Dərs vəsaitivə metodik vəsaitlər: Əsas "Bədən tərbiyəsi və idman tarixi". A.Əliyev, D. Quliyev,Bakı- 2005

IV FƏSĠL 

 

VIII-XII ƏSRLƏRDƏ ASĠYA XALQLARININ 

FĠZĠKĠ TƏRBĠYƏSĠ 

     Orta  əsrlərdə  daha  çox  inkiĢaf  etmiĢ  Asiyada  feodalizmin  elementləri 

Avropa ilə müqayisədə  daha  erkən  yaranmıĢ, lakin  cüzi  sarsıntılar və daha az 

sürətlə  inkiĢaf  etmiĢdir.  Burada  heç  nəyi  rədd  etmədilər,  əksinə,  institutları, 

hərəkətlər sistemini və qədim dövrün bədən tərbiyəsi ideallarını yeniləĢdirdilər. 

Ənənələrin gücü bu dəyiĢmənin tədrici və müntəzəm xarakter daĢımasına Ģərait 

yaratdı.  Xristian  dinindən  fərqli  olaraq,  Asiyada  mövcud  olan  dinlər  heç  də 

bədən  tərbiyəsinin  əleyhinə  deyildi.  Əksinə,  onlar  bədən  tərbiyəsinin  praktik 

sistemine fəal təsir göstərirdi.  

1. HĠNDĠSTANDA FĠZĠKĠ TƏRBĠYƏ HƏRƏKƏTLƏRĠ 

     VI  əsrdən  baĢlayaraq  Hindistanda  feodal  münasibətləri  inkiĢaf  etməyə 

baĢladı.  XII  əsrə  qədər  ara  müharibələri  nəticəsində  çoxlu  feodal  dövlətləri 

yarandı.  Lakin  X  əsrdən  baĢlayaraq  müsəlman  dövlətləri  Hindistana  hücum 

etdi. XII əsrdə Dehli sultanlığı yarandı. Hindistan əvvəlcə moğolların, sonra isə 

ingilislərin əsarəti altına düĢdü.  

     VI-IX  əsrlərdə  Hindistan  feodallıqlara  parçalandı,  kəndli  icmaları  hədsiz 

yoxsullaĢdı, nəticədə bədən tərbiyəsi Avropadakı kimi inkiĢaf edə bilmədi. Eyni 

zamanda  hun,  əfqan  ve  moğol  istilaları  fiziki  hərəkətlərin  qədim  təcrübəsini 

çoxlu elementlərlə  (qurĢaq  güləĢi,  atla  çovqan,  ox  atanların  yarıĢı) 

zənginləĢdirdi.  Lakin  bu  idman  növlərindən  ancaq  hərbi fiziki  tərbiyəsi  ilə 

məĢğul olan tədris proseslərində istifadə edilirdi. 

---

27 

 

Rəqs  sənətinin  inkiĢafının  yeni  yüksəliĢini  əvvəllər  b.e.ə  l  əsrdə  yaĢamıĢ 

Bxarata NatyaĢastrin adı ilə, sonradan  birinin yazdığı «Abxinayadarpana» əsəri 

ilə bağlayırdılar. Bu sənətin əsl yüksəliĢi isə IV-V əsrlərə təsadüf edir.  

     Hind intibahı dövrünün rəqs hərəkətlərinin daha çox ifadəli nümunələri ġiva 

məbədinin relyef və heykəllərində əbədiləĢdirilmiĢdir. Roji Vayyaya görə rəqs 

kralı ġiva Nataraya kosmik duruĢun ikonoqrafiyasını qorumuĢdur. O, bir əli ilə 

həyata çağırır, digər əli ilə barabanda həyat ritmini geri qaytarır, üçüncü əli ilə 

ayaqlarına döĢənmiĢ insanın daxili zəifliyinin təcəssümü olan iblisə iĢarə edir, 

dördüncü əlində isə idrak alovunu saxlayır.  

