Dərslik Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin "Tətbiqi kulturologiya"

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
58
Marduk Babil dövründə baş allaha çevrildi. Hammurapi zamanında o, Anu və Enlili öz mövqelərindən 
sıxışdırdı. «Enuma eliş» (Yuxarıya yüksələn zaman) adlı didaktik poemada Marduka yaradıcı allah 
funksiyası verilir. Yeni Babilistan dövründə, xüsusilə Navuxodonossorun padşahlığı illərindən başlayaraq 
Marduk allahların  əksəriyyətinin funksiyalarını  əlinə keçirdi. Mardukun arvadı ilahə Tsarpanit idi. Onun 
köməkçi və müdafiəçi rolunda xüsusi işçiləri, «nazirləri» və s. qulluqçuları var idi. Bunu Tsarpanit haqqında 
da demək olar. Mardukun oğlu Nabu idi. Atasının rolu artdıqca oğlunun da rolu artırdı. Nabu mirzələr, 
müdriklik və elm hamisi idi. Mardukun mirzəsi olan Nabi atası üçün tale cədvəlləri hazırlayırdı. Nabunun 
simvolu yazı üçün qələm ağacı idi. Nusku işıq və od allahı, arvadı Qula - müalicə ilahəsi idi. 
İkiçayarası ərazisində yaşayan xalqlar elmlərin əsasının yaranmasında mühüm rol oynamışlar. E.ə. II 
minillikdən başlayaraq onlar təbabət sahəsində bir sıra nailiyyətlər  əldə etmişdir. Bəzi tədqiqatçılar bunu 
təbabət deyil, magiya ilə  əlaqələndirirlər. Lakin bu magiya deyil, elmlərin ilkin rüşeymləri hesab 
olunmalıdır. Həmin dövrlərdən bizə gəlib çatan sənədlər bir ixtisas sahəsi kimi təbabətdə çalışan həkimlərin 
fəaliyyətindən söhbət açır. Hammurapinin qanunlar toplusunda elə maddələr vardır ki, onlar cərrahlığa həsr 
olunmuşdur. Orada hər əməliyyat üçün cərraha veriləcək haqdan söhbət gedir. Həkimin vurduğu zərər üçün 
cərimə və cəza da nəzərdə tutulurdu. Müəllimlər haqqında da maraqlı fikirlər vardır. Riyaziyyat və digər elm 
sahələrinin inkişaf etməsi haqqında bəzi sənədlər zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. 
Babilistanlılar astronomiya və astrologiyanı yüksək qiymətləndirir, onların allahları isə  səma 
cisimlərini təcəssüm etdirirdilər. Məsələn, Sin və Şamaşa Ay və Günəş, Marduka - Yupiter, Nerqala - Mars, 
İştara - Venera, Nabuya - Merkuri müvafiq gəlirdi. Çox vaxt astral simvollar, allahların simvolları allahların 
özlərini ifadə edirdi. Şumer, sonralar isə Babil kahinləri sirli elmlərlə  məşğul olurdular. Buraya sayların 
manipulyasiyası da daxildir. Allahlar rəqəmlərlə ifadə olunurdu. Ən yüksək sayda ifadə olunan allah Anu idi. 
Onun müqəddəs sayı (rəqəmi) 60 idi. Eni-50, Eya-40, Sin-30, sonralar baş allahlar sırasına daxil olmuş 
Mardukun rəqəmi ən aşağı - 10 idi. Adad özü 10 rəqəmi ilə ifadə olunurdu. 
Şumerlər, sonralar isə Babillər allahları insan surəti təsəvvür edirdilər. Onlara qeyri-adi ölçüdə, 
fövqəladə malik, hər nəfəs alanda ağızdan od püskürən qabiliyyəti cəhətlər aid edilirdi. Allahlar fövqəladə 
güc və qabiliyyətə malik olduqlarından onlara qarşı heç kim çıxa bilməzdi. Şəkil də və heykəllərdə allahlar 
başlarında tac, qiymətli paltarlarda ilahilik əlaməti olaraq baş geyimlərində iki, yaxud üç öküz buynuzu 
sancılmış halda təsvir olunurdular. Allahlar əllərində öz hakimiyyətinin simvolunu tuturdular. Marduk - üzük 
əsa, Eya - su allahı kimi su doldurulmuş qab tuturdu. Quldarlıq cəmiyyətinin ideologiyasında qədim 
xalqların mifoloji təfəkkür tərzini müəyyən edən dini təsəvvürlər böyük rol oynamışdır. Din həmin dünyanın 
ümumi nəzəriyyəsi, məntiqi olmuşdur. Qədim Mesopotamiya dininin əsasında ilkin əkinçilik icmalarının 
qədim ilahəsinin kultları dururdu. Həmin dövr üçün totemizm, təbiətin yaradıcı qüvvələrinin ilahiləşdirilməsi 
səciyyəvi olmuşdur. 
