Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

Şərhetmə tərzi 
Çıxış edənin öz nitqini laqeyd və yeknəsəq 
şəkildə, sanki hansısa vacib tapşırığı yerinə yetirirm iş kimi ka­
ğızdan oxumaması mühümdür. Əksinə, o, çalışm alıdır ki, xüsu­
302

---

si şərhetmə tərzi ilə kağıza yazılmış mətni həqiqətən inandırıcı 
nitqə çevirə bilsin.
Yaxşı çıxış etmək üçün sadəcə lazımi nitq üsullarına yiyələnmiş 
olmaq kifayət etmir. Bu üsulların tətbiqi öz fikirlərini daha inandı­
rıcı şəkildə şərh etməkdə natiqə kömək edər.
Hər şeydən əvvəl, dinləyicilər üçün aydın, anlaşıqlı və müm­
kün qədər dialekt xüsusiyyətləri olmadan danışın.
Çox şey sizin sözləri nə qədər aydın ifadə etməyinizdən asılıdır.
Həm kobud dialekt tərzindən, həm də sözlərin qəsdən təhrif 
edilərək tələffüz olunmasından çəkinin.
Çox da sürətlə yox, orta sürətlə danışın; bu, xüsusilə verilən 
məlumatların dinləyicilər tərəfindən qəbul və dərk edilməsi prose­
sinin böyük səy tələb etdiyi hallarda zəruridir; burada natiq, əlbəttə 
«çapmamalıdır».
Nitqin sürətini onun məzmunundan asılı olaraq tənzimləyin. 
Mühüm və mürəkkəb fikirlərin söylənilməsi zamanı nitqinizin 
sürətini azaldın. Az mühüm və informasiya əhəmiyyəti olmayan 
cümlələri sürətlə deyin.
Səsinizlə nitqin yerinə yetirdiyi vəzifələr baxımından əhəmiy­
yətli hissələrini: sözləri, anlayışları, cümlə üzvlərini, cümlələri 
vurğulayın. Bu, auditoriyaya diqqətini ən mühüm olanlar üzərində 
cəmləməkdə kömək edər.
Mümkün qədər, müntəzəm şəkildə dinləyicilərlə (tək biri ilə 
yox) göz təması yaratmağa çalışın.
İfadələri sürətlə nəzərdən keçirin. Onların tələffüzü vaxtı bir 
anlıq «şparqalkadan» ayrılın və sonra yenidən mətnə qayıdın. N it­
qin sürətinin azaldılması hesabına (mətnin gözlərlə sürətli oxun­
ması, söz-səs ötürülməsinin ləngidilməsi) müəyyən ifadələrin zə­
ruri təsirinə nail olmaq mümkündür.
M üxtəlif ixtisarlardan istifadə edin. Bu, sözləri tam şəkildə, 
mülayim sürətlə tələffüz etməyə və auditoriya ilə göz təmasını 
həyata keçirmək üçün vaxt qazanmağa imkan verər.
Nitqin mətninin xarici tərtibatı m üxtəlif ola bilər. Mətni iki in­
te rv a ls, bölgülərə ayırmaqla, yan xətləri az olmaqla, nömrələnmiş 
səhifələrdə yazmaq mümkündür. Belə format, xüsusilə natiqin tri­
bunasının olmadığı hallarda çox rahatdır.
303

