünən ya aksiomatik, 
ya da adi, bayağı olur ki, bunu da dəlillərdəki ümumilik və bayağı­
lıq isbat edir.
Bu qaydanın pozulması siyasi əsaslandırmalarda daha çox isbat 
obyektinin özünün hörmətdən salınmasına, dəlillərin bayağılaşma- 
sına səbəb olur, onları boş bəyannamələrə çevirir.
Digər taktiki qaydanı qüvvətli dəlilin hazırlanması qaydası ad­
landırmaq olar. Əməli olaraq, bu, qüvvətli dəlildən müvafiq hazır­
lıq olmadan istifadə edilməməsi tövsiyəsində ifadə oluunr.
Taktika auditoriyanı qüvvətli dəlili qavramağa hazırlayacaq 
dəqiqləşdirici suallann qoyulmasında, müvaiq dəlillərin irəli sü­
rülməsində ifadə oluna bilər.
Adı çəkilən taktik qayda iki digər qayda ilə sıx şəkildə əlaqədardır:
1. qüvvətli dəlil naminə, əsas dəlillər silsiləsinə şübhə kölgəsi sa­
la biləcək bütün zəif və şübhəli sübutlardan imtina edilməsi zəruridir;
2. qüvvətli dəlili hazır fakt kimi yox, nəticə, mülahizə, hökm 
kimi fəaliyyətə daxil etmək daha yaxşı olar. Bunun nəticəsində də­
lilin gücü ikiqat artır.
Əgər bilavasitə sübut dolayısı ilə sübutla, əkslikdən isbatla 
möhkəmləndirilərsə, qüvvətli dəlilin təsiri daha böyük olar. Əgər is­
bat üçün birbaşa zidd əsaslar götürülürsə, bu, əksliklərlə nəticələnir.
280

---

Beləliklə, nəinki bu dəlilin təsiri qüvvətlənir, həm də onun 
təkzib edilməsi yollan kəsilir, meydana çıxa biləcək şübhələr dağılır.
Dəlillərin aynlması və birləşdirilməsi qaydası da mühüm takti­
ki üsul hesab edilir. Hərfi mənada bu, qüvvətli dəlilləri bir-birindən 
ayn, zəifləri isə onlann təsirini qüvvətləndirmək məqsədilə birlikdə 
işlətmək mənasını verir.
Bu üsulun tətbiqi zəif dəlillərin birlikdə istifadəsi nəticəsində 
onlann bir-birini qarşılıqlı surətdə tamamlaması və tənqid edildik­
ləri halda daha az taktiki dağılmalara məruz qalmalan ilə şərtlənir. 
Qüvvətli dəlillərin birləşdirilməsi isə məqsədəuyğun deyil. Onla­
nn hər biri müstəqil uğurlu taktiki fayda verməlidir.
Bir sıra xüsusi taktiki tövsiyələr də mövcuddur. Məsələn: əgər 
kiçik sübut kifayət edirsə, böyük sübutdan istifadə etməmək; bu 
mübahisədə tələb edilməyəni izah etməmək; həmçinin prinsip 
etibarilə izah edilməsi mümkün olmayan, izahı üçün heç bir fak­
tın, ya da işçi fərziyyənin olmadığı, özünüzün də sonadək başa 
düşmədiyiniz, inanmadığınız fikri izah etməmək. 
Taktika
şərhlərdə 
dolaşıqlığa yol verməməyi, faktlara nəsihətlərlə, aforizmlərlə ca­
vab verməməyi tövsiyə edir.
Prosesə rəsmi nəşrlərin, mətbuatın və ictimai rəyin cəlb 
edilməsi çox zaman tamamilə əks təsir yaradır. Bu zaman rəsmi 
mövqedən istifadə, bəzən isə qarşı tərəflə haqq-hesabın süni şişir­
dilmiş dəlillər hesabına aydınlaşdırılması opponentinizə «təhqir 
edilmiş və alçaldılmış», «çarmıxa çəkilmiş əzabkeş», «qüvvətlilər 
tərəfindən təqib edilən zavallı» şöhrəti yaradır və s.
Əsaslandırmada