Qədim  Şərq və ayrıca götürülmüş Mesopotamiya dini üçün səciyyəvi olan cəhət politeizm - 
çoxallahlılıq olmuşdur.  Şumer dinində bu özünü daha aydın  şəkildə göstərir.  Şumer miflərinə görə, bütün 
allahlar ilkin okean ilahəsi Namuddan yaranmışdır. Bütün yerdə qalan allahlar Anu və Kinin nikahından 
meydana gəlmişdir. Sonrakı Semit dilli xalqlar - Akkadlar, Amoreylər, Xaldeylər və başqaları  Şumer 
dinlərindən çox şey götürmüşlər. Mesopotamiya xalqlarının mifləri, xüsusilə dünya daşqını, cənnət həyatı, 
axirət dünyası, ölüm və dirilmə haqqında olan miflər kiçik Asiya xalqlarının dini görüşlərinə  və Bibliya 
mifoloji ədəbiyyatının formalaşmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. 
Qədim dünyanın adamlarında allahlara müxtəlif baxışlar hökm sürürdü. Bəzi hökmdarlar qələbə 
çaldıqları ölkələrin allahlarının heykəllərini də özləri ilə aparırdılar ki, onlar qalibləri himayə etsinlər. Bəzən 
qalib xalq məğlub xalqın heykəl və bütlərini uçururdu ki, onlar allahlardan kömək almasınlar. Bəzən allah 
heykəllərini kömək üçün digər ölkələrə  də göndərirdilər. Məsələn, Mittaniya padşahı Nineviyadan Misirə 
xəstələnmiş firona İştarın heykəlini göndərmişdi ki, hökmdarı müalicə etsin. Allahları insan simasında 
təsəvvürünə gətirən qədim insanlar onlara insani keyfiyyətləri də aid edirdilər. Allahlar ölməz olsalar da, hər 
halda onlar ölürdülər və onları həyat suyu vasitəsilə diriltmək lazım gəlirdi. Bütün canlılar kimi onların da 
yeməyə, paltara ehtiyacı olduğunu göstərirdilər. Utnapişti və onun arvadından başqa bütün insanları  məhv 
edən dünya daşqınından sonra, birinci nəzir gətirilən kimi allahlar «milçək kimi acgözlüklə» yeməyə 
atılmışlar. İnsanlar kimi onlar da dadlı yeməklər yemək, sərxoş olana qədər şərab içmək xoşlayırdılar. Rahat 
stul və çarpayılardan istifadə edirdilər. Gecələr qulluqçular allahların heykəllərini soyundurub təmiz 
çarpayılara uzadıb gündüzlər isə yuyundurur, darayırdılar. Allahlar arasında dalaşmalar da olurdu ki, bunu da 
ali allah yoluna qoymalı idi. Paxıllıq, özündən müştəbehlik və s. kimi insan xasiyyətlərinə onlarda da təsadüf 
edilirdi. Onlar daima bir-birini aldatmağa, kələk gəlməyə çalışırdılar. Onlar heç də insan qüsurlarından azad 
deyildilər. 
Allahlar haqqında miflərin yaranması  və geniş yayılmasında  əsas rolu kahinlər oynamışdır. Keçmiş 
allahların adının, funksiyasının dəyişdirilməsində  də onlar həlledici rol oynayırdılar. Xalq arasında 
qəhrəmanlar, yarımallahlar, iblislər dünyasına inam olduqca güclü idi. Qoca Babil torpağı öz qoynunda hələ 
çox sirləri gizlətmişdir. Şumer mədəniyyətindən bizə gəlib çatan kiçik nəğmə, ağı, dua və s. şeir parçaları 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
59
həcmcə az olduqlarına görə daha yaxşı mühafizə oluna bilmişdir.  
