Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6

 
İNTELLEKTUAL İNFORMASİYA-AXTARIŞ 
SİSTEMLƏRİ 
 
İntellektual informasiya-axtarış sistemləri ünsiyyət 
sistemindən, biliklər bazasından və verilənlər bazasından 
ibarətdir. Bu sistemlər ilk süni intellekt sistemləridir və 
bunlar EHM-in inkişafı ilə yanaşı inkişaf etdirilir. 
İntellektual informasiya-axtarış sistemləri həm də təbii 
dilli ünsiyyət sistemləri (TD-sistemlər) adlanır. Bu 
sistemlərin təməlini təbii dilin söz və ifadələrini təhlil edə 
bilən linqvistik prosessor təşkil edir. Sual-cavab sistemləri 
təbii dilli ünsiyyət sistemlərin sadə variantıdır. Çünki 
burada yalnız dilin modeli, yəni lüğət və qrammatika 
istifadə edilir, predmet oblastı modeli barədə biliklər 
nəzərə alınmır. Təbii dilli ünsiyyət sistemlərində isə adı 
çəkilən modellərin hamısı iştirak edir. 
 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------167------------------------------------ 
İNTELLEKTUAL TƏTBİQİ PROQRAM 
PAKETLƏRİ 
 
İntellektual tətbiqi proqram paketləri son istifadəçiyə 
imkan yaradır ki, o öz məsələsini və həmin məsələyə aid 
ilkin verilənləri özünəmünasib şəkildə təsvir etsin və 
məsələnin həllini proqramlaşdırmadan bütün zəruri 
əməliyyatların icrasını maşına həvalə etsin. Çünki sözü 
gedən məsələ verilmiş predmet oblastına aid olan hazır 
proqram modulları yığımının köməyi ilə planlaşdırıcı-
proqram tərəfindən avtomatik qaydada həll edilir.
Biliklər bazası funksional semantik şəbəkə şəklində 
təşkil edilir ki, bu da özünü, ümumi halda, iki tip təpələrə 
malik iki qatlı qövslərləri olan qraf kimi təqdim edir. Bu 
təpələrin bir tipi hesablama məsələsinin parametrlərini və 
ilkin verilənlərini əks etdirir. Parametr-təpələr riyazi 
münasibətləri ifadə edən digər tip təpələrlə qövslə 
əlaqələndirilmişdir. 
Funksional semantik şəbəkə istiqamətsiz qrafdır. 
Çünki yalnız hesablama məsələsinin qoyuluşundan sonra 
giriş və çıxış məlum olur. Giriş və çıxış məlum olan kimi 
planlaşdırıcı-proqram istiqamətsiz qrafı istiqamətlənmiş 
həll qrafına çevirir. Münasibətlərin də girişi və çıxışı aşkar 
edilir. Bunlar funksiya şəklinə salınır. Hər bir funksiya bu 
və ya digər üsulla reallaşdırılmalı olduqda həmin 
funksiyanı 
reallaşdıracaq 
proqram 
modulları 
istiqamətlənmiş qrafa müvafiq surətdə işçi proqram 
modullarından ibarət bir zəncir yaradır. 
İlk intellektual tətbiqi proqram paketlərindən biri 
SSRİ-də yaradılmışdı və PRİZ adlanırdı. Bu paketdə 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------168------------------------------------ 
semantik şəbəkə layihələşdirici və ya istifadəçi tərəfindən 
xüsusi qeyri-prosedur UTOPİST dilinin köməyi ilə 
qurulurdu. Yəni istifadəçi əvvəlcə bu dili öyrənirdi, sonra 
öz məsələsini bu dildə formalaşdırırdı. DEKART dilində 
işləyən SPORA sistemi də PRİZ kimi işləyirdi. Sonra hər iki 
sistemdə proqramçının işi avtomatlaşdırıldı. Lakin 
funksional semantik şəbəkə şəklində qurulan riyazi model 
yenə də yuxarıda sözü keçən qeyri-prosedur 
proqramlaşdırma dillərindən istifadə edilməklə tərtib 
edilirdi. 
Blok-modul tipli texniki sistemlərin 
avtomatlaşdırılmış layihələşdirilməsi sistemlərində PRİZ 
dilindən istifadə edilərkən hər bir morfoloji sistem variantı 
üçün ayrıca funksional semantik şəbəkə (Bu, həm də 
layihələşdirilən sistemin riyazi modelidir) qurmaq lazım 
gəlir.
MAVR sistemində növbəti addım atıldı. Belə ki, 
burada riyazi modelin qurulması avtomatlaşdırldı. Yəni 
layihələşdirilən sistemi istifadəçi öz dilində təsvir edir. 
Riyazi model avtomatik qurulur. Bu imkan predmet 
səviyyəsində biliklər bazası qurmaq üçün süni intellekt 
formalizmlərindən, daha doğrusu, freymlərdən istifadə 
sayəsində yaranmışdır. Çünki freymlər sistemin modelini 
predmet səviyyəsində avtomatik surətdə funksional 
semantik şəbəkə şəklində olan riyazi modelə çevirir. Bu 
halda, ünsiyyət sistemi, adətən, sadə sxem üzrə qurulur 
və təbii dildə təqdim edilən standart menyu kimi işləyir. 
Yəni istifadəçi təbii dildən istifadə edərək özünün 
hesablama məsələsini dialoq rejimində həll edir. 
 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------169------------------------------------