Dərsin səciyyəvi xüsusiyyətləri. Dərsin tipləri və quruluşu. Dərsə verilən müasir tələblər

IV. Dərsin texniki cəhətdən aparılmasına verilən tələblər
1) dərs emosional olmalı, təlimə maraq doğurmalı və şagirdlərin bili­yə olan tələblərini tərbiyə etməlidir;
2) dərsin ritmi və tempi optimal olmalı, müəllim və şagirdlərin hərə­kətləri tam, bütöv olmalıdır;
3) müəllimlə şagirdlərin dərsdə qarşılıqlı münasibətləri tam əlaqə şə­raitində zəruridir, burada pedaqoji takt və pedaqoji optimizm qoru­nulma­lıdır;
4) yaradıcı əməyin səmərəliliyi və fəallığı mühiti aparıcı olmalıdır;
5) imkan daxilində şagirdlərin fəaliyyət növlərini dəyişdirmək, təli­min optimal metod və priyomlarını bir-birilə uzlaş­dırmaq zəruridir;
6) məktəbdə vahid orfoqrafik rejimin gözlənilməsi təmin olun­ma­lıdır;
7) müəllim hər bir məktəblinin fəal təlimə cəlb olunmasını təmin et­mə­lidir.
Dərsin mərhələlərinin planlaşdırılması və müəllimin ona hazırlığı:
1. Dərslərin sisteminin mövzu, yaxud bölməyə görə işlənib hazırlan­ması.
2. Proqram, metodik vəsait, məktəb dərsliyi və əlavə ədəbiyyat əsasında təhsil, tərbiyə, dərsin inkişafedici vəzifələrinin müəyyən­ləşdiril­məsi.
3. Dərs materialının optimal məzmununun seçilməsi, onun bir sıra hissələrinin məna cəhətdən bitmiş bloklara bölünməsi, aparıcı bilik hissə­lərinin fərqləndirilməsi, onların didaktik cəhətdən işlənib hazırlanması.
4. Başlıca materialın fərqləndirilməsi, şagirdin dərsdə nəyi bil­məsi və yadında saxlaması zəruridir.
5. Dərs strukturunun işlənib hazırlanması, onun tipinin, məqsədyönlü təlim metodlarının və priyomlarının müəyyən­ləşdiril­məsi.
6. Bu materialın digər fənlərlə əlaqələrinin axtarılıb tapılması, bu əlaqə­lərdən yeni materialı öyrənməkdə istifadə olunması, onların şagird­lərin yeni biliklərinin və bacarıqlarının formalaşdırılmasında rolu.
7. Müəllimin və şagirdlərin dərsin bütün mərhələlərində hərəkət və fəaliyyətlə­rinin planlaşdırılması.


