ƏXLAQ TƏRBİYƏSİ
Əxlaq tərbiyəsi hərtərəfli şəxsiyyət formalaşdırılması işinin mühüm tərkib hissələrindən biridir.
İnsanda əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşması və təkmilləşməsi həyatı boyunca ictimai–iqtisadi tələblərdən
asılı olaraq, əmək və başqa insanlarla ünsiyyət prosesində ömrünün sonuna qədər davam edir. Bu prosesə
həmçinin insanın özünün həyat movqeyi, cəmiyyətə münasibəti, hərəkət və rəftarları da təsir edir. Əxlaq
tərbiyəsi tərbiyəcinin böyüyən nəsilə, tərbiyə olunanlara asılanacaq zəruri əxlaqi keyfiyyətlərin
məqsədyönlü və mütəşəkkil aparılması, əxlaqi hisslərin münasibətlərin yaradılması, davranışların
formalaşdırılması prosesini əhatə edir.
İnsanın əxlaqi keyfiyyətləri, onun daxili aləminin təzahürü kimi meydana çıxan davranışların
formalaşması ömrünün sonuna kimi davam edir. İnsan əxlaqi keyfiyyətləri ilə birlikdə hazır şəkildə
doğulmur. Onda formalaşan insanpərvərlik, düzlük, doğruçuluq, pislik, tənbəllik, əmək sevərlik kimi başqa
keyfiyyətlər ona təsir edən kortəbii və şüurlu tərbiyəvi təsirlərin, cəmiyyətin göstərdiyi təsirin nəticəsi
kimi meydana çıxır. İnsanların əxlaqi keyfiyyətləri təhlil edilərkən «əxlaqlı», «yüksək etikalı», «mədəni
əxlaqlı», «əxlaqsız» kimi anlayışlardan istifadə edilir.
Əxlaq tərbiyəsi baza kimi «etikaya» istinad edir.
Əxlaq insanlar arasında yaranmış təcrübi etik qaydalar, normalar, yaxşı – pis, ədalətli – ədalətsiz, xeyir
– şər və s. kimi normalar sistemi haqqında elmidir. Əxlaqı fəlsəfənin tərkib hissələrindən biri olan «Etika»
tədqiq edir.
İctimai şüurun digər formaları kimi əxlaq da cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədər olaraq dəyişir. Hçəmçinin
əxlaq əsrdən-əsrə, xalqdan–xalqa keçdikcə dəyişir, bəzən ziddiyyətli şəkil alır. Əxlaq tarixi və ictimai
xarakter daşıyır. Belə ki, eyni tarixi dövrdə eyni əxlaqi keyfiyyət cəmiyyətin tələbindən asılı olaraq
müxtəlif mövqedən çıxış edə, müxtəlif mənada işlədilə bilrər.
Əxlaq hər zaman mövcud ictimai münasibətlərdən asılı olub, bu münasibətləri müxtəlif şəkildə əks
etdirir. Ona görə də hər bir cəmiyyətin özünün istehsal münasibətlərini əks etdirən əxlaq normaları,
davranış qaydaları mövcüd olmuşdur və mövcuddur. Bu qaydalar insanlar arasındakı müxtəlif
münasibətləri, əxlaqi qiymətləri özündə birləşdirir. Hər bir cəmiyyət üzvünün hərəkət və davranışları bu
tələblər və qaydalara uyğun şəkildə qurulur. Məhz əxlaq tərbiyəsi vasitəsilə insanların şüuruna yeridilir ki,
hər insan bu tələblər, normalar əsasında hərəkət etməyə məcburdur. Tərbiyə vasitəsilə cəmiyyətdəki əxlaq
normaları insanların adətinə cevrilir, şüuruna yeridilir. Bu prosesdə müxtəlif tərbiyə müəssisələri müxtəlif
şəkildə iştirak edir. Mədəniyyət müəssisələrində bu proses tək-tək nümunələr əsasında, həyati həqiqətlərlə
müsbət və mənfi hərəkətlərin nətijələri müqayisəli şəkildə təhlil edilərək verilir. İnsanlar əxlaqi və qeyri
əxlaqi hərəkətlərin nəticələrinin bilavasitə şahidi olurlar ki, bu da onlara daha şüurlu dərk etməyə və düzgün
əxlaqi nəticə çıxarmağa imkan verir. Tərbiyənin bu şəkildə qurulması baş verə biləcək əxlaqi nöqsanları
aradan qaldırır.