İkiçayarasının cənub hissəsi Şumer, yaxud Şumer ölkəsi adlanırdı. Burada siyasi və iqtisadi cəhətdən 
mühüm mövqeyə malik olan şəhərlər meydana gəlmişdi. Cənubi İkiçayarasında urbanizasiya prosesi erkən 
dövrdə baş vermişdi. Şəhərlər hökmdar iqamətgahlarının, ticarət məntəqələrinin və su mənbələrinin ətrafında 
meydana gəlirdi. Müdafiə  məqsədilə onların  ətrafına sədlər çəkilirdi.  İlk  əvvəl bunlar şəhər tipli yaşayış 
məntəqələri idi. İqtisadiyyatın, ticarətin inkişafı  şəhərlərin yaranmasına gətirib çıxarmışdı.  Şəhər mühüm 
ictimai təşkilata çevrilmişdi. Belə  şəhərlərin cərgəsinə Uruk, Kiş, Eredu, Larsa, Ur, Laqaş, Umma, İsin, 
Sippar,  Şuruppak, Nippur və başqaları daxil idi. Hər bir şəhər müstəqil dövlət idi. Şumerdə ilk dövlətlər 
şəhər-dövləti kimi meydana gəlmişdi. Şumer əsatirlərinə görə, dövlət hakimiyyəti ilk dəfə Eredu şəhərində 
yaradılmışdı. Yazılı  mənbə bunu belə ifadə edir: "Hökmdar hakimiyyəti göydən düşən zaman, Ereduda 
hakimiyyət vardı". Qaynaq bildirmək istəyir ki, ilk dövlət Eredu şəhərində meydana gəlibmiş. Aydındır ki, 
şumerlərin təsəvvürünə görə, hakimiyyət göydən düşmüşdür, yəni allah tərəfindən bəxş edilibmiş. Buna 
uyğun olaraq şumerlər  əfsanəvi hökmdarların hakimiyyətini min və yüz illərlə ölçürdülər.  Şumerlərin 
«Hökmdar siyahısı» erkən hakimiyyəti  əfsanəvi «Ümumdünya daşqınından»  əvvəlki dövrə  şamil edirdi. 
Məsələn,  Şuruppak  şəhərinin hakimi Ziusudra belə hökmdarlardan biri hesab edilirdi. Onun adı  əfsanəvi 
«Ümumdünya daşqını» ilə  əlaqələndirilirdi. Guya o, 36 min il hökmdarlıq etmişdi. Ziusudra əfsanəvi 
hökmdar idi. Onun surəti akkad dini əsatirlərində Utnapiştim, Tövratda Noy, müsəlman dinində Nuh adı 
altında verilmişdir. 
Şumerdə hökmdar hakimiyyətinin meydana gəlməsi e.ə. III minilliyin birinci yarısına təsadüf edir, 
halbuki şumer yazılı mənbələri, deyilən kimi, hökmdar hakimiyyətinin yaranmasını daha əvvəlki, əfsanəvi 
dövrlərə şamil edir. Şumerdə dövlət hökmdar hakimiyyəti şəklində artıq e.ə. IV minilliyin sonunda meydana 
gəlmişdi. 
Erkən sülalələr.  Şumer  şəhər-dövlətləri e.ə. III minilliyin birinci yarısında meydana gəlmişdilər. 
Şumerdə mövcud olmuş dövlətlər adətən erkən sülalələr adı daşıyırdılar. Erkən sülalələr dövrü e.ə. XXVIII-
XXIV əsrləri əhatə edir. Birinci erkən sülalə dövründə (e.ə. XXVIII-XXVII əsrlər) Kiş şəhər-dövləti siyasi 
üstünlük əldə etmişdi. I Kiş sülaləsinin onuncu hökmdarı guya 1560 il hakimiyyətdə olmuş əfsanəvi Etana 
idi. «Hökmdar siyahısı» göstərir ki, Etana çoban idi. Guya o, qartal qanadı üstündə göyə qalxmış, hakimiyyət 
rəmzini gətirmiş, sonra bütün ölkəni birləşdirmiş  və hökmdar olmuşdur. Etana Şumer dövrü əfsanələrinin 
qəhrəmanı kimi məlumdur.  Əfsanədə onun qartal qanadı üstündə göyə qalxmağı  təsvir edilmişdir. Kişdən 
sonra Uruk şəhər-dövlətinin yüksəlişi başlandı. Uruk sülaləsi Kiş sülaləsi ilə yanaşı mövcud olmuşdur. 