9. İnkişaf etmiş Qərb dövlətlərinin təhsil sistemində istifadə edi­lən aktiv və ya interaktiv təlim metodlarından respublikamızın təhsil mü­əssisələrində yüksələn xətlə istifadə edilməkdədir. Bu metodların şagird şəxsiyyətinin formalaşdırılmasında xü­susi yeri vardır. Təlimi humanistləşdirmədən, humanitarlaş­dır­ma­dan, demokratikləşdirmədən şagird şəxsiyyətini formalaşdırmaq ol­maz. Təlimin humanistləşdirilməsi prinsipi sosial, bəşəri və mədəni ide­yalara xidmət edir. “Məlum olduğu kimi islahatın əsas ma­hiy­yə­tini təhsilin humanistləşdirilməsi, humanitarlaşdırılması, demokra­tik­ləş­dirilməsi, diferensiallaşdırılması və inteqrasiya kimi prinsiplər təş­kil edir. Bu prinsiplər isə milli zəminə, bəşəri dəyərlərə əsaslanan dün­yəvi təhsil sisteminin yaradılmasının, təhsil alanın şəxsiyyət ki­mi formalaşdırılması üçün onun təlim-tərbiyə prosesinin bərabər hü­quqlu subyektinə çevrilməsini bir vəzifə kimi qarşıya qoyur”. Ye­ni təlim texnologiyalarında şagirdlərin intellektual, mənəvi cəhətdən in­kişaf etdirilməsi ön plana keçirilir. Yeni texnologiyaların təlimdə tət­biqi şagirdlərin öz fikirlərini aydın, məntiqi ardıcıllıqla ifadə et­mə­lərinə şərait yaradır. Bu metodlar şagirdlərin yaradıcılıq qabiliy­yə­­tinin inkişafını təmin etməklə, onlarda yüksək ünsiyyət mə­də­niy­yə­ti formalaşdırır. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin kollegiya icla­sı­nı­nın materiallarında göstərilir: “Fasiləsiz təhsil konteksində şəx­siy­yə­tin, kamil insanın hazırlığı üzrə dünya təcrübəsinə inteqrasiya prin­sipi zəruri faktor kimi qəbul edilməli, həmin istiqamətdə kon­kret fəaliyyət həyata keçirilməlidir“. Bu şagirdləri mü­əy­yən qədər fəallaşdıran, təlimdə müvəffəqiyyət qazanmağa imkan ve­rən ənə­nə­vi təlim metodlarından bütövlükdə imtina etmək demək de­yildir. Ənə­nəvi metodların müsbət cəhətlərindən istifadə edərək ye­ni ya­naş­manın, yeni təlim texnologiyalarının, innovasiyaların pe­daqoji, psi­xoloji əsaslarını işləmək və nəticəyönümlü, şagirdə isti­qa­mət­lən­miş təlim-tərbiyə prosesinin elmi əsaslarının müasir tə­ləb­lə­rə uyğun araşdırmaların aparılması təhsil sisteminin qarşısında du­ran ən aktual problem kimi qiymətləndirilir. Yuxarıda təlim metodlаrı təlimdə müəyyən məq­sədə nail olmaq üçün mü­əllim və şagirdlərin fəaliyyətinin nizama salınması qaydasıdır. Tə­lim metodları dedikdə, məqsədə nail olmaq, təhsil vəzifələrini həll etmək yollarının məcmusu başa düşülür. Pedaqoji ədəbiyyatda me­tod anlayışı müəllimin və ya şagirdlərin fəaliyyətinə aid edilir. Mü­əl­limin fəaliyyəti ilə bağlı olan metodlar tədris metodları, şa­gird­lərin fəaliyyəti ilə bağlı olan metodlar isə öyrənmə metodları ad­la­nır. Müəllim və şagirdlərin birgə fəaliyyəti ilə bağlı olan metodları tə­lim metodları kimi işlətmək lazımdır. Təlim metodları struktu­run­da priyomları (tərzləri) da fərqləndirmək la­zımdır. Priyom metodun ele­mentidir, onun tərkib hissəsidir, meto­dun tətbiqində ayrıca ad­dım­dır. Təlim metodu mürəkkəb, çoxparametrli bir anlayış olmaqla tə­limin məqsədini, məzmununu, qanunauyğunluqlarını, prinsiplərini sə­mərəli həyata keçirmək üçün istifadə olunur. Təlimin məqsədinin, məz­mununun keyfiyyətlə icrası seçilmiş metodların praktik im­kan­larından asılıdır. Bu imkanları məhz metodlar təmin edir və didaktik sis­temin inkişaf sürətinə təkan verir. Təlimdə tətbiq edilən metodlar in­kişafa nə qədər çox şərait yaradarsa, təlimin səmərəsi də bir o qə­dər yüksək olаr.
Bu mənada interaktiv təlim metodları üstünlük təşkil edir. İnkişafetdirici, nəticəyönümlü təlim əsas üç funksiyanı yerinə ye­tir­diyindən, bunlar təlim-tərbiyə prosesində nəzərə alınmalıdır:

• 
  pedoqoji - buraya şagirdin təlimlə bağlı inkişafına təsir gös­­­tə­rən amilləri: mikromühiti, kommunikasiyaları, şəxsi təcrübə və me­­todları;
  
• 
  psixoloji-buraya təlim nəticələrinin mənimsənilməsini tə­min edən şagirdlərin psiхoloji imkanları: səyi, marağı, xarakterik xü­su­siyyətləri;
  
• 
  sosial - buraya əxlaq, əmək, elm, incəsənət, din və s. ilə əla­qə­dar bilik və bacarıqların verilməsi daxildir.
  