Əxlaq tərbiyəsi tərbiyəçinin rəhbərliyi ilə böyüyən nəsldə, ümumiyyətlə insanlarda cəmiyyətin
müəyyən etdiyi əxlaq normaları və davranış qaydaları formalaşdırmaqla cəmiyyət üçün yaralı, öz hərəkət
və münasibətlərini şüurlu sürətdə idarə edən şəxsiyyətlər formalaşdırma prosesidir. Onun məqsədi
cəmiyyətin əxlaqi–ictimai tələblərinə javab verən insanlar, vətəndaşlar yetirməkdən ibarətdir. Əxlaq
tərbiyəsi düzgün əxlaqi anlayışlar yaratmaq, bu anlayışlara müvafiq adətlər, rəftarlar formalaşdırmaq kimi
vəzifələri yerinə yetirir. Əxlaqi anlayışlar aşılanacaq əxlaqi hərəkətlərin, qaydaların mənası, mahiyyəti
haqqında biliklər, məlumatlardır. Hər kəs icra etdiyi hərəkətin mənasını düzgün dərk etməsə onun hərəkət və
davranışları da şüurlu olmaz. Müşahidələr və aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, əxlaqı nöqsana səbəb çox
vaxt onun mahiyyəti haqqında düzgün məlumatın olmamasıdır. Ona görə də əxlaq tərbiyəvi tərbiyə
olunanlarda əxlaqi biliklər, məlumatlar və bu biliklərə istinad edən əxlaqi şür formalaşdırmasından
başlandıqda daha səmərəli nəticə verir. Şüurlu sürətdə dərk edilmiş əxlaq norma və qaydaları insanları hər
zaman və hər yerdə şüurlu sürətdə hərəkət etməyə məcbur edir. Şüurlu qavranılmış əxlaq insan davranışının
tənzimləyicisinə çevrilir. Formalaşmış düzgün əxlaqi istiqamətlər insana həm özünü həm də başqalarının
hərəkətlərini, davranışını təhlil edərək obyektiv qiymət vermə imkanı yaradır. Düzgün əxlaqi münasibətlər
insanlara müxtəlif situasiya və vəziyyətlərdə vicdanla, etik normalara uyğun şüurlu seçim imkanı verir.
Əxlaqi ideal əxlaqın şüurluluğunun xüsusi forması vacib tərkib hissəsi kimi təzahür edir.
İdeal hər kəsin arzu etdiyi əxlaqi keyfiyyətlərə malik insan obrazlarıdır. Daha doğrusu şəxsin özünün
olmaq istədiyi insan nümunəsidir. Yəni hər adam idealında gördüyü müsbət əxlaqi keyfəyyətləri özündə
də yaratmağa, formalaşdırmağa çılışır. Əxlaqi anlayışlar aşılanması tərbiyənin ilk mərhələsindən başlanır,
müxtəlif fəaliyyət sahələrində davam etdirilir. Belə ki, sistemli təlim və tərbiyə müəssisələrində
çəmiyyətdə mövcud ümumi əxlaq normaları və onlara riayət etmənin zərurliyi aşılanır, izah edilir.
Müxtəlif fəaliyyət sahələrində isə həmin fəaliyyət üçün zəruri olan əxlaqi keyfiyyətlər, hərəkətlər haqqında
anlayışlar yaradılır. Məsələn istehsal əxlaqı, pedaqoqa verilən (həm orta həm də ali məktəb pedaqoqları)
əxlaqi tələblər, tələbələrə verilən əxlaqi tələblər, diplomatiya əxlaqi, biznes əxlaqı, mədəni fəaliyyət əxlaqı
və s. Bunlar isə müvafiq təhsil və fəaliyyət müəssisələrində köməkçi tərbiyəvi fəaliyyət vasitəsilə həyata
keçirilir. Məsələn istehsalat əxlaqı istehsalat müəssisələrindəki mədəniyyət müəssisələrində keçirilən
tərbiyə tədbirləri (əxlaqi söhbət, disput, ədəbi –bədii gecələr və s.) vasitəsilə çatdırılır və s.
Verilmiş əxlaqi anlayışların insanlarda adətə çevrilməsi də anlayışlar kimi zəruri və vacibdir. Əxlaqi
adətlər yaradılmasa mənimsənilmiş, dərk edilmiş anlayışlar boş və əhəmiyyətsiz söhbətə çevrilər. Təlim
tərbiyə müəssisələrində anlayışların adətlərə dəfələrlə, məcburən təkrar etdirilən təmrinlərlə çevrilir. Bu isə
nəticə etibarilə anlayışların insanların şəxsi əxlaqi keyfəyyətinə, xarakterinə, rəftarına çevrilməsi deməkdir.
