Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Əvvəlcədən yazılmış mətn üzrə nitq 
Nitqi təhlil edərkən, 
təkcə onun daha çox üstünlük təşkil edən əsas məqsədləri (infor- 
masiyaverici, inandırıcı, yönəldici) dəyərləndirilmir. Bu zaman 
həm də onun şərhi üsulu mühümdür.
300

---

Bu baxımdan əvvəlcədən yazılmış (oxunan nitq) nitq ilə 
improvizə edilmiş (sərbəst) nitq bir-birindən fərqləndiriləir.
Nitqin hazırlanması zamanı natiq onun bütün məzmununu ta­
mamilə kağıza qeyd edir: o, dinləyicilərə hazır məmi oxuyaraq 
müraciət edir.
Bu zaman o, müntəzəm olaraq auditoriya ilə göz təmasına gir­
məli, həmçinin dinləyicilərə təsir edən digər nitq vasitələrini (vurğu, 
nitqin sürəti, fasilələr, intonasiya və s.) nəzərə almalıdır. Əks hal­
da, nitq «dolğunluq təsiri olan» yeknəsəq oxuya çevrilər; yeknəsəq 
nitqlə isə aclığım dəf edə bilməzsən, amma boğazına qədər doymuş 
olarsan.
Bu qeyd «hazır nitqlərin» əleyhinə yönəldilməyib; çox zaman 
təcrübədə onlara ehtiyac yaranır (məsələn, söylənilənlərin dəqiq 
yoxlanıldığı və sənədləşdirildiyi elmi məruzə zamanı).
Əgər şərh edilən materialın həcmi və onun əsas müddəalarının 
əhəmiyyəti nitqin tezislər üzrə sərbəst şərhinin mümkünlüyü­
nü yolverilməz edirsə, yaxud çıxış zamanı meydana çıxa biləcək 
mümkün «kələ-kötürlüyü» aradan qaldırmaq lazımdırsa, həmçinin 
əgər natiqin hansısa bir qüsuru ona kağızsız çıxış etmək imkanı 
vermirsə, əvvəlcədən tam mətni hazırlamaq lazım gəlir.
Yuxanda deyilənlərdən, əvvəlcədən yazılm ış mətn üzrə nitq
üçün hansı nəticələr meydana çıxır
?
Əgər siz «kağız üzrə» çıxış etməyə hazırlaşırsınızsa, özünüzdən 
soruşun ki, improvizasiya etmək, yəni mətndən asılı olmayan şərh 
forması sizin məqsədlərinizin həyata keçirilməsi üçün sərfəlidirmi?
Sərbəst şərh formasının mümkünsüzlüyü obyektiv prinsiplərə 
əsaslanırmı?
Hazır mətnlərə üstünlük verməyinizi lazımi təcrübənizin ol­
maması ilə, yaxud digər subyektiv səbəblərlə izah etmək olarmı?
Şərh üsulunu seçərkən bütün nitq vəziyyətlərini kompleks şə­
kildə nəzərə alın və nitqin məqsədini, predmetini və əhəmiyyətini 
qarşınızda duran vəzifə ilə bağlayın.
Çıxışın mətnini hazırlayarkən dinləyicilərin xüsusi psixoloji 
əhvalını nəzərdən qaçırmayın: onlar sizin fikirlərinizin məzmununu 
asanlıqla və tez mənimsəməlidirlər.
301

---

Nitqinizin anlaşıqlı olması üçün aydın və asan yadda qalan 
cümlələrdən istifadə edin.
Cümlələrin psixoloji baxımdan məqsədyönlü quruluşuna və 
həcminə üstünlük verin. Qısa, asan cümlələr mülahizəni dinləyicilər 
üçün daha anlaşıqlı edər. Əgər elmi məruzədə 25 sözdən artıq 
həcmə malik cümləyə rast gəlinirsə, bu, mətnin müzakirə edilən 
problemlə daimi təmasda olmayan dinləyicilər tərəfindən qavra- 
nılmasını əhəmiyyətli dərəcədə çətinləşdirir.
Əgər sizin nitqinizin mətni az anlaşılan mürəkkəb quruluşlu 
cümlələrlə ağırlaşdınlmışsa, onların «kökündən çıxarılması» ilə 
əsaslı şəkildə məşğul olmaq lazım gələcək.
Çıxışa hazırlaşarkən mütləq evdə nitqin mətnini ucadan oxu­
yun. Çox uzun, oxunması üçün nəfəsinizin, dinləyicilərinizin isə 
səbrinin çatmayacağı dolaşıq cümlələri özünüz də görəcəksiniz.
Əgər fikirlərinizin dinləyicilərin şüuruna çıxışın məqsədinə 
müvafiq şəkildə çatmasını istəyirsinizsə, onları aydın ifadə edin. 
Anlaşılmazlıqlardan qaçmaq üçün istifadə etdiyiniz terminlərin 
mənasını düzgün müəyyənləşdirin.
Fikirlərin sadə şərhi sizin mülahizələrinizin inandıncılığının 
əsas şərtidir. Əsaslandırmadan imtina edilməsi və siyasi şüarla­
ra çox aludəçilik nümayiş etdirilməsi nitqinizin təsirliliyini əhə­
miyyətli dərəcədə azaldır.
Nəzərə alın: nitqinizin inandıncılığı onun uzunmüddətliliyin- 
dən (bu müddət normal ölçülərə müvafiq olmalıdır) yox, auditori­
yaya stimullaşdırıcı təsir göstərən məzmunundan asılıdır.
Dinləyicilər söz çoxluğuna üstünlük verən natiqin fikirlərini 
çox da həvəslə dinləmirlər: doğrudur, ona danışmağa mane olmur­
lar, lakin lazımi diqqəti də göstərmirlər.
Təntənəli nitqdər, məlum olduğu kimi, çox zaman «kağızdan» 
oxunur. Bu halda yadda saxlamaq vacibdir ki, nitqin ikinci hissəsi 
dinləyicilərə birincidən ikiqat uzun görünür (bu, hamıya məlum 
olan psixoloji qanunauyğunluqdur).