Dərs vəsaiti kim I q r if verilm işdir nurlar bak i-2014 e lm I red a k to rla r: akademikVasım

auditoriyanın diqqətini cəlb etm ək və m arağı­
nı oyatm aq
zəruridir, nəticədə isə insanları hərəkətə təşviq edən 
motivləri açmaq mümkündür.
Çıxışın başlanğıcı daha çətindir. Giriş qısa (bir və ya iki cümlə) 
olmalıdır. 
G irişi çox fo rm a l başlam ayın
və onu çox diqqətlə hazır­
ladığınızı göstərməyin. Sərbəstlik, ahəngin təbiiliyi uğura aparır.
N itqin bitirilm əsi
- ən çox yadda qalan mühüm ünsürdür. Nitqi 
bitirərkən «mən nitqimi bitirirəm» - deməyin. Ancaq nitqi də nata­
mam qoymayın.
Çıxışın sonluğunun belə variantlarını təklif etmək mümkündür: 
fəaliyyətə çağırmaq, dinləyicilərə uyğun gələn xoş söz söyləmək, 
gülüş doğurmaq, müvafiq poetik misraları əzbər söyləmək, kulmina­
siya yaratmaq və s. Yaxşı başlanğıc və son hazırlayın və onlan bir- 
ləşdrin. Söylənilən müddəaların qısa xülasəsini etmək mümkündür.
Təkcə nə danışdığınız mühüm deyil, həm də necə danışdığınız
mühümdür.
Əgər dinləyicilərin başı üzərindən, yaxud da döşəməyə 
baxsanız, söhbət, yaxud çıxış «öldürülmüş» olacaq. Daha mühüm 
fikri vurğu ilə, səsin gücü ilə, sürətin, yaxud fasilələrin dəyişdiril­
məsi ilə qabartmaq tövsiyə olunur.
A ydınlıq çox mühüm, am m a çətindir
; bunun üçün assosiasi­
ya və müqayisələrdən istifadə edin. Əgər bütün dinləyicilər sizin 
ixtisasınızla bağlı deyilsə, xüsusi terminlərdən istifadə etməkdən 
çəkinin. Eksponatlardan, illüstrasiyalardan, obrazlı müqayisələrdən 
dinləyicilərin görmə qavramasını qüvvətləndirmək üçün istifadə 
edin, daha konkret və müəyyən olmağa çalışın. Mücərrəd mülahizə 
və hökmləri nümunələrlə müşayiət edin. Başlıca fikirləri təkrar 
etmək olar, lakin eyni ifadələri iki dəfə işlətmək lazım deyil. Eyni 
zamanda çox məsələlərə toxunmağa səy göstərməyin, xüsusilə 
əgər çıxışın həcmi kiçikdirsə, bu, yaxşı alınmaz.
Kiçik çıxışda bir-iki məsələdən artığı lazımi şəkildə nəzərdən ke­
çirilə bilməz. Çeynənmiş sözlərdən, ifadə və müqayisələrdən istifadə 
etməyin. Öz şəxsi müqayisələrinizi yaradın. Özünəməxsus olun.
225

---

(
Deməli, kütlə qarşısındakı (natiqlik) nitq aşağıdakı xassələrə 
malik olmalıdır:
• Kütlə qarşısında düşünmənin hiss olunması;
• Dialoqlu (dialoqun gizli forması);
• Situasiyaya uyğun və reaktiv (idarə olunan əks-əlaqəli);
• Əvvəlcədən planlaşdırılmış və təşkil olunmuş, lakin çıxışın 
gedişində dəqiqləşdirilmiş və bütünlüklə formalaşdırılmış, prob­
lemli;
• Yazılıya nisbətən az, şifahiyə nisbətən çox ətraflı;
• Zaman baxımından geri qayıtmayan (şifahi nitq kimi);
• Frazeoloji quruluşuna görə sadə;
• Ədəbi dilin norma və qaydalarına görə yox, şifahi nitqin qa­
nunlarına əsasən qurulmuş;
• Anlaşıqlı, obrazlı və emosional.
Kütlə qarşısında çıxışın mühüm amili suallara cavabdır. Heç 
bir zaman suallardan qaçmayın; əgər cavabını bilmirsinizsə, o hal­
da, sual verəndən sonradan yanınıza gəlməyi xahiş edin və cavabı 
hazırlayın.
6.3. K ütlə qarşısında nitqin əsas vasitələri
K ütlə q arşısın d a nitqə verilən tələblər İşgüzar ünsiyyət 
m üxtəlif formalarda ifadə oluna bilər. Bu həm müşavirə, həm 
söhbət, həm polemikadır... Lakin ünsiyyət hansı formada olur-ol­
sun, o həmişə özündə iştirakçıların monoloq və dialoqlarını, kiçik 
və böyük çıxışlarını birləşdirir.
K ütlə qarşısında nitq-
incə söz sənəti, ritorik çalışma deyil. 
O, məqsəd yox, işgüzar 
məqsədlərə çatm aq
vasitəsidir. Bununla 
bərabər, o, bir sıra tələblərə cavab verməlidir ki, nitqi inandırıcı, 
bəlağətli, sübutlu, məntiqli, düşünülmüş, həm də, sadəcə, gözəl edir.
N itq
işgüzar ünsiyyətin komponenti kimi səs, tövr, mövzu və 
istifadə edilən vasitələrə görə yaxşı bir müsahibənin keyfiyyətlərinə 
malik olmalıdır.
Bu 
tələblərdən
bir neçəsini müəyyənləşdirək:
226

