Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Diqqətin cəlb edilməsi və saxlanılması üsulları 
Aşağıda sa­
dalanan ixtiraçılıq üsullarının hansından istifadə etməyiniz konk­
ret situasiyadan, səbəb və məqsəddən, nitqin predmetindən, sizin 
niyyətlərinizdən və auditoriyadan asılıdır.
Bu üsullardan istifadə yuxu effektindən qaçmağa kömək edə 
bilər.
1. Gözlənilməzlik.
Nitqdə dinləyicilər üçün naməlum və göz- 
lənidlməz olan informasiyadan, həmçinin «canlandıncı təsir» gös­
tərən ifadələrdən istifadə edin.
2. 
«Fitnəkarlıq».
Qısa müddət üçün dinləyicilərdə şərh edilən 
informasiya ilə razılaşmamaq reaksiyası yaradın, bu mərhələdən 
dinləyiciləri konstruktiv nəticələrə gəlməyə hazırlamaq, fikrinizi 
dəqiqləşdirmək və mövqelərinizi daha dəqiq müəyyənləşdirmək 
üçün yararlanın.
3. Hiperbola.
Auditoriyanın çıxışın predmetinə olan marağını 
artırmaq üçün şişirtməkdən çəkinməyin; bu, hadisələr, proseslər 
və insanların davranışı arasında əlaqələri aşkara çıxarmağa kömək 
edər. Lakin sonradan, artıq şişirtmə olmadan toxunulan problemlə 
bağlı öz mövqeyinizi dəqiq ifadə etməyi də unutmayın.
4. Proqnozlaşdırma.
Real faktlara əsaslanaraq, gözlənilən ha­
disələri proqnozlaşdırın ki, dəyərləri, əsas maraqlan, tələbləri, is­
təkləri lazımi qədər qabarda biləsiniz.
5. Bütün «lehinə» və «əleyhinəələrin qarşılıqlı müqayisəsi.
Dinləyiciləri icmal şəklində hər hansı fikrə, tədbirə, konsepsiyaya 
aid özünüzün «lehinə» və «əleyhinə» dəlillərinizlə tanış edin. Bü-
297

---

tiin dəlilləri qarşılaşdırdıqdan sonra problemin düzgün həlini tapın, 
bu zaman zidd dəlillərdən istifadə edin: «Lakin əslində...»
6. 
Qərar qəbul etmək imkanının başqasına verilməsi.
Müza­
kirə predmetini aydınlaşdırmaq üçün tərəfdaşlarınızın qərar qəbul 
etmək və komplektləşdirmək qabiliyyətlərindən geniş şəkildə istifadə 
edin; müvafiq sualların qoyulması hesabına tərəfdaşlarınızı təfəkkür 
proseslərinə cəlb edin; bu zaman öz dəlillərinizi gətirməkdən çəkinin.
7. 
Nüfuza müraciət edilməsi.
Fikirlərinizin düzgünlüyünü təs­
diq etmək üçün dinləyicilərin və elmin nüfuzlu şəxsiyyətinə isti­
nad edin.
8. Həyəcanlanma.
Sizi dinləyicilərəbağlayanxüsusi hadisələri 
həvəslə təsvir edin, auditoriya və mövzu üçün əhəmiyyətli ola bilə­
cək ən xırda ünsürləri və dinləyiciləri həyəcanlanlandıran mövzula­
rı əldən buraxmayın.
9. Qeyri-formal elementin daxil edilməsi.
Nitqin predmetini, 
auditoriyanın davranışını nəzərə alaraq özünüzün bir vaxtlar bu­
raxdığınız səhvləri və onların nəticələrini açıqlayın. Bu və ya digər 
problemə belə səhv yanaşmadan necə qaça bildiniz? Onun yeni 
həllini göstərin. Bu, dinləyicilərin gərginliyini və qabaqcadan ya­
ranmış yanlış qənaətə əsaslanmalarım aradan qaldırmağa və onla­
rın fikrinin sizin xeyrinizə dəyişilməsinə kömək edər.
10. Dramatikləşdirmə.
Əyani və cəlbedici şəkildə izah edin, 
nitqi şüurlu surətdə dramatikləşdirin ki, dinləyicilər özlərini həm 
tamaşanın iştirakçıları, həm də həyatda hiss etsinlər.
11. Birbaşa daxil olma.
Əgər sizin tərəfdaşlarınız nitqin pred- 
meti ilə tanışdırlar və zəruri ilkin biliklərə malikdirlərsə, uzun gi­
rişdən imtina edin; həmin anda əsas olandan danışmağa başlayın. 
Bu sizi onlara hər şeyi lap əvvəldən izah etmək zərurətindən xilas 
edər və problemi şərh etmək üçün vaxt qazanmaq imkanı yaradar.
12. Yumor.
Öz nitqinizi «qurutmayın». Gülməli, paradoksal nü­
munələr gətirin, nəqlinizi sizi əhatə edən insanlann həyatından şən 
zarafatlar, məzəli əhvalatlarla qanşdınn. Dinləyicilərə düşünmək 
və istirahət etmək imkanı verin.
13. Ekspressiya (təsirli danışıq
). Əlbəttə, konkret nitq vəziyyə­
tindən (rəsmi və qeyri-rəsmi nitq) asılı olaraq, nitqin ifadəliliyini
298