     Patancali  tərəfindən  əsası  qoyulan  yoqanın  (sağlamlıq)  fəlsəfi  sistemi  II 

əsrdən  baĢlayaraq  öz  əhəmiyyətini  itirməyə  baĢladı  və  yerini  yoqanın  yeni, 

hərəkətlərə  əsaslanan  təmayüllərinə  cərəyanına)  verdi.  Onlar  arasında  IV-V 

əsrlərdə  yazılmıĢ  ġilpasatrakda  bədən  və  əl  vəziyyətlərinin  normaları  qeyd 

edilmiĢ  xatxayoqanın  hərəkətsiz  sistemində  dinamik  cərəyanlar  seçilirdi. 

Əzələləri  və  cəldliyi  inkiĢaf  etdirən  dinamik  yoqanın  təkmilləĢdirilməsində 

Pəncab əyalətinin Quru Nanak (1439 1538) adlı rəsulu böyük rol oynamıĢdı.  

     Ümumiyyətlə,  bütün  dünyada  uĢaqların  ən  sevimli  əyləncələrinə  çevrilən, 

ənənələrində  qədimliyi  qoruyub  saxlayan  raketka,  Ģar  və  meydançalardan 

istifadə etməklə keçirilən müxtəlif oyun qaydalarının əsasında, bir qayda olaraq 

hind  mənĢəyinin  əlamətini  görmək  olurdu.  Belə  ki,  hind  rəqs  tərzinin  ifadəli 

forması  Tibetdə,  Hind-Çindən  tutmuĢ  Ġndoneziya  adalarınadək  müəyyənedici 

rol  oynayırdı.  Səyahət  edən  bütpərəst  missioner  monarxları  yoqa  təlimləri  ilə 

özünümüdafiə məqsədli mübarizə növlərini yayırdılar. Bunların əsasında insan 

bədəninin  ağrıya  daha  həssas  hissələrinə  təsir  etmək  olurdu.  Bu  mübarizə 

növləri  sonralar  Çində  –  çuanfu,  Yaponiyada  -  kempo,  müasir  idman 

dünyasında  isə  karate  adını  aldı.  Daha  bir  fakt  da  danılmazdır  ki,  məhz  hind 

təsiri  altında  Azərbaycan-fars  oyunu  olan  və  çomaqlardan  istifadə  etməklə 

oynanılan top oyunu Ġngilis Vest-Hind kompaniyasının sayəsində otüstü xokkey 

adı  ilə  və  o  cümlədən,  ərəblər  tərəfindən  modelləĢmiĢ  çətrəng,  daha 

sonra  Ģətrəng  və  nəhayət,  Ģahmat  kimi  müasir  idman  növləri  tarixə  daxil 

olmuĢdur.  

2. ORTA ƏSRLƏRDƏ ÇĠNDƏ FĠZĠKĠ TƏRBĠYƏ 

Feodalizm  cəmiyyəti  ilk  dəfə  III  əsrdə  Çində  meydana  gəlmiĢdi.  Çində 

müalicəvi  fiziki  tərbiyəyə  xüsusi  əhəmiyyət  verilirdi.  III-V  əsrlərdə  Çin 

höküməti  gələcəkdə  güclü  silahlı  üsyanların  qarĢısını  almaq  məqsədi  ilə 

silahların təhvil verilməsi haqqında qərar verdi. Nəticədə xalqı bütün orta əsrlər 

boyu  silahsız  vəziyyətdə  saxlamaq  əzmi  çin  kəndliləri,  tacir  və  xırda  zadəgan 

dairələrində  bədən  tərbiyəsi  özünəməxsus  Ģəkildə  formalaĢdı,  əsasını 

özünümüdafiə  metodlar  təĢkil  etdi.  Bundan  əlavə,  Çir,  cəmiyyətinin  yüksək 

təbəqələrində  köçərilərin  fiziki  tərbiyəsinin  təsiri  hiss  olunurdu.  Məsələn, 

hunların,  türk  tayfalarının  at  sürmə,  tibetlilərin  qaçıĢ  yarıĢları  buna  misal  ola 

bilər.  