---

1. Nitq əvvəldən axıra qədər çox maraqlı, cəlbedici və faydalı 
olmalıdır.
2. O, kompozisiya baxımından düzgün tərtib edilməli və 
girişə, mənanın yerləşdiyi əsas hissəyə və yekuna malik olmalıdır.
3. Nitq fərdi həmsöhbət, yaxud böyük auditoriya qarşısın­
da çıxış üçün nəzərdə tutulmasından asılı olaraq, dinləyicilərə 
yönəlmiş olmalıdır.
4. Nitq tərkibi m üxtəlif olan auditoriyaya hesablanmalıdır.
5. O yalnız eşitməklə qavranılaraq, məqsədə yetişməlidir.
Nitqin məqsədi tam olmasa da, bilavasitə çıxışın mövzusu ilə
bağlı olmalıdır.
N itqin mövzusunun seçilm əsi
sizin biliklərinizə və maraqları­
nıza uyğun gəlməlidir. Bu zaman aşağıdakı sadə tövsiyələr nəzər 
alınmalıdır:
a) ədəbiyyata, təcrübəyə, yaxud şəxsi biliklərinizə müraciət 
etmək;
b) mütəxəssislərlə, bu məsələdə maraqlı olan şəxslərlə, yaxud 
gözlənilən dinləyicilərlə ilkin söhbətlər keçirmək;
c) çıxışın mümkün variantlarım düşünüb qeyd etmək;
ç) mövzunu daha yaxşı əhatə etmək üçün mövzudan doğan və 
yaxud onların verəcəyi sualları müəyyənləşdirmək;
f) vəziyyətə, şərtlərə, zamana uyğun mövzu seçmək;
e) auditoriyaya uyğun gələn mövzunu seçmək.
Sonuncu halda auditoriyanın spesifik maraqlarını nəzərə almaq 
lazımdır. Bunun üçün onun əsas, qrup halında, ən mühüm və konk­
ret maraqlarının nə təşkil etdiyini müəyyənləşdirmək lazımdır.
Başlıca maraqlar,
adətən, əsas həyat fəaliyyətinə (həyat, sağ­
lamlıq, təhlükəsizlik, nüfuz, etibarlılıq və gələcək rifahın təminatı) 
aiddir. Əsas maraqlarla əlaqədar olan mövzunun seçilməsi həmişə 
aktualdır və dinləyicilər adətən bu növ sualların müzakirəsinə, 
əgər onlar mücərrəd şəkildə qoyulmayıbsa, həvəslə qoşulurlar.
Qrup m araqlan
- çıxış üçün digər yaxşı mövzudur. Natiq 
onları müəyyənləşdirdikdən sonra öz nitqi ilə kollektivi daha çox 
birləşdirir, insanları qrup maraqlan ətrafında cəmləşdirir. Belə ma­
raq kollektiv hobbi, yaxud qruplan birləşdirən motiv ola bilər.
227

---

M ühüm m araqlar
- bunlar təxirəsalınmaz, çox aktual maraq­
lardır. Belə mövzunun seçilməsi də nitqi uğurlu edir. Nəzərə almaq 
lazımdır ki, istənilən mövzu aktuallaşdınla bilər. Başlıcası, bunu 
süni şəkildə etməməkdir, bunun üçün konkret maraqlara diqqət 
yetirmək lazımdır.
Konkret m araqlar
- insanların gündəlik maraqlan, onlan ən 
çox məşğul edən məsələlərdir. Konkret maraqlar öz mahiyyətinə 
görə insanlann çoxluğunun aktuallaşdınlmış əsas maraqlan, onla- 
n n konkret əşyalara tələbatlandır (yaşayış yeri, qida, nəqliyyat, iş 
şəraiti, əyləncələr və s ).
M üxtəlif maraqlan nəzərdə tutaraq, camaat qarşısında çıxışın 
məqsədlərini formalaşdırmaq tələb olunur. Nitqin konkret məqsədi 
sadə və anlaşıqlı tezislə ifadə oluna bilər. Məsələn: «Mən sizə yeni 
vəzifə təlimatlanm izah edərəm». Belə məqsəd sadə və anlaşıqlı­
dır. Yalnız bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, konkret məqsəd hamı­
ya məlum olan anlayışlarla formalaşdınlmalıdır.
Konkret məqsədi müəyyənləşdirdikdən sonra konkret məqsəd 
istiqamətini formalaşdırmaq lazımdır. O, auditoriyaya və natiqin 
özünə istiqamət verir. Məsələ bundadır ki, dinləyicilər öz özlüyündə 
natiqin hansı motivlərlə hərəkət etdiyini araşdırmağa meyil- 
li deyillər. Buna görə natiq özü nitqlə nəyə nail olmaq istədiyini 
(məsələn, dinləyicilərə vəzifə bölgüsünün yeni prinsipləri haqqın­
da məlumat vermək istəməsi barədə onlan xəbərdar etmək və bu 
bölgünün tanışlıqdan dərhal sonra qüvvəyə minəcəyini söyləmək) 
aydınlaşdırmalıdır.
Kütlə qarşısında çıxışın vasitələri sırasında məhz məntiqi va­
sitələri, isbat və dəlilləşdirmə metodlannı, faktik vasitələri, taktika 
metodlannı, psixoloji üsullan, quruluş-kompozisiya və təşkilati- 
metodik vasitələri, xüsusi üsullan və qeyri-verbal təsir üsullannı 
müəyyənləşdirmək lazımdır.