Birinci Uruk sülaləsinin görkəmli hökmdarları En-Merkar, Luqalbanda və Gilqameş idi. En-Merkar şərqdə 
Aratta ölkəsi ilə münaqişəyə girmiş və son məqamda iqtisadi əlaqə yaratmışdı. Aratta Urmiyyə gölü hövzəsi 
(Cənubi Azərbaycan) ərazisinə verilən ad idi. Arattadan Uruka qızıl, gümüş, inşaat daşı, lacivərd (lazurit) və 
başqa qiymətli daşlar gətirilirdi.  
Kiş dövlətinin onuncu hökmdarı Aka ilə Uruk hökmdarı Gilqameş arasında hakimiyyət uğrunda 
ədavət gedirdi. Bu mübarizə «Gilqameş  və Aka» poemasında geniş  əks olunur. O zaman Uruk şəhərinin 
ətrafına qala divarları  çəkilmişdi. Məbəd və yaşayış evləri olan hissəni qoşa divar əhatə edirdi. 9.5 km 
uzanan divar, torpaq və bağ sahələrini də qalanın içərisinə almışdılar. Qalanın  şimal və  cənubunda 3.5 m 
enində darvazalar qoyulmuşdu. Qala divarlarının üzərində 800 yarımdairəvi müdafiə bürcü tikilmişdi. Qala 
divarının eni 5 metrə bərabər idi.  
Ur sülaləsi. Şumerdə siyasi ağalıq (hegemonluq) uğrunda mübarizəyə I Ur sülaləsinin hökmdarları da 
qoşulmuşdular. Ur şəhərinin birinci hökmdarı Messanepada «Kiş  şəhər-dövlətini zəbt edib Akanı taxtdan 
saldı. Bundan sonra Mesanepada «Kiş hökmdarı» rütbəsini qəbul etdi. Onun varisi dövründə Uruk hökmdarı 
Şumerdə ağalıq uğrunda mübarizəni gücləndirdi. Kiş yenə məğlub oldu, hegemonluq Gilqameşin əlinə keçdi. 
Gilqameş dövrünün görkəmli hökmdarlarından biri olmuşdur.  Şumerlər onun şərəfinə dastan da 
yaratmışdılar. Bu əsər «Gilqameş haqqında dastan» adı ilə məlumdur. Burada Gilqameş yarı insan, yarı allah 
kimi təsvir edilmişdir. Dastanda Uruk şəhəri qala divarının Gilqameş tərəfindən çəkilməsi göstərilir. 
I Ur sülaləsi  Şumer tarixində nisbətən uzun müddət qabaqcıl rol oynamışdır. E.ə. III minilliyin 
ortalarında Ur şəhəri zəngin ticarət və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmişdi. Arxeoloji qazıntılar zamanı Urda 
qiymətli  əşyalarla dolu «hökmdar sərdabələri» aşkar edilmişdir. 1800 qəbir içərisində Ur hökmdarı 
Meskalamduq və hökmdar arvadı Şubadın (və ya Puabi) sərdabələri tapılmışdı. «Hökmdar siyahısında» və 
başqa mənbələrdə bu hökmdarın adı çəkilmir, lakin dairəvi qızıl möhür üzərində «Meskalamduq, hökmdar» 
sözləri yazılmışdı. Sərdabə  əşyaları arasında qızıl dəbilqə, simli musiqi alətlərindən on birsimli arfa, lira, 
Şubadın qızıl tacşəkilli başlığı, qızıl və gümüş qədəh, kasa və başqa qablar, xəncər, nizə, qiymətli metal və 
daşlardan hazırlanmış heyvan fiqurları və s. aşkar edilmişdi. Liranın yuxarı hissəsinə lacivərddən düzəldilmiş 
qızıl öküz başı birləşdirilmişdi. Qızıl  əşyaların hazırlanması o dövrün zərgərlərinin yüksək peşəkarlığına 
nümunədir. Qəbirlərin birində lacivərd, əqiq və sədəflə bəzədilmiş iyirmi santimetr uzunluğunda lövhə aşkar 
edilmişdi. Lövhə üzərində iyirmi bəzəkli dördbucaq şəkli vardı. Dördbucaqlar üzərində yeddi növ rəsm həkk 
olunmuşdu. Lövhə ilə yanaşı dairəvi oyun daşları da tapılmışdır. Bunlar hamısı müasir damanın qədim 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
60
nümunəsi kimi qəbul edilə bilər. 