---

Bu halda ayn-ayn cümlələri səhifədə aşağıdakı kimi yerləşdirmək 
tövsiyə olunur: birinci cümlə soldan sağa, səhifənin ortasına qədər; 
ikinci isə üç interval aşağıda və səhifənin sağ tərəfində çap edilir.
İm provizə İctimai təcrübə və informasiya fəaliyyəti üçün hazır 
mətnlər üzrə çıxış etmə mühüm və zəruridir. Lakin kommunikativ 
vəzifələrin həlli baxımından nitqin sərbəst şərhi, yəni 
improvizə
edilmiş nitq
çox mühümdür.
Bu, təkcə çoxlarının istədiyi kimi, natiqlərin, nəhayət, öz çıxışla­
rım kağızdan oxumaqdan əl çəkməsini arzulaması ilə yekunlaşmır.
Hər şeydən əvvəl, yadda saxlamaq lazımdır ki, bir çox hallarda din­
ləyicilərin diqqətini cəlb edib saxlamaq, onlarla zəruri əlaqə yaratmaq 
baxımından improvizə edilmiş nitq daha yararlıdır. Auditoriyaya təsir 
göstərməyin bu imkanından natiqlər geniş istifadə etməlidirlər. Bu, hər 
şeydən əvvəl, konfranslar, yaxud iclaslarda edilən çıxışlara aiddir.
Çıxış edən «nitqi söyləməyə borcludur», burada «improvizə 
edilmiş nitqlə çıxış edənin cəsarəti» haqqında və «ümumiyyətlə, 
sərbəst danışmaq cəsarəti» haqqında danışmaq lazımdır.
• İmprovizə edilmiş (sərbəst) nitqin hansı xüsusiyyətləri möv­
cuddur?
• Bu, sadəcə söz almaq və hər hansı hazırlıq olmadan öz fikir­
lərini dinləyicilərə nitq şəklində çatdırmaq deməkdirmi?
• Şərhin sərbəst tərzinin auditoriyaya təsiri nə ilə izah olunur?
İmprovizə olunmuş (sərbəst) nitq deyərkən, hazırlıqsız nitq nə­
zərdə tutulmur. Burada kompozisiya baxımından yaxşı tərtib olun­
muş və hazırlanmış mətndən asılı olmayan nitq nəzərdə tutulur.
İmprovizə edilmiş nitqin «kağız üzrə» nitqdən mühüm fərqləri 
aşağıdakılardan ibarətdir:
• Natiq çıxışa diqqətlə hazırlaşsa da, onun məzmununu sistem­
ləşdirsə də, nitqin kompozisiyasını müəyyənləşdirsə də, nitqin tam 
mətnini yazmaqdan və onu auditoriya qarşısında sadəcə oxumaq­
dan imtina edir;
• Natiq yalnız nitqin məzmununun əsas yerlərini yazılı surətdə 
qeydə almaqla kifayətlənir (tezislər, əsas bəndlər, mülahizələr 
şəklində), qeydlərini müvafiq şəkildə sistemləşdirir və çıxış zama­
nı onlardan proqram kimi istifadə edir.
304

---

Beləliklə, sərbəst nitq tezislər üzrə nitqdir. Əsas məsələlər 
əvvəlcədən qeyd edilir, lakin natiq öz fikirlərini yalnız əsaslandırma, 
isbat, qiymətləndirmə mərhələlərində, yəni nitq fəaliyyəti zamanı 
təfəkkür hesabına formalaşdırır.
Natiq tərəfindən qeydə alınmış açar söz, yaxud sözlər qrupu 
onun şüurunda geniş həcmli məzmuna çevrilir. Assosiasiyanın 
köməyi ilə meydana çıxan bu məzmun nitq prosesində üslubi və 
qrammatik baxımdan formalaşdırılır və hazır cümlə şəklini alır.
Bu proses zamanı şüurda aşağıdakı fikir planlaşdırılır və tələf­
füz edilmək üçün hazırlanır:
• Bu -yaradıcılıq prosesidir: dinləyicilər tərəfindən axtanş, 
qərarın qəbul edilməsi prosesi kimi qiymətləndirilir. Bununla da 
improvizə edilmiş nitqin canlılığı və cazibə qüvvəsi izah edilir 
(təsadüfi deyil ki, hazır mətndən istifadə etməyən natiqlərin daha 
sərbəst və təravətli danışdıqları qəbul edilir);
• Natiq nitqin materialına nə qədər yaxşı bələddirsə, o öz fikir­
lərini o qədər asan formalaşdıra bilir.
Müstəsna hallarda, təcrübəli natiqlər predmetə və şifahi nitqin 
vərdişlərinə tam yiyələnmiş olduqda çıxışlarının tezislərini kağıza 
qeyd etməkdən imtina edə bilərlər.
Nitqin planını düşünərkən, ilk növbədə aşağıdakıları nəzərə 
almaq vacibdir. Çıxış üçün materialı artıqlaması ilə seçin. Bu sizə 
həmin materialdan inamla istifadə etmək imkanı verir.
İlk növbədə, müvafiq sahədə sanballı biliklərin mövcudluğu 
nitq zamanı inamlı olmağa imkan verir. Əgər bu biliklər mövcud 
deyilsə, natiq materialdan sərbəst şəkildə istifadə edə bilmirsə, o 
halda uğursuzluq labüddür.
Natiqə qarşıdakı çıxışa lazımi şəkildə hazırlaşmağa aşağıdakı