Dərs vəsaitivə metodik vəsaitlər: Əsas "Bədən tərbiyəsi və idman tarixi". A.Əliyev, D. Quliyev,Bakı- 2005
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏSĠL
QƏDĠM DÜNYADA FĠZĠKĠ HƏRƏKƏTLƏRĠN MEYDANA GƏLMƏSĠ (Eradan əvvəl IV minillikdən bizim eramızın V əsrinədək) IBTWAI ICMA QURULUġU DÖVRÜNDƏ FĠZĠKĠ HƏRƏKƏTLƏRĠN TƏġƏKKÜLÜ
Fiziki hərəkətlərin meydana gəlməsi haqqında bir sıra nəzəriyyələr mövcuddur. Alimlərin bir qrupu – Leturno, Espinoza, ġiller, Spenser və baĢqaları fiziki tərbiyəni heyvanların oyunlarından götürüldüyünü iddia edirlər. Fred ve onun davamçıları sübut etməyə çalıĢmıĢlar ki, guya oyun Ģəxsiyyətin tam kamil olmamasının Ģərtlərindəndir. Oyun da insan həyatın real çətinliklərindən uzaqlaĢır, xəyal aləminə çekilir. Fiziki tərbiyənin və adətlərin əmələ gəlməsi haqqında Qərb nəzəriyyəsi bu əsas üzərində qurulmuĢdur. Alimlərdən Buxer, Nerinq, Maksimov, ġternberq və baĢqaları təsdiq edirdilər ki, heyvanların əhliləĢdirilməsi nəticəsinə ibtidai oyun ve rəqslər əmələ gəlmiĢdir. Sosial-demokrat ideoloqlar (Xakeli ve Foqt) sübut etməyə çalıĢırdılar ki, fiziki tərbiyə insana xas olan bioloji cəhətdən öz əcdadı sayılan heyvandan irsən keçmiĢdir. Digər nəzəriyyələr də mövcuddur. Lakin bu nəzəriyyələrin elmi əsası yoxdur. Müasir elm sübut etmiĢdir ki, bəĢər cəmiyyətinin təĢəkkülü 2,6 - 3 milyon il bundan əvvəl baĢlanmıĢdır. Ġbtidai icma quruluĢu dövründə istehsal münasibetlerinin esasını ictimai mülkiyyət təĢkil edirdi. Ġnsanların istifadə etdikləri ilk alətləri dəyənək, yer qazan çubuq, sivri daĢ olmuĢdur. Sonralar bu alətlər yay - oxla (kamanla) əvəz olunmuĢdur. Ov etmək, qida tapmaq, vəhĢi heyvanlardan, qonĢu qəbilədən qorunmaq üçün adamlar birgə iĢləməyə, birgə dolanmağa məcbur olurdular. Burada istehsal vasitələri üzərində hələ xüsusi mülkiyyət yox idi, sinifli cəmiyyət yaranmamıĢdı, deməli, istismar da yox idi. Əmək ictimai idi. Ġnsanlar təbiətdən aldıqları hazır nemətlərdən istifadə edirdilər. Bu dövrdəki insanların fiziki hərəkətlərində bir neçə xüsusiyyat nəzərə çarpırdı. Məsələn, hələ insanlar arasında sadəcə qaçıĢ yox, təqib etmək və ya da ki təqibdən xilas olmaq üçün qaçmaq mövcud idi. Fiziki hərəkətlər kompleks Ģəkildə müĢahidə olunurdu, yəni boĢ-boĢuna qaçmaq əvəzinə dovĢan, maral, keçi və s. heyvanları qaçıb tutmaq, ovlamaq zəruriyyəti yaranırdı. Ġnsan kamilləĢdikcə müxtəlif oyun növləri də yaranıb inkiĢaf etmiĢdir. Oyunlar insanlar arasındakı əlaqə formalarının yaranması ilə birlikdə meydana gəlmiĢdir. O dövrdə oyunlar insanların həyat təcrübəsini və əməyini əks etdirirdi. Məsələn: ov etmək, balıq tutmaq, vəhĢi quĢ yumurtalarını yığmaq və s. kimi oyunlar məiĢətlə bağlı yaranırdı. Anaxaqanlıq dövründə kütləvi ovçuluq qəbilə üzvləri arasında cins və yaĢ xüsusiyyətlərinə görə bölünürdü.