Təlim prosesinin mahiyyəti, təlim metodlarının məzmunu ic­ti­mai şərait inkişaf etdikcə dəyişdiyindən, Azərbaycan Respublikası azad, müstəqil inkişaf yoluna keçdikdən sonra inkişafın xarakterinə uy­ğun olaraq təlim metodları da forma və məzmunca yeniləşməyə baş­lamışdır. Cəmiyyət müstəqil düşünən, kamil, rəqabətəqabil şəx­siy­yət, yaradıcı insan yetişdirməyi problem kimi təhsil müəsisə­lə­ri­nin qarşısında qoymuşdur. Bu vəzifələri həyata keçirmək, reallaş­dır­maq inkişaf etmiş qabaqcıl ölkələrdə mövcud olan fəal təlim me­tod­la­rından, milli-mənəvi dəyərləri nəzərə alaraq istifadəni zərurətə çe­vir­mişdir.Azərbaycan Respublikasında təhsil sahəsində İslahat Proq­ra­mı yeni təlim metodlarından, təlim texnologiyalarından istifadənin el­mi, pedaqoji - psixoloji əsaslarının işlənilməsini əsas problem ki­mi qarşıya qoymuşdur. Təhsil sistemində yeni təlim texnolo­gi­ya­la­rı­nın tətbiqi təlim prosesinin səmərəliliyini, keyfiyyətini yüksəldən əsas amil olduğundan, belə nəticəyə gəlmək olar ki:
- tədris prosesi nəticəyönümlü proses olduğundan, məqsədi əv­vəlcədən müəyyənləşdirilmiş və şagirdə istiqamətlənmiş təlim hə­ya­ta keçirilməlidir;
- tədris və təlim bir-biri ilə sıx bağlı olduğundan daim qar­şı­lıq­lı əlaqədə götürülməlidir;
- tədris prosesi hər birinin öz rolu və statusu olan bir neçə fərd­lərin əməkdaşlığından irəli gələn sosial bir proses olub inkişaf re­ji­mində fəaliyyət göstərməlidir;
- tədris prosesi qarşılıqlı əlaqələrin xarakterindən, mühitin xü­su­siyyətlərindən, təhsil müəssisələrinin əhatəsindən asılı olub on­la­rın daxili quruluşundan irəli gələn verbal və sensor davranışların məc­musunu özündə birləşdirməlidir .
Müəllimlər yeni texnologiyalardаn istifаdə еtməklə dərsləri daha maraqlı edən, şagirdləri, əsasən, sağlam mühakimələr irəli sür­mə­yə, sonradan real həyata tətbiq edəcəkləri məzmunu başa düş­mə­yə yardım edən mühüm vasitələrə çevirə bilərlər. Deməli, yeni təlim me­todları təhsilin məzmununu daha yaxşı mənimsəmək və şagird­lə­rin müstəqil cavab vermək məqsədi ilə tələb olunan təfəkkür pro­se­si­ni inkişaf etdirmək üçün çox faydalıdır. Yeni təlim texnologiyalarının üstün cəhətlərini prof. Ə.Ə.Ağa­yev belə göstərir: “...dərs tam fəallıq şəraitində keçir, təkcə müəllim de­yil, şagirdlər də yaradıcılıq axtarışında olurlar, müstəqil düşüncə tər­zi for­ma­laşır, təşəbbüskarlıq, yeniliyə meyllilik güclənir”. Təlim prosesini aktivləşdirmək üçün düşünmə qabiliyyətini in­kişaf etdirmək, yaradıcılığa həvəsləndirmək və öyrənməyə maraq ya­ratmaq məqsədini güdən müəllim, şagirdi təlimə cəlb edəcək mü­əy­yən metod, texnika və proseduralardan istifadə etməlidir. Şagird tə­li­minin fəal iştirakçısı olmaq üçün hazırlanmalıdır. Müəllim şa­gir­də dünyanı başa düşməkdə və qazandığı bilikləri real həyat şəraitinə tət­biq etməkdə yardım göstərməlidir. Yeni texnologiyalar tədris stra­­te­giyasının yerinə yetirilməsinə istiqamətləndirildiyindən, onlar nə­zər­də tutulmuş təlim məqsədlərinə nail olmaqda əsas alət rolu oy­na­yır. Yeni texnologiyalar bir sıra xüsusiyyətləri ilə ənənəvi təlim me­tod­larından fərqlənir: şagirdlərin tədqiqat fəaliyyətinə cəlb edil­mə­ləri, müəllim tərəfindən problemli şəraitin yaradılması, biliklərin şa­girdlər tərəfindən müstəqil əldə edilməsi və s. Qeyd edilən xüs­u­siy­yətlər bəzi ənənəvi təlim metodlarında da olmuşdur, lakin yeni tə­lim metodları bütövlükdə göstərilən xüsusiyyətlərə əsaslanır. Araşdırmalar göstərir ki, yeni təlim texnologiyaları aşağıdakı prin­siplərə əsaslandıqda şagirdlərin yaradıcılıq qabiliyyətini inkişaf et­di­rməyə imkan verir:

• 
  təfəkkürün inkişafına səbəb olacaq konstruktivizmə;
  
• 
  şagirdlərin sosial inkişafına səbəb olacaq kooperativ təlimə;
  
• 
  biliklərin müstəqil əldə edilməsi üçün şəraitin yaradılmasına;
  
• 
  bilik və bacarıqların müstəqil şəkildə əldə edilməsinə;
  
• 
  müəllimin təşkilatçı, koordinator, bəzi hallarda arbitr ro­lu­n­da çıxış etməsinə.
  