     Ümumiyyətlə, orta əsr Çinində bədən tərbiyəsinin bu və ya baĢqa növlərinin 

inkiĢafının  yüksəliĢi  və  tənəzzülü  hakimiyyətdə  olan  sülalələrdən  asılı  olaraq 

baĢ verirdi. Məsələn, Tan tayfasının hakimiyyətdə olduğu dövrdə (VII - X əsr) 

ki-kyux  oyununu  içərisinə  hava  doldurulmuĢ  topla  oynayırdılar  ki,  bu  oyunda 

ancaq professionallar iĢtirak edirdi.  

     Sun sülaləsi dövründə (X-XIII əsrlər) uzun ağacla polo oyunu yerini ki-kyux 

oyununa verdi. Burada daha qısa toxmaqlardan istifadə edilirdi. Ki-kyux oyunu 

ilə  bərabər,  Lun-Van  adlı  çin  cəngavəri  onun  adı  ilə  adlandırılan  oyunu  saray 

---

28 

 

sakinlərinin  bədən  tərbiyəsinin  inkiĢafında  əlveriĢli  Ģərait  yaratdı.  ġahərlərdə 

polo oyununun müxtəlif növləri - lələkli top oyunları, kanat dartma üzrə kütləvi 

yarıĢlar geniĢ yayıldı.  

     Sərkərdə  Yuanın  tərtib  etdiyi  döyüĢ  hərəkətləri,  atlıların  və  Oxatanların 

yarıĢları  yenidən  ön  plana  çıxdı.  Ġmperator  sarayın  da  və  iri  səhərlərdə  hər 

zaman monqollara qarĢı yarıĢlarda çıxıĢ etməyə hazır olan üç çəki dərəcəsində 

çoxsaylı güləĢçilər hazırlanırdı.  

     Min  sülaləsi  dövründə  (XIV-XVII  əsr)  çinlilər  monqol  əsarətindən 

qurtardılar,  öz  keçmiĢlərinin  əsarətinə  düĢdülər.  Ġctimai  tərəqqinin  ləngiməsi 

fiziki  tərbiyənin  inkiĢafına  mənfi  təsir  göstərirdi.  Bunun  nəticəsində  təsviri 

incəsənət və ədəbiyyata maraq daha da artdı.  

     Belə əlveriĢsiz Ģəraitdə Çin fiziki tərbiyəsi artıq heç bir yeni hərəkət sistemi 

yarada  bilməzdi.  Lələkli  topla  oyun  və  müalicəvi  hərəkətlərdən  baĢqa  bədən 

tərbiyəsinin bütün digər növləri tənəzzülə uğradı.  

     Orta əsr Çinində badən tərbiyəsinin əsas süqutu kəndli üsyanlarını yatırmaq 

üçün  feodalların  mancurları  çağırmaları  ilə  baĢladı.  Yeni  istilaçılar  oyun 

meydançalarına  böyük  vergilər  qoydu.  Fiziki  hərəkətlərlə  məĢğul  olmaq 

cəmiyyətin aĢağı təbaqələrində, azsaylı xalqlar arasında qorunub saxlandı. 

Azərbaycan Ġdmançılarının Erməni ĠĢğalçılarına QarĢı döyüĢlərdə Göstərdikləri igidliklər 

XX əsrin 80-ci illərinin ikinci yarsında sovet imperiyası iqtisadi,siyasi və mənəvi sahədə 

böhran keçirdi.Ġmperiyada qatma-qarıĢıqlığı duyan ermıni millətçiləri nöbəti dəfə Azərbaycan 

torpqlarını zəbt etmək iddiasına düĢdülər.Azərbaycanı parçlamaq,onun hesabına “Böyük 

Ermənistan” yaratmaq planını həyata keçirməyə baĢladılar.Erməni təxribatçıları Azərbaycanın 

ərazisində bir sıra terror aktları həyata keirdilər. 