---

artıran vasitələrdən imtina etməyin. Şüurlu surətdə, xüsusilə, əgər 
əvvəlcədən hazırlanmış mətn olmadan çıxış edirsinizsə, vərdiş et­
diyiniz üslubdan hiss olunacaq qədər fərqlənən ifadələrdən (qəfil, 
üslubi baxımdan gözlənilməz, yadda qalan, diqqəti cəlb edən təsirli 
leksik vasitələrdən) istifadə edin.
Hər hansı bir fikri daha çox qabartmaq üçün bəzi natiqlər təsirin 
tədricən artırılması üsuluna müraciət edirlər: onlar üslub baxımın­
dan neytral ifadələri təsir qüvvəsi çox olan ifadələrlə (məsələn, ob­
razlı müqayisələrlə) müşayiət edirlər.
Bir daha qeyd olunmalıdır ki, yuxanda haqqında danışılan bu 
və ya digər üsuldan istifadə konkret nitq vəziyyətindən və nati­
qin şəxsiyyətindən asılıdır. Belə üsullann kommunikasiya aktının 
nəzərə alınması ilə tətbiqi kifayət qədər səmərəli ola bilər, lakin on- 
lan ayırmaq və nitqin məzmunundan kənarda nəzərdən keçirmək 
düzgün deyil.
Onlar özlüyündə xüsusi bir dəyərə malik deyil və vəzifələrinə 
müvafiq dəyərləndirilməlidirlər: bu üsullardan ağıllı şəkildə, iş­
güzar ünsiyyət zamanı fikirlərin çatdırılması 
vasitəsi kimi
istifadə 
etmək lazımdır.
Elm i m əlum atlarda obrazlılıq Təcrübəli natiqlər obrazlı 
nitqin təsirli üslub vasitələrini şüurlu şəkildə tətbiq edirlər: onlar 
yeknəsəq nitqin yuxugətirici təsirinə qarşı «yumulan gözlərə qarşı 
üsyan!» prinsipinə əsasən mübarizə aparır, həmsöhbətlərinin iclasda 
sadəcə iştirakı ilə kifayətlənmirlər: onlar üçün müvafiq problemin 
müzakirəsində hər kəsin konstruktiv və tənqidi iştirakı mühümdür.
Öz fikirlərini tərəfdaşlarına əyani şəkildə izah etmək üçün 
natiq obrazlı müqayisələrdən geniş istifadə edir. O, dinləyicilərin 
təxəyyülündə müvafiq mənzərələri canlandırır, onların diqqətini 
gəlb edir, bəhs olunan mövzuya maraq oyadır və təfəkkürü fəal­
laşdırır.
Elmi mətnlərin
fərqləndirici əlamətləri, hər şeydən əvvəl, pred- 
metin obyektiv (mücərrəd) şərhi, terminlərin maksimal dəqiqliyi 
və informasiyanın yığcamlığıdır.
Burada söhbət obrazlı ifadələrin, sətiraltı fikirlərin, yaxud ori­
jinal cümlələrin tətbiqi hesabına dinləyicilərə estetik təsirdən yox,
299

---

anlayışların son dərəcə dəqiq seçilməsindən, nitqdə informasiya­
nın sıxlığından, əsaslandırılmış işgüzar üslubdan (elmin funksio­
nal üslubu) gedir ki, o da özünəməxsus estetik təsirə malikdir.
Bununla yanaşı, natiq dinləyicilərini təkcə məlumatlandırmaq 
yox, həm də inandırmaq istədikdə, obrazlılığa elmi mətnlərdə də 
rast gəlinir; dilin ifadə vasitələrindən (məsələn, metaforalardan) 
təfəkkür və əsaslandırmanın mühüm istiqamətlərini qabartmaq 
məqsədilə istifadə olunur.
Kütləvi auditoriya qarşısında çıxışdan əvvəl elmi üslub təq­
dim olunan informasiyanın ümumi anlaşıqlılığını təmin etmək 
məqsədilə danışıq nitqinin elementləri ilə: dinləyicilərin səmərəli 
və emosional təfəkkür proseslərinin formalaşdınlmasına və dərk- 
edilmənin fəallaşdınlmasına xidmət edən şərhlə dolğunlaşdınla 
bilər.
Əgər fikirlərinizin dinləyicilərin şüuruna çatmasını və asan 
yadda qalmasını istəyirsinizsə, orijinal cümlələrdən çəkinməyin.
Dinləyicilərə kompüterlə idarə olunan və hər cür duyğudan 
məhrum «danışan maşın» lazım deyil; onlar natiqin şəxsiyyətini 
görmək istəyirlər. 
Bu səbəbdən.
• Öz fikirlərini dinləyiciləri heç cəlb etməyən qəlib ifadələrlə 
çatdırmaq;
• Yazılı elmi nitqin anlaşılması çətin, yığcam dili ilə danışmaq 
lazım deyil.
Elmi konfransa uyğun olan (müvafiq sahə üzrə mütəxəssis -
iştirakçılar bəzən gündə 10-15 qısa elmi məruzə dinləməli olur­
lar) mətnlər heç də həmişə digər nitq vəziyyətlərinə və istehsalat 
təcrübəsinə uyğun olmur.
Natiq özündən fərqli olaraq, müzakirə edilən məsələyə o qədər 
də bələd olmayan, daxilən həmin məlumatları qəbul etməyə hazır 
olmayan, o cümlədən, bu həcmdə informasiyanı anlamağa vərdiş 
etməmiş insanlar qarşısında çıxış etməli ola bilər.