İstehsal, əxlaqı, ümumiyyətlə fəaliyyətin tələb etdiyi əxlaqi adətlər isə insanların müstəqil şüurlu fəaliyyəti
zamanı özünətərbiyənin köməyi ilə həyata keçirilir. Bu prosesdə tərbiyənin stimul və motivi də həll edici
rol oynayır. Birinci halda insanlarda əxlaqın formalaşdırılması təlim–tərbiyə müəssisələrinin vəzifəsi
olduğu halda II vəziyyətdə bu insanın şəxsən özünün məcburi həyati vəzifəsinə, borcuna çevrilir. Birinci
halda tərbiyə olunanın hərəkət və davranışına təlim müəssisəsi və tərbiyəçi cavabdeh olduğu halda, II
vəziyyətdə hər kəs özüdür. I halda əxlaqi nöqsanda, müəyyən mənada, tərbiyəçi də məsuliyyət daşıyırsa, II
vəziyyətdə şəxsiyyət özü öz qeyri əxlaqi hərəkəti üçün məsuliyyət daşıyır.
Əxlaq tərbiyəsinin məzmunu.
Əxlaq tərbiyəsinin məzmununa ümumbəşəri dəyərlərlə yanaşı cəmiyyətdə mövcud olan birgə yaşayış
qaydaları, yeni sosial və məişət münasibətləri də daxildir. Əxlaq ictimai şüur forması olduğuna görə onun
məzmunu da cəmiyyətlə bərabər dəyişir, hər cəmiyyət özünün iqtisadi-ictimai tələblərinə uyğun əxlaq
normaları, qaydaları müəyyən edir. Bu qaydalar bütün cəmiyyət üzvləri üçün zəruri-məcburi, hamı üçün
məqbul hesab edilən qaydalardır. Bu norma və qaydaların əksi, ona zidd hərəkətlər isə cəmiyyət üçün qeyri-
məqbul, hərəkətlər hesab olunub nə cəmiyyət, nə də ki, digər cəmiyyət üzvləri tərəfindən qəbul edilmir.
Əxlaq tərbiyəsinin məzmununa vətənpərvərlik, dostluq və yoldaşlıq, qarşılıqlı yardım,
beynəlmiləlçilik, fəaliyyətə şüurlu münasibət, intizam, məsuliyyət, düzlük, doğruçuluq, sadəlik tövazökarlıq
insanlara humanist münasibət, onu əhatə edən mühitə – təbiətə qayğılı münasibət və s. daxildir.
Vətənpərvərlik – öz doğma vətəninə, ölkəsinə, diyarına məhəbbət, onun düşmənlərinə qarşı
barışmazlıq ifadə olunan əxlaqı keyfiyyətlərdir. Bu aparıcı əxlaqi keyfiyyət olub digər əxlaqi keyfiyyətlərin
əsasını qoyur. Belə ki hər bir müsbət əxlaqi keyfiyyətin əsasını öz millətinə, vətəninə, xalqına, doğma, kiçik
kəndinə məhəbbət təşkil edir. Bütün müsbət keyfiyyətləri insanlara, vətəninə olan müsbət münasibətlər
stimullaşdırır. Vətənpərvərlik tarixi anlayışdır. Xalqın, insanların vətənpərliyinin əsasını onların yaşadığı,
fəaliyyət göstərdiyi vətənə, onları qoruyan, müdafiə edən, maddi vəziyyətini yaxşılaşdırmağa, fəaliyyətinin
mədəni səviyyəsini yüksəltməyə çalışan dövlətə, ictimai quruluşa məhəbbət, müsbət münasibət təşkil edir.
Vətənpərvərlik tərbiyəsi insanın yaşadığı mikro mühitdən, doğma ata yurdunu, kəndini, gücə və
şəhərini sevməkdən başlayır. Bu məhəbbət böyük vətənə, onu qoruyan dövlətə yaradılacaq məhəbbətin
əsasını təşkil edir.
Milli vətənpərvərlik tərbiyəsi sistemli təlim müəssisələrində təlim və dərsdənkənar tədbirlər
vasitəsilə həyata keçirilir. Məsələn tarix dərslərindən xalqın keçdiyi şərəfli tarixi yolu, müharibələrdə
qələbə və məğlubiyyətini, onların səbəblərini və s. öyrənərkən öyrənənlərdə doğma vətənlərinə məhəbbət,
onun suverenliyi, müstəqilliyi üğründa mübarizlik, düşmənlərinə qarşı nifrət, milli sayıqlıq hissləri tərbiyə
olunur. Kimya, biologiya, coğrafiya dərslərində ölkənin malik olduğu təbii sərvətləri öyrənməklə onlarda
milli iftixar hissi və s. tərbiyə olunur.
Sinifdənkənar və məktəbdənkənar tədbirlər isə dövrün aktual vətənpərvərlik məsələləri, problemlərinə
həsr olunur.