Ur qəbiristanlığı avadanlığı  şumerlərin həyat və  məişəti ilə tanış olmağa imkan yaradır.  Şubadın 
sərdabəsində onun 25 müşayiətçisinin cənazəsi vardı. Digər hökmdar Abarginin sərdabəsində 60 cənazə 
aşkar edilmişdi. Bunlar qadın və döyüşçülərdən ibarət olmuşdur. Döyüşçülərin hər birinin əlində nizə, 
başında isə tunc dəbilqə vardı. Qadın skeletləri yanında  ən qiymətli bəzək  əşyaları  səpələnmişdi. I Ur 
sülaləsinin nümayəndələri müxtəlif rütbələr, o cümlədən «Kainatın hökmdarı» rütbəsini daşıyırdılar. 
Laqaş  şəhər-dövləti. Laqaş erkən sülalələr dövrünün son mərhələsində (e.ə. XXV-XXIV əsrlər) 
yüksəlməyə başlamışdı. E.ə. III minilliyin ortalarında Laqaş iqtisadi və siyasi çiçəklənmə dövrünə  qədəm 
qoymuşdu. Laqaş sülaləsinin banisi Urnanşe idi. O, Laqaş dövlətinin qüdrətinin əsasını qoydu. Barelyeflərin 
(qabarıq nəqş  rəsmi) birində Urnanşenin məbəd tikintisində  iştirakı  təsvir edilmişdir. Urnanşe öz ailəsi ilə 
birlikdə təntənəli mərasimin ön cərgəsində gedir. Onun arxasınca oğullarına nisbətən daha iri təsvir edilmiş 
qızı addımlayırdı. Bu, şumer qadınının ictimai həyatda tutduğu yüksək mövqe ilə izah oluna bilər. Məbəd 
tikintisi, kanal çəkilməsi, taxıl quyularının qazılması, su yollarının geniş istifadə edilməsi və s. Urnanşenin 
adı ilə bağlıdır. 
Əvvəllər məbəd təsərrüfatı və məbəd əmlakı hökmdarın səlahiyyəti altına keçmişdi, kahinlərin məbəd 
təsərrüfatı  gəliri üzərində hüququ məhdudlaşdırılmışdı. Yeni hökmdar Uruinimgina məbəd torpaqlarını  və 
gəlirini kahinlərin sərəncamına qaytardı.  Əvvəllər vergi toplayanlar özbaşınalıq edirdilər,  əhalidən xeyli 
müxtəlif vergilər toplayırdılar. Yeni hökmdar məbəd torpaqlarını, gəmiləri və sahilləri («limanları») vergi 
toplayanlardan təmizlədi.  Əvvəllər kahinlər dini mərasimlərin həyata keçirilməsi üçün əhalidən cürbəcür 
vergi toplayırdılar: mərhumu dəfn etmək üçün onun ailəsindən 7 bardaq pivə, 420 kökə, bir paltar, bir çəpiş 
və s. vergi alırdılar. Uruinimgina dini mərasim vergisini qaydaya saldı və verginin miqdarını xeyli azaltdı. O, 
məmurların, kahinlərin, varlıların  əhaliyə  və yoxsullara qarşı özbaşına hərəkətlərini məhdudlaşdırdı. 
Hökmdar «yoxsul ananın» bağına girib məhsulu vergi əvəzinə özbaşına götürməyi qadağan etdi. İslahatda 
yoxsul və kimsəsizləri müdafiə edən ifadə işlədilmişdi: «Güclü, qul və yetimləri qoy incitməsin». Bu ifadə 
sonrakı qanun külliyyatlarında da təkrar olunurdu.  
Umma şəhər-dövlətinin yüksəlişi. Tədricən Umma şəhər-dövləti güclənirdi. Umma sərhəd torpaqları 
üstündə Laqaş ilə uzun müddət  ədavət aparmışdı. Umma hökmdarı Luqalzaqqesinin hakimiyyəti illərində 
(25 il hakimiyyətdə olmuşdur)  Şumeri siyasi cəhətdən birləşdirmək cəhdi göstərildi. Luqalzaqqesi ilk 
növbədə Uruk şəhərini özünə tabe etdi. Bundan sonra o, Laqaşı tutdu və Uruinimginanı hakimiyyətdən saldı, 
məbədləri qarət etdi. Mənbələr məlumat verirlər ki, Laqaşın süqut etməsində «Hökmdar Uruinimginanın heç 
bir təqsiri yoxdur». Sənədi tərtib edən şəxs bununla Uruinimginanın islahatlarına bəraət qazandırırdı. Laqaş 
dövlətinin məhv olması Luqaizaqqesinin günahı kimi qələmə verilirdi. Mənbə qeyd edirdi ki, ölkənin məhv 
olmasında «Luqalzaqqesi, Umma hökmdarı təqsirkardır. Qoy onun himayədarı ilahə Nidaba onu öz günahını 
daşımağa düçar etsin». 