8
Ġnsanların həyat və iĢ təcrübəsi artdıqca, onlar müxtəlif alətlər düzəldir və onlardan səmərəli istifadə etməyi öyrənirdi lor. Artıq insanlar baĢa düĢürdülər ki, bir iĢə əvvəldən müəyyən hazırlıq görülmədikdə onun nəticəsi səmərəsiz olur. Onlar daha yaxĢı nəticə əldə etmək üçün müxtəlif alətlər düzəldirdilər. Ġnsanlar lazım olan məhsulu əldə etmək, istədikləri məqsədə nail olmaq üçün əvvəlcədən məĢq edirdilər Beləliklə, ibtidai icma dövründə əmək tərbiyəsi ilə birlikdə fiziki tərbiyə də yarandı. Anaxaqanlıq dövründə qəbilənin əsas iĢlərini qadınlar görürdülər. Qohumluq ana xətti ilə müəyyən olunurdu. Bu dövrdə maldarlığın inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq tayfa ittifaqları otlaqlar və əkin yerləri uğrunda müharibələr aparırdılar. Bu müharibələrə hazır olmaq məqsədilə hərbi iĢə daha çox fikir verilirdi. Anaxaqanlıqdan ataxanlıq dövrünə keçiddə tədricən adamların ictimai həyatında dəyiĢikliklər yaranıb inkiĢaf edir və buna müvafiq olaraq oyunlar da, fiziki hərəkətlər də sərbəstlə Ģir və bədən tərbiyəsinin xüsusi vasitələrinə çevrilir. Ataxaqanlıq dövründə kiĢilərin ictimai həyatda rolu artır. qohumluq ata xətti ilə müəyyən edilirdi. Ataxanlıq dövründə yamsılama elementləri tədricən sıxıĢdırılıb aradan çıxarılırdı. Ġnsanların Ģüur və nitqi təkmilləĢmiĢ və inkiĢaf etmiĢ, yeni tərbiyə formaları da meydana çıxmıĢdır. Vaxtilə insanlar əmək prosesində yaratdıqları müxtəlif hərəkətlərdən oyunlarda istifadə etməyə baĢladılar. Ġctimai tərbiyədə pedaqoji prosesin əsasını nisbətən kütləvi oyunlar təĢkil edirdi ki, burada da bədən tərbiyəsi əsas rol oynayırdı. Əgər anaxaqanlıq dövründə yarıĢ tipli oyunlar özünəməxsus elementlərdən ibarət olan bədən tərbiyəsi vasitəsi kimi istifadə olunurdusa, ataxaqanlıq dövründə oyunlar və fiziki hərəkətlər spesifik xüsusiyyətlər təĢkil edir və ibtidai pedaqoji prosesdə bədən tərbiyəsinin vasitəsi kimi istifadə olunmağa baĢlayır. Ġbtidai icma quruluĢunun dağılması prosesində tərbiyə sinfi xarakter daĢımağa baĢladı. E.ə. II - III minilliyə aid Azərbaycan ərazisində yaĢayan insanlar haqqında yazılı məlumata təsadüf olunur. Ġnsanın ilk «ünvanı daĢlarda, qayalarda çəkilmiĢ rəsmlərdə və əĢyalarda əks edilir. Bunu Qobustan qayalarında daha əyani görmək olar. Qobustanda insanların əmək alətləri, silahlar, bəzək əĢyaları tapılmıĢdır və onların sığınacağı olmuĢdur. Dünyanın tanınmıĢ tarixçilərinin ciddi tədqiqatlarına əsaslanan əsərlər Azərbaycan haqqında bütün qeyri-elmi fərziyələri rədd edir belə bir ümumi fikir formalaĢdırır ki, türkdilli xalqların, o cümlədən azərbaycanlıların ulu babalarının beĢik yurdlarını təkcə ġərqdə görmək düzgün deyil. Protoazərbaycan, prototürk nüvəsinin çox qədim izlərinin, yəni qayaüstü yazı damğalarının bizim dildə real oxunuĢu sahəsində atılan ilk addımlar dil və mədəniyyətimizin ġumer mədəniyyəti ilə bağlılığını bir daha təsdiq edir. Azərbaycan xalq oyunlarını mərhələ - mərhələ izləyərək belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, qədim ġumer mədəniyyətinin uğurlu təsirini nəzərə almadan bu sahədə düzgün nəticə çıxarmaq xeyli çətindir. Eramızdan əvvəl 3 – cü minillikdə Azərbaycan ərazisində yaĢamıĢ Lulubi və Kuti tayfaları ġumerlərlə yaxın iqtisadi, siyasi, hərbi və mədəni münasibətdə olmuĢlar. ġumer arxeoloji abidələri ilə bizim arxeoloji tapıntıların müqayisəsində ġumer oyun növləri ile oğuz oyunları arasında eyniliyi müĢahidə etmək mümkündür. Xalqımız üçün ən əziz olan Novruz bayramında, meydan tamaĢalarında nümayiĢ etdirilən xalq oyunları, Avesta allahlarının konkret
9
insani obrazlar Ģəklinə düĢməsi, Ģübhəsiz ki, ġumer mədəniyyətinin təsiri ilə sıx surətdə bağlıdır. Azerbaycan zərdüĢtlüyün vətəni olduğu kimi, ən qədim zəngin milli oyunların da vətənidir. «Avesta»ya görə cəngavərlik, igidlik, pəhləvanlıq, yeniyetmələrin sağlam, gümrah böyüməsi, onların at çapmaq, güləĢmək, ox atmaq yarıĢlarında iĢtirakının tarixi ən qədim dövrlərə gedib çıxır.
Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|