Mədəniyyət müəssisələri və müxtəlif müəssisələr də əxlaq tərbiyəsinin digər tərkib hissələrinə
nisbətən vətənpərvərlik tərbiyəsinə aid daha çox tədbirlər keçirilir, tərbiyə işləri aparılır. Çünki milli
vətənpərvərlik insanların tərbiyə münasibətlərinin əsasını təşkil edir. Şüurlu fəaliyyət prosesində insanlar
özlərinin maddi ehtiyacını ödəməklə yanaşı həmçinin yaşadığı ölkənin dövlətin də mənafeyini müdafiə
etdiyini dərk edirlər. Məsələn açılan hər bir zavod hər sahibkara mənfəət gətirməklə yanaşı həm də, çoxlu
sayda insanların işlə təmin olması, ölkənin iqtisadi potensialının yüksəlməsi deməkdir. Hər bir işçinin
şüurlu fəaliyyəti həmin işçinin maddi təminatı ilə yanaşı əmək məhsuldarlığını artırır, bu isə ölkədə
istehsalın inkişafına təkan verir. Bu münasibətlər isə mədəniyyət müəssisələrində və həmçinin müxtəlif iş
yerlərində, fəaliyyət sahələrində aparılan mədəni–tərbiyəvi tədbirlər vasitəsilə, təlim xarakterli məşğələlər
vasitəsilə yaradılır.
Vətənpərvərlik tərbiyəsinin əsaslı qolunu hərbi- vətənpərvərlik tərbiyəsi təşkil edir. Hərbi
vətənpərvərlik tərbiyəsi vasitəsilə gənclər vətənin müdafiəsinə hər zaman hazır olma, onun yolunda ölümə
belə getməyə hazırolma ruhunda tərbiyə olunurlar. Hərbi vətəpərvərlik tərbiyəsi orta məktəblərdə həm
xüsusi dərslərdə, həm də idman oyunlarında, bu məqsədlə keçirilən sinifdənkənar tədbirlər vasitəsilə
həyata keçirilir. Bu iş həmçinin sistemli və xüsusi hazırlıq kimi hərbi – əsgəri xidmətlərlə də həyata
keçirilir. Hərbi – əsgəri xidmət zamanı gənclər əməli zəruri döyüş bacarıq və qabiliyyətlərinə yiyələnirlər.
Həm də onlara vətənin siyasi müdafiəsinə aid nəzəri məlumatlar verilir, müxtəlif tədbirlər və siyasi
biliklər vasitəsilə vətənə məhəbbət formalaşdırılır.
Hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsinə mədəniyyət müəssisələri, məktəbdən kənar uşaq tərbiyə
müəssisələrində də xüsusi yer verilir. Məktəbdən kənar uşaq tərbiyə müəssisələrində müxtəlif hərbi – idman
oyunları, yarışları vasitəsilə yeniyetmə və gənclərə həm əməli hərbi vərdişlər, hərbi strategiya, taktika
öyrədilir, həm də onlarda bu oyunlar prosesində əzmkarlıq, prinsipallıq, siyasi sayıqlıq, dözümlülük,
cəldlik, çeviklik kimi keyfiyyətlər yaradılır və tərbiyə olunur. Bu keyfiyyətlər isə vətənpərvərlik, vətənin
müdafiəsi üçün zəruri və vacib əxlaqi keyfiyyətlərdir.
Hərbi vətənpərvərlik tərbiyəsi sahəsində mədəniyyət müəssisələrində də xüsusi işlər görülür, tədbirlər
keçirilir, fəaliyyət göstərir. Belə ki, bu müəssisələrdə dövrü olaraq əhali arasında mülki müdafiə
tədbirləri, dövrün aktual siyasi hadisələriinin təhlilinə həsr olunmuş müxtəlif tədbirlər (disput, müzakirələr,
mühazirələr, vətən qəhramanları, milli qəhramanlarla görüş və s.) keçirilir. Bu tədbirlərin keçirilməsində
məqsəd insanların – vətəndaşların malik olduğu hərbi bilikləri təkrar etdirmək, yeni silah növləri və ondan
qorunma üsulları barədə anlayışlar yaratmaq, özünü və ailəsini kütləvi, və s. silahlardan müdafiənin yeni
üsullarını öyrətməkdən ibarətdir. Belə tədbirlər vasitəsilə insanlar fövqaladə vəziyyətlərdə yerinə
yetirməli işlər, səmərəli və ağıllı müdafiə tədbirləri ilə tanış olurlar. Bunlar isə onlarda milli sayıqlıq,
ictimai mülkiyyətə şüurlu münasibət və s. bu kimi zəruri hərbi vətənpərvərliyə aid keyfiyyətləri daha da
möhkəmləndirir.
Əməyə və əmək adamlarına şüurlu münasibət də əxlaq tərbiyəsində əsaslı yer tutur. Əmək
tərbiyəsinin sosial–ictimai tərəfini insanların əmək fəaliyyətinin əsasını vətənin xeyrinə şüurla çalışması;
əməyi birinci və əsaslı yaşayış vasitəsi kimi dərk etməsi; bütün əmək növlərinə məhəbbət və hörmət, şüurlu
fəaliyyət növü seçmək və s. təşkil edir. Əvvəlcə evdə, sonra isə məktəbdə müxtəlif fəaliyyət növləri ilə
məşqul olan hər bir insan belə bir qənaətə gəlməlidir ki, həyatda hamı hər hansı bir əmək fəaliyyəti ilə
məşqul olmalı, xalq təsərrüfatının bu və ya digər sahəsində çalışmalıdır. Bu tələb hər bir insan üçün
məcburi həyati tələbdir.