D.Kappana görə, konstruktivizm – öyrənənlərin biliklərə öz­l­ə­rin­də əvvəllər mövcud olan və təcrübələrdən əldə etdikləri yeni ide­ya və ya nəzəriyyələrlə əlaqələndirməklə yiyələnməsi prosesidir. Kon­struktivizm bəzən yaradıcılıq kimi də səciyyələn­di­ri­lir. Konst­ruk­tivizm belə bir ideyaya əsaslanır ki, bilik qurulur, kəşf edi­lir, yara­dı­lır. Bilik passiv şəkildə alına bilməz, bilik fəal öyrənmə pro­se­­sində əl­də edilə bilər. Konstruktivizm nəzəriyyəsinin həyata ke­çi­ril­məsi üç şeyi tələb edir: fəal şagird, sosial şagird və yaradıcı şa­gird. Yaradıcı (konstruktiv) mühitin təmin edilməsi üçün müəllim aşa­ğıdakılara əməl etməlidir:
- bilik vermək yox, biliyi əldə etməyə həvəs yaratmalı;
- hazır cavablı suallar yox, problemli suallar verməli;
- öyrənənin gələcək inkişafını təmin etməli ;
- informasiya verməkdənsə, öyrənəni biliklərin əldə edilməsi pro­sesinə cəlb etməli;
- öyrənmə prosesini düzgün planlaşdırmalı.
Kooperativ (əməkdaşlıq əsaslı) təlimdən fərqli olaraq ənənəvi di­daktikada təlim tapşırıqlarının üç formada verilməsi göstərilir: fron­­tal, qrup, fərdi.
Yeni təlim texnologiyalarının tətbiq edildiyi dərslərdə qrup for­ması üstünlük təşkil edir. Burada mahiyyət də dəyişir, qrupu təş­kil edən şagirdlər qarşılıqlı ünsiyyət, mülahizə zəminində verilmiş tap­şırığı icra edirlər. Kooperativ təlim zamanı şagirdlər yalnız birgə fəaliyyət gös­tər­dikləri digər şagirdlərlə eyni vaxtda öz məqsədlərinə çata bilərlər. Koo­perativ əsaslı öyrənmə təlim tapşırığının elə təşkilini tələb edir ki, şagirdlər dərsin məqsədinə özünün və kiçik qruplardakı yold­aş­la­­rının səyləri nəticəsində nail olsunlar. Kooperativ təlimə aid öy­rən­mə modeli D.Conson və R.Conson tərəfindən yaradılmışdır. On­lar kooperativ öyrənməyə daxil edilməli beş komponent müəyyən et­mişlər:

• 
  müsbət qarşılıqlı asılılıq (şagirdlər səmərəli nəticələrə nail ol­maqla digər qrup üzvlərindən eyni dərəcədə, qarşılıqlı şəkildə asılı ol­duqlarını bilməli və buraya məqsəd, tapşırıq, ehtiyat (material, mə­lumat), rol, mükafat, qarşılıqlı asılılıqlar daxil edilməlidir);
  
• 
  şagirdlərin üz-üzə qarşılıqlı fəaliyyəti;
  
• 
  fərdi məsuliyyət (hər qrup üzvü məsuliyyət barədə aydın tə­səv­vürə malik olmalıdır);
  
• 
  şagirdlərin müvafiq şəxsiyyətlərarası və kiçik qrup baca­rıq­la­rı ilə təlimatlandırılması (qrupdaxili davranış qaydaları);
  
• 
  qrupun fəaliyyəti (şagirdlərin qrupun necə işləməsini qiy­mət­ləndirmək, üzvlərin işlərinin faydalı olub-olmamasını müzakirə et­mək üçün vaxtı olmalıdır).
  

Sxemdən görünür ki, müəllimin funksiyalarına dizayner an­la­yı­şı da daxil edilmişdir. Burada dizayner müəllimin təhsil prose­si­nin məzmunu ilə bağlı kurikulumlara uyğun mövzu və onun məz­mu­nunun müəyyənləşdirməsi, onu şagirdlərin imkanlarına uyğun­laş­­dırması mənasında başa düşülməlidir.
Müəllimin fasilitasiya bacarıqlarına aşağıdakılar daxildir:

• 
  müəllim və şagirdlərin birgə əməkdaşlığı,
  
• 
  onların qarşılıqlı hörmət və etibarı,
  
• 
  şagirdlərin olduqları kimi qəbul edilməsi və müəllim tə­rə­fin­dən onların daim dəstəklənməsi,
  
• 
  şagirdlərin qabiliyyətlərinə inam,
  
• 
  təfəkkürün stimullaşdırılması,
  
• 
  şagirdlərdə öyrənmə stimulunun və motivasiyasının yara­dıl­ma­­sı,
  

onların sinif mühitinə, müəllimin xüsusi həssas münasibə­ti­nə uyğunlaşması.