                  Moskva Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsinə müsbət münasibətini 1987-ci 

ilin noyabrnda Parisdə “Humanite”qəzetində A.Aqanbekyanın dili ilə bütün dünyaya bəyan 

etdi.   

              Azərbaycan və erməni xalqları arasında mili ədavətin ilk qurbanları Ermənistanda 

yaĢayan azərbaycanlılar oldu.1986-cı ildə ermənistanın Qafan və Mehri rayonlarında Erməni 

“saqqallarının”(xüsusi silahlı dəstələr)əməllərindən  yaxa qurtaran  ilk qaçqınlar Azərbaycana 

pənah gətirdi.Öz dədə-baba yurdunda yaĢayan azərbaycanlıların  genosidinin kütləvi 

qovulmasının son məehəəsi baĢlandı.1988-ci il fevalın 21-də erməni bandaları Yerevanda 

qalmıĢ sn məscidə hücum edib onu dağltdılar. 

                      Fevralın 24-də Əskəran ryonunda ermənilər  iki nəfər azərbaycanlını milli 

zəmində öldürdülər.Ermənilər  öz qeyri-isani əməllərinə haqq qazandırmaq,azərbaycanlıları 

rüsvay etmək məqsədilə dəhĢətli  Sumqayıt faciəsi hazırlayıb həyata keçirdilər.Bu faciə 

nəticəsində  Sumqayıt Ģ 

əhrində  32 nəfər həlak oldu.DüĢmən istədiynə nail oldu.Ermənistanda qanlı  antiazərbaycan 

hərəkatının  yeni dövrü baĢlandı.Bu iĢdə sürətlə yaranan,xarici ölkələr və Sovet ordusu  

tərəfindən  yaxĢı silahlandırılan qeyri-formal erməni hərbi birləĢmələri fəal iĢtirak 

edirdilər.Ermənistanın ərazisində  azərbaycanlılara qarĢı vəhĢiliklər   törədilirdi. Mehmandar 

kendinin 4 sakini  qətlə yetirildi, Ararat rayonunda 100-dən çox ev talan 

edilib,yandırıldı,əhalisi qovuldu,ġirazlı kəndinin sakini Türkiyə ərazisinə keçib orada 

sığınacaq tapdı.1988-ci ildı Quqark rayonunda 70 nəfər  qətlə yetirilmiĢdir(onlardan 3-ü  

---

29 

 

körpə uĢaq idi). Azərbaycanlıların son nümayəndələri-Nüvədi kəndinin əhalisi 1991-ci il  

avqustun 8-də bir gün ərzində rus əsgərlərinin köməyilə  Ermənistandan qovuldu. 

              Ermənistandan azərbaycanlıların qovulması baĢa çatdı.230 min nəfərədək 

azərbaycanlı dədə-baba yurdundan qovuldu, 225 nəfər öldürüldü ,1154 nəfər yaralandı,31 min 

ev,təsərrüfat,azərbaycanlılara məxsus mal- qara  talan edildi. 

                 1990-cı ilin iyununun11-də Azərbaycan SSR Ali Sovet Ermənistanla sərhəd boyu 

fövqəlada  vəziyyət elan etdi.Can  üstünde olan sovet imperiyası milli münaqiĢəni dahada 

dərinləĢdirirdi. 

          1991 ci il avqustun 18-22-də erməni hərbi hissələri vertolyotlar və ağır texnika ilə 

qazax rayonuna hücüma keçdilər. Erməni herbi hissələri, Zəngilan,Qubadlı,Laçın rayonlarının 

kəndlərinədə hücumlar teĢkil edirdilər. 

        1990-ci il yanvarın 19-da  SSRĠ Ali soveti Rəyasət Heyəti Azərbaycan ALĠ Sovetinin  

razılığı olmadan yanvarın 20-də gecə saat 00-da “BAKI ġƏHƏRĠNDƏ FÖVQALADƏ