Əməyə şüurlu münasibət tərbiyəsi dedikdə hər kəsin öz əmək fəaliyyətinə vicdanla yanaşması,
doğruculuğu, düzlüyü, işində yaradıcılığı nəzərdə tutulur.
İşinə vicdanla yanaşmaq həmçinin hər kəsdən fəaliyyət zamanı ciddi cəhd, dözümlülük, hövsələ tələb
edir. Əməyə düzgün münasibətin ictimai – əxlaqi cəhətini düzgün peşə seçmə təşkil edir. Bu isə
insanların əməyə şüurlu münasibəti ilə bağlıdır. Müasir xüsusi sahibkarlıq dövründə əməyə belə şüurlu
münasibət, imkan, maraq və bacarıqdan asılı olaraq peşə seçmə xüsusilə vacibdir. Tərbiyə olunanların
diqqəti özünün fiziki və intelektual səviyyəsinə yönəldilməli, hər kəs özünün malik olduğu fiziki və əqli
imkanlarını obyektiv qiymətləndirməsi bacarmalıdır. Peşə seçməyə də məhz bu imkanlar baxımından
yanaşılmalıdır. Hər kəs elə peşə seçməlidir ki, həmin peşə ilə həm özünə, həm də cəmiyyətə fayda verə
bilsin. Çünki Sovetlər birliyi dövründə peşə seçmə nisbətən şablon və marağın nəzərə alınmaması şəklində
həyata keçirdi.
Məsələn orta ümumtəhsil məktəblərini bitirən hər kəs mütləq ali məktəbə daxil olmalı idi. Bu
münasibətə ictimai rəy çox güclü idi. Ona görə də orta məktəbi bitirən hər bir gənc mütləq ali məktəbə daxil
olmağa çalışırdı. Burada ön planda ali məktəbə daxil olma gedirdi. Seçilmiş sahədə faydalı əmək isə arxa
plana keçirdi. Bu isə istehsalatda durğunluq yaranmasına, əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb
olurdu.
Əxlaq tərbiyəsinin mühüm komponentlərindən biri də intizamlıdır. İntizam tərbiyəsi əxlaq tərbiyəsinin
qiymətli, əhəmiyyətli və vacib keyfiyyətidir. Belə ki, intizam insanın bütün fəaliyyətinin ilk göstəricisidir.
Ona görə də hələ tərbiyənin ilk mərhələsində onun səmərəli şəkildə formalaşmasına ciddi fikir verilir.
İntizam yaşından asılı olmayaraq hər kəsin özünün–özünə rəhbərliyi, fəaliyyətinin şüurlu istiqamətidir.
Humanizm mühüm əxlaqi keyfiyyətdir. Bu, başqa insanlara, onların əməyi, fəaliyyəti, şəxsiyyətinə
hörmət üzərində qurulur. Şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafı şərtlərindən biri də humanistlikdir.
Humanizm dedikdə həm də başqa insanların xoşbəxtliyi uğrunda mübarizə, onların istedad, bacarıq və
yaradıjclıq qabiliyyətlərinin üzə çıxarılması, inkişafı üçün şərait yaratmaq, insanlar arasında səmimi
münasibətlər yaratmaq da başa düşülür. Humanist münasibətlər bütün insanlara ictimai mövqeyindən asılı
olmayaraq bərabər hüquqlu şəxslər kimi baxmaq: insanların ehtiyaclarına diqqətli olub onlara kömək etmək:
insanların qəlbinə dəyməmək – onlara qarşı diqqətli olmaq; başqalarını anlamaq, başa düşmək bacarığı və
hövsələsi; zəifləri müdafiəyə hazır olmaq və s. daxildir. Bu münasibətlər insanların bütün həyat boyunca
onlara aşılanmalıdır. Humanizmin əsasını başqalarına hörmət və qayğıkeşliklə yanaşmaq təşkil edir.
Başqalarına hörmətlə yanaşan insanlarda isə özündən razılıq, başqalarına yuxarıdan aşağı baxma
münasibətləri olmur, onlar yüksək ünsiyyət mədəniyyətinə malik olurlar.
Başqalarını incitməmək, təhqir etməmək, onlar üçün arzu olunmaz vəziyyət yaratmamağa əsaslanan
diqqətlilik insanlara əmək sevərlilik kimi yanaşma özü insanı yuxarıda qeyd edilən şəkildə hərəkət
etməyə məcbur edir.