Luqalzaqqesi Uruk şəhərini paytaxta çevirdi. O öz hakimiyyətini digər Şumer şəhərlərinə yaydı. Ur, 
Larsa, Nippur, Kiş tutuldu. Artıq bütün Şumer Luqalzaqqesinin hakimiyyəti altına keçdi. Cənubda o, «Aşağı 
dənizə» (Fars körfəzi) kimi gəlib çatdı.  Şimalda «Gün çıxandan gün batana» qədər olan ərazini (yəqin ki, 
şimalda Zaqroş dağları zonasından Aralıq dənizinə kimi uzanan ərazi nəzərdə tutulur) zəbt etdi. Bununla da 
Dəclə və Fərat çayları vasitəsilə «Yuxarı dənizə» yol açıldı. 
Akkad dövləti 
Akkad dövlətinin banisi Sarqon (e.ə. 2316-2261-ci illər) dövrünün görkəmli dövlət xadimi və 
sərkərdəsi olmuşdur. Sarqon (akkadca Şarrumken) tərcümədə «həqiqi, qanuni hökmdar» deməkdir. Ehtimal 
edirlər ki, o, hakimiyyəti zorla ələ keçirmişdi. Sarqon mənşəyi etibarilə  aşağı sosial təbəqələrə  mənsub 
olmuşdur. Hələ  qədimdə onun adı ilə bağlı  əfsanələr yaranmışdı.  Əfsanəyə görə o, Kiş hökmdarının 
sarayında nökər kimi işləmişdir. Nisbətən dəqiq məlumat Sarqonun öz yazısında  əks olunmuşdur: həmin 
mənbə qeyd edir ki, Sarqonun anası rəiyyət təbəqəsindən idi. Sarqon atasını görməmiş, əmisi isə dağ sakini 
olmuşdur. Anası onu gizli doğmuş, qamışdan hörülmüş  səbətə qoyub çaya atmışdır. Səbət suçu Akkinin 
bağına axmış, o, uşağı götürüb öz övladı kimi saxlamış  və ona bağban peşəsini öyrətmişdi.  İlahə  İştar 
nəvaziş göstərərək hakimiyyəti ona tapşırmışdı. Öz mənşəyi və hakimiyyətə  gəlməsi barədə Sarqon belə 
məlumat vermişdir. 
Akkadlı Sarqonun fəaliyyəti. Hakimiyyətə  gəldikdən sonra Sarqon Akkad şəhərini (Dəclə  və  Fərat çayları 
arasında) saldırdı  və onu paytaxt etdi. Akkad dövlətinin adı bu şəhərin adından götürülmüşdür. Sarqon 
dövləti möhkəmləndirmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdi. Mərkəzləşmiş vahid Şumer və Akkad 
dövləti bərqərar olduqdan sonra o, yeni kanallar çəkdirdi, Şumerdə ümumi suvarma sistemi yaratdı. Bütün 
dövlət üçün vahid ölçü və  çəki sistemi müəyyənləşdirdi. Bunun nəticəsində su və quru ticarəti genişləndi, 
ölkədə əmtəə-pul münasibətləri inkişaf etdi. Ölkənin hərbi qüdrətini qaldırmaq üçün o, daimi ordu yaratdı. 
Ordunun yenidən təşkili bir sıra uğurlu müharibələrin aparılmasına imkan verdi. 
Akkadlı Sarqon nəinki bütün İkiçayarasını vahid dövlət  şəklində birləşdirdi, eyni zamanda Ön 
Asiyanın yeganə hegemonuna çevrildi. 

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
61
Sarqonun nəvəsi Naram-Suenin (e.ə. 2236-2200-cü illər) hakimiyyəti illərində Akkad dövləti yenidən 
əvvəlki qüdrətə sahib oldu. Naram-Suen özünü «Akkadın allahı» adlandıran ilk hökmdar idi. O, işğalçılıq 
siyasətini davam etdirməyə başladı. Naram-Suen Akkad siyasi təsir dairəsindən çıxmış bir sıra ölkələri özünə 
tabe etdi... O, Subartunu və qərbdə «Sidr meşələrinə» qədər ərazini zəbt etdi və onlardan xərac aldı. Naram-
Suen Dəclə çayının  şərqində yerləşən Arman vilayətini, Fərat çayının qərbindəki Ebla və Aman (şimali 
Suriya) ölkələrini Akkad siyasi təsir dairəsinə saldı. «Yuxarı dənizə» (Urmiyyə gölü) kimi ərazi tutuldu. 
Qudeanın (e.ə. 2133-2117) canişinliyi dövründə Laqaş daha da inkişaf tapır və bütün Şumeri idarə 
edirdi. Qudea Ur-Babanın yeznəsi kimi hakimiyyətə sahib olmuşdu. Şumer canişinləri Ur şəhərindən tutmuş 
Nippura qədər onun hakimiyyətinə tabe idi. Qudea öz növbəsində kutilərin canişini hesab edilirdi. Kutilərin 
canişini olmasına baxmayaraq Qudea müstəqil siyasət yürütmək səlahiyyətinə malik idi. Mənbələr Qudeanı 
«xeyirxah və  ədalətli çoban», yaxud ensi adlandırırdı. O, luqal rütbəsini işlətmirdi. Qudea işğalçılıq 
müharibələri aparmırdı, ölkənin daxilində əmin-amanlığı və dini həyatı təmin etməyə çalışırdı. Mənbələrin 
məlumatına görə, Qudeanın sayəsində «həlləm-qəlləm danışan təhlükəli qadın cadugərləri şəhərdən çıxarıldı, 
heç kəs qayışla döyülmürdü, heç kəsi qamçılamırdılar, ana öz oğlunu döymürdü... Laqaş daxilində mülki 
iddiası olan adam heç kəsi and içməyə gətirmirdi, sələmçi azad adamın evinə girmirdi... Yeddi gün (məbədin 
açılmasına həsr edilmiş günlər) arpa üyüdülmədi, kəniz xanımla bərabərləşirdi, qul ağası ilə yanaşı 
addımladı... O, məbəddən rəqabəti uzaqlaşdırdı... varlı yetimi incitmədi, güclü dul qadını incitmədi...», «ağa 
döyüləsi qulun başına qapaz vurmadı, xanım günah işlətmiş  kənizə sillə vurmadı...» Bu mətndə Qudeanın 
siyasi tədbirləri əks olunmamışdır. Belə mətnlər təbliğat naminə tərtib olunurdu. Ola bilsin ki, məbəd açılışı 
zamanı yeddi gün ərzində müvafiq ayinə uyğun olaraq qul və  ağalar məbəddə sosial baxımdan 
«bərabərləşirdilər». Qədim sənədlər göstərir ki, qullar istismar olunurdular, ağaları ilə eyni hüquqa malik 
deyildilər. Digər tərəfdən, Qudeanın canişinliyi dövründə Laqaşda və ümumiyyətlə,  Şumerdə müəyyən 
əmin-amanlıq yaradılmışdı. Bunu təkcə Qudeanın adı ilə bağlamaq düzgün deyildir. Yəqin ki, məhz kutilərin 
hakimiyyəti Şumerdə əmin-amanlıq və dinc yaşayış şəraitini təmin etmişdi. 
Belə bir şəraitdə Qudea tikinti işləri ilə daha çox məşğul olurdu. Məbəd inşasına diqqət verilirdi. 
Abidələrin birindəki təsvirdə Qudea oturmuş halda, dizi üzərindəki tikiləcək məbədin layihəsini nəzərdən 
keçirir. Məbəd tikintisində  şumerlərdən başqa qonşular da iştirak edirdilər. Mənbə qeyd edir ki, məbəd 
tikintisinə «elamlı Elamdan gəlirdi, Suz sakini Suzdan gəlirdi». Qudea bir sıra ölkələrlə ticarət  əlaqələri 
yaratmışdı. Ticarət vasitəsi ilə ölkəyə taxta, xüsusilə sidr, inşaat daşı, qızıl, mis, qır və s. gətirilirdi. Məbəd 
tikintisi Laqaş, Nippur, Adab, Nqirsu və başqa şəhərlərdə həyata keçirilirdi. Kişi və qadınlar məbədə qurban 
göndərməli idilər. Məbəd tikintisi nəinki qurban verməni genişləndirir, eyni zamanda vergilərin artırılmasına 
gətirib çıxarırdı. 
Bəzi mülahizələrə görə, Qudeanın hakimiyyəti dövründə Şumer ədəbiyyatı və incəsənəti çiçəklənmə 
dövrünü keçirirdi. Şumer kənar ölkələr ilə iqtisadi və ticarət əlaqələri saxlayırdı. Yuxarı dənizdən (Urmiyyə 
gölü) Aşağı  dənizə (Fars körfəzi) qədər uzanan ticarət yollarından sərbəst istifadə edirdi. Qudea suvarma 
kanallarının çəkilməsinə,  əkinçilik və bağçılığın inkişafına da diqqət yetirirdi. Onun dövründə  məbəd 
təsərrüfatı müstəqil iqtisadi sahəyə çevrilmişdi. Mənbələr kutilərin hakimiyyəti dövründə  əkin sahələrinin 
məhsuldarlığından, taxıl bolluğundan, mal-qaranın saysız-hesabsız olmasından bəhs edir. 
Kuti sülaləsi səksən ilə yaxın  İkiçayarasını rahat və münaqişəyə rast gəlmədən idarə etmişdi. Bu 
müddət  ərzində  İkiçayarası  işğalçılıq müharibələri aparmamışdı. Təkcə canişin Qudeanın Elamın Anşan 
vilayətinə hərbi dəstələr göndərməsi məlumdur. Utuhenqalın adına çıxılan kitabədə kutilərin ünvanına mənfi 
ifadələr işlətmişdir. Kitabə onları «dağların zəhərli ilanı, allahlara əl qaldıran, Şumer hakimiyyətini dağlara 
aparan,  Şumeri  ədavətlə dolduran, arvadı  ərindən ayıran, övladı valideynindən ayıran, ölkədə  ədavət və 
hiddət yayan» adamlar kimi qələmə vermişdi. Lakin kutilərin ünvanına deyilmiş ittihamları təsdiq edən heç 
bir əlavə tarixi sənəd qalmamışdır.  
Ur sülaləsi. Ur-Nammu III Ur sülaləsinin (e.ə. 2112-2003-cü illər) banisi kimi məlumdur. III Ur 
sülaləsi sonuncu Şumer dövləti idi. Ur-Nammunun dövləti Şumer və Akkad ənənələrini davam etdirirdi. O, 
«Ur hökmdarı,  Şumer və Akkad hökmdarı» rütbəsini qəbul etmişdi. Ur-Nammu Şumer və Akkad 
hökmdarlarına xas olan ənənəvi inşaat işlərini davam etdirirdi. O, bütün Şumerdə  məbəd tikintisini 
genişləndirmiş, əzəmətli və bürclü Ur məbədini (zikkuratı) tikdirməyə başlamışdı. Bu tikinti onun oğlu Şulqi 
tərəfindən başa çatdırıldı. Min beş yüz il sonra Babil hökmdarı Nabonid əzəmətli Ur zikkuratını yenidən 
bərpa etdirmişdi. Ur-Nammu yeni kanallar çəkdirdi. Bunlardan Ur-Eredu su kanalı daha əhəmiyyətli idi. Bu 
kanal Fars körfəzinə  gətirib çıxarırdı. Ur-Nammu qanunlar külliyyatı  tərtib etdirmişdi. Bu indiyə  qədər 
məlum olan ən qədim qanunlardan hesab edilir. 
Ur-Nammu qanunları 1952-ci ildə Nippur qazıntıları zamanı tapılmışdı. Kitabə  zədələndiyindən 
qanunlar tam qalmamışdır. Qanunlar külliyyatı giriş  və maddələrdən ibarətdir. Giriş hissəsində qanunların 
allahların iradəsi ilə verildiyi qeyd olunurdu. Urnammu «allahın lütfü» sayəsində hakimiyyətə  gəldiyini 
söyləyir. Qanunların verilməsi və ya hakimiyyətə sahib olmaq qədim dövrdə bir qayda olaraq allahın adı ilə 
bağlanılır. Ur-Nammu «ədalətli qayda-qanun» yaratdığını söyləyirdi. Onun qanunları «qoy güclü dul