Dözümlülük və genişürəklilik insanlarda başqalarının zəif cəhətlərini, çətinliklərini başa düşərək
onları bağışlamaq haqqında pis fikrə düşməmək münasibətləri formalaşdırılır. Bura həmçinin başqalarının
çətinliklərini vaxtında görüb hiss edərək ona imkan dairəsndə kömək etmək, heç olmazsa dərdinə şərik
olmaq da daxildir. Bu münasibətlər insanlarda kiçik yaşlarından formalaşdırılmalıdır, əks halda onlarda
başqalarına, onları əhatə edən insanlara qarşı etinasızlıq və qəddarlıq yarana bilər.
Humanizmin mühüm tərkib hissələrindən biri də zəifləri müdafiə etməkdir. Bu uşaqlarda kiçik
yaşlarından başlanır və əvvəlcə heyvanları, bitkiləri qoruma, göcalara, analara kömək formalarından
başlayaraq getdigcə mürəkkəbləşən işlər şəklində aparılır.
Humanist münasibətlər tərbiyənin digər tərkib hissələri kimi sistemli təlim-tərbiyə müəssisələrində
paralel şəkildə həmçinin təhsil müddəti bitdikdən sonra müxtəlif müəssisə və təşkilatlarda da aparılır. Yaşlı
insanlar və gənclərlə tərbiyənin bu sahəsində işlər mədəniyyət müəssisələrində, pedaqoji gerçəkliyin digər
sahələrində daha geniş şəkildə aparılır. İdarə və müəssisələrdə ayrı-ayrı tədbirlərin tərkibində verilir.
Məsələn mədəniyyət və ya ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrində başqa xalqlara, millətlərə zorakılıq (həmin dövrdə
real şəkildə mövcud olan) aktlarına qarşı etiraz tədbirlərində, xəstələrə, qaçqın və köçkünlərə,
valideyinsizlərə kimsəsiz qocalara kömək və yardım formalarında və digər şəkildə həyata keçirilir.
Müstəqil iş üçün sual və tapşırıqlar:
1. Əxlaqın sosial və ictimai mahiyyət anlayışları.
2. Mədəniyyət və incəsənət işçilərinin əxlaq tərbiyəsində rolu.
3. Şüurlu əxlaqi fəaliyyət.
4. Əxlaq tərbiyəsinin vasitələri.
ESTETİK TƏRBİYƏ
Şəxsiyyətin hərtərəfli və harmonik inkişafında, onun yüksək bəşəri tələblərə cavab verəcək bir
səviyyədə formalaşmasında tərbiyənin təkib hissəsindən biri olan estetik tərbiyə də böyük əhəmiyyət kəsb
edir. İndi görək estetik tərbiyə nədir, onun mahiyyəti nədən ibarətdir.
«Estetika» qədim yunan «estanomay» sözündən olub hərfi mənası «hisslərlə qavramaq» deməkdir.
Müasir dövrdə estetika maddi aləmin, obyektiv gerçəkliyin insan tərəfindən bədii surətdə qavranılmasının
ümumi qanunauyğunluqları haqqında elmdir. Estetika gözəllik haqqında elmidir. Estetik tərbiyə isə
pedaqoji məfhumdur. Estetika fəlsəfi məfhumdur, fəlsəfənin tərkib hissəsindən biridir.
Estetik tərbiyə isə tərbiyənin ayrılmaz tərkib hissəsindən biri olub, gənc nəsli gözəllik aləminə
yaxınlaşdırır, insanlarda həqiqi gözəlliyi bütün təzahür formalarında aydın qavramaq, düzgün başa düşmək,
sevmək və qiymətləndirmək bacarıqları tərbiyə edir. Estetik tərbiyə insanlarda gözəlliyə olan həssaslığı
artırır, onları həyata gözəllik ünsürləri daxil etməyə təhrik edir, insanların mənəvi aləminə qüvvətli təsir
göstərməklə onu daha da nəcibləşdirir. Ona görə də dahilərin bir çox əsərlərində və klassik pedaqoqların
pedaqoji irslərində böyüyən nəslin, ümumiyyətlə insanların estetik tərbiyəsinə böyük əhəmiyyət
verilmişdir.
Müasir dövrdə estetik tərbiyəyə yüksək qiymət verilir, onun şəxsiyyətin hərtərəfli formalaşmasında
əhəmiyyətli rol oynadığı qeyd edilir, gənclərin gözəlliyi, bədii hisslərə dolğun və dərindən yiyələnməsinə,
onların bədii yaradıcılığa cəlb olunmasına böyük əhəmiyyət verilir.
Estetik tərbiyənin məqsədi və vəzifələri.
Deməli estetik tərbiyə - insanda bədii hisslər, zövq, bədii mühakimənin təşəkkül tapıb
möhkəmləndirilməsi və bu əsasda yaradıcılıq qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi prosesidir.
Bu prosesdə tərbiyə olunanlar gözəlliyin mahiyyətini dərk edir, ona qiymət verməyi öyrənir,
gözəlliyin yaradılmasında, mühafizəsində iştirak etməyə hazırlanır, özlərinin estetik keyfiyətlərini inkişaf
etdirir, müvafiq bilik və vərdişlərə yiyələnirlər.
İnsanda gözəlliyə münasibətində onun maddi təlabatı da mühüm rol oynayır. Təbiət və cəmiyyət
hadisələri şəxsiyyətin təlabatını ödəyən zaman onlarda gözəl düyğu və hisələr baş qaldırır. Məsələn,
müxtəlif vaxtlarda təbiət hadisələrinə münasibət də mənfi və müsbət olmuşdur. Cəmiyyət hadisələri də
həmçinin fərddə müsbət və mənfi keyfiyyətlər doğura bilər. Bu həmin hadisələrin fərdin öz maddi və
mənəvi tələbləri ilə bağlılığından asılı olur.
Təbiət və cəmiyyət qanunlarını öyrənmək, bu qanunlardan çıxış edərək təbiət və cəmiyyəti insan
təlabatına uyğunlaşdırmaq məsələsi, gögzəllik qanunları əsasında yaratmaq prinsiplərinə uyğun şərh
edilməlidir. Danışıqda və bəzi pedaqoji ədəbiyyatlarda «estetik tərbiyə» anlayışı bəzən «bədii tərbiyə»
anlayışı ilə eyniləşdirilir. Əslində isə bunlar başqa anlayışlardır. Beləki, «bədii tərbiyə» dedikdə başlıca
olaraq incəsənət əsərləri (ədəbiyyat, musiqi, rəsm) vasitəsilə verilən tərbiyə nəzərdə tutulur. Bədii tərbiyə-
incəsənət əsərlərini başa düşmək və həmin əsərlərin təsiri ilə ruhən yaşamaq qabiliyyəti tərbiyə etməyi
nəzərdə tutur.
6
Estetik tərbiyə isə həm incəsənət əsərləri, həm də təbiətdə, həyatda, fikir və davranışda olan
gözəllikləri qavramaq, başa düşmək, sevmək və qiymətləndirmək qabiliyyətinin, habelə bədii yaradıcılıq
qabiliyyətlərinin tərbiyə etdirilməsini nəzərdə tutur. Deməli estetik tərbiyə daha geniş sahəni əhatə edir
və bədii tərbiyə də onun tərkibinə daxildir.
Estetik tərbiyə qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:
1.Estetik tərbiyə estetik hissələr yaratmalı və inkişaf etdirməlidir. Bura estetik həvəs, estetik
qavrama, duyma daxildir. İnsanların yaşadığı mühitdə olan bütün gözəl şeylər-təbiət mənzərələri, təsviri
sənət əsərləri, incə musiqi, memarlıq abidələri, qiymətli əmək məhsulları və s. onu diqqətini cəlb etməli,
həssaslığını artırmalı, bədii hisslərini təşəkkül və inkişaf etdirməlidir. Müəllim şagirdlərə gözəlliyi bütün
təzahür formalarında qavramaqda gömək etməlidir.
2. Estetik tərbiyə insanlarda estetik baxışlar və mühakimələr yaratmalıdır. İnsanların gözəllikdən
sadəcə həzz almaları ilə kifayətlənmək olmaz. Onlarda həmçinin gözəlliyi qiymətləndirmə bacarığıda
yaradılmalıdır. Hər bir tərbiyə olunan gözəlliyi ayıra, dərk edə bilməli, təkcə baxmaq və eşitmək deyil,
həm də görməyi və dinləməyi də bacarmalıdır. Ancaq belə halda uşaqlarda yeniyetmə və gənclərdə
estetik baxış və mühakimə tərbiyə edilə, yaradıla bilər.
3. Estetik tərbiyə insanlarda estetik yaradıcılıq qabiliyyətini təşəkkül və inkişaf etdirməli, onlarda
incəsənətin müvafiq sahələri üzrə bilik, bacarıq və vərdişlər yaratmalıdır. Estetik tərbiyə insanın incəsənət
6
А.Рзаев, Б.Ахмедов «Педагогикадан мцщазиря конспектляри» Б. Маариф, 1983.
sahəsində yaradıcılıq göstərə bilməsinə, kollektiv və ya təklikdə şer və hekayə oxumaq, musiqi əsrlərini
ifa etmək, rəqs etmək bacarığına yiyələnməsinə gömək etməlidir.
Yuxarıda sadalanan vəzifələr ayrı-ayrılıqda deyil, bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirilir. Həmin
vəzifələr nə qədər müvəffəqiyyətlə həyata keçirilsə, tərbiyə olunanlar bir o qədər saf və gözəl olar.
Məişətdə, rəftar və davranışda zövqsüzlüyə, bayağı təsəvvürlərə qarşı mübarizə apararaq, ətraf aləmə
gözəllik ünsürləri daxil etməyə çalışar.
Estetik tərbiyənin yuxarıda qeyd edilən vəzifələri bütün təhsil sistemində təlim-tərbiyə
müəssisələrində, o cümlədən məktəbdənkənar tərbiyə müəssisələrinə, mədəniyyət müəssisələrində və
ümumiyyətlə pedaqoji gerçəkliyin bütün sahələrində aparılan estetik tərbiyəyə aid edilir. Mədəniyyət
müəssisələrində estetik tərbiyə imkanları daha genişdir. Teatr, kino, televiziya, sirk və s. bu kimi incəsənət
müəssisələri estetik tərbiyə sahəsində daha geniş imkanlara malikdir. İncəsənətin bu növləri müxtəlif
sahələri gözəllik ünsürlərini özələrində birləşdirmişlər.
Məsələn, teatrda tamaşalar zamanı bədii qiraət, pantomima, dekorasiya, musiqi ahənkdar şəkildə
birləşmişdir. Bu isə tamaşının qavranılmasında özünə məxsus emosional, estetik hislər yaradır. Bu zaman
aktyorlarla tamaşıçılar arasında yaranmış emosional əlaqələr estetik tərbiyənin səmərəliliyini daha da artırır,
insanlarda estetik münasibətlər formalaşdırır. Tamaşaçı müəyyən mənada ruhən tamaşaya daxil olur, gedən
hadisələrdə «iştirak edir» və ya onu öz həyatı ilə müqayisə edirlər.
Kino, televtziya müxtəlif yaşlı tərbiyə olunanlarda, insanlarda estetik münasibətlər
formalaşdırılmasında daha əhəmiyyətli yer tutur. Bədii, tarixi, tədris filmlərinə baxış, onların sonra
tərbiyəçi tərəfindən təhlili estetik imkanlarının açılması, insanların gündəlik həyatı ilə əlaqələndirməsi
buna misaldır.
Estetik tərbiyənin prinsipləri.
İnsanların estetik tərbiyəsini günün tələbləri səviyyəsinə qaldırmaq üçün bir sıra prinsiplərə əməl
etmək lazımdır. Bunları aşağıdakı şəkildə təsnif etmək olar.
1.Estetik tərbiyədə ideyalılıq təmin olunmalıdır. Estetik tərbiyə məqsədi ilə istifadə edilən material
diqqətlə seçilməli, onların ideyaca yüksək, bədii cəhətcə dəyərli və zəngin olmasına xüsusi fikir
verilməlidir. İnsanlar elə musiqi və təsviri incəsənət əsərləri ilə tanış edilməli, elə film və pyeslər nümayiş
etdirilməlidir ki, bu əsərlər onlarda yüksək bədii zövq oyatmaqla bərabər nəcib əxlaqi keyfiyyət də tərbiyə
etsin, insanların xoşbəxtliyi uğrunda mübarizə əzmini qüvvətləndirsin. Bu hər bir tərbiyəçinin diqqət
mərkəzində durmalıdır.
Estetik tərbiyə prosesində kiçik uşaqlara məzmunu onlar üçün anlaşılmaz olan bədii əsərlər
oxumaq, kino və teatrlara baxmaq, musiqi dinləmək olmaz. Çünki belə materiallar onlar üçün anlaşılmaz
olur, bu isə bəzən müsbətdən çox mənfi təsir göstərir. Uşaqlar onlara mənaca aid olan əsərlərdən zövq ala
bilər. Digər tərəfdən də, onlar böyüklər üçün olan əsərləri qavramağa hazırlanmalıdırlar. Ona görə də uşağı
gözəllik aləminə daxil edən ayrı-ayrı tədbirlərdə tədriciliyə ciddi əməl olunmalıdır. Təqdim edilən
incəsənət əsərləri, esietik tərbiyə vasitələri sadədən mürəkkəbə doğru aparılmalıdır.
2. Estetik tərbiyə işində sistematikliyə və ardıcıllığa əməl edilməlidir.
Məlumdur ki, sistematiklik və ardıcıllıq həm təlim , həm tərbiyə prinsipidir. Ona görə də bu prinsip
həm estetik təlim həm də estetik tərbiyədə aktualdır. Etetik təlim zamanı öyrənənlərə estetik biliklər verilir,
həm də bu biliklər bacarıq və vərdişlərə çevrilir. Bu isə asandan başlayaraq yavaş-yavaş, bir-birilə bağlı
şəkildə biri digərinə istinad edilərək aşılanır. Bu estetik təlim, davamlı və sistemli çalışmalar vasitəsilə
həyata keçirilir. Sistemli təlim müəssisələrində bu təlim məşqələləri dərslərdə aparılır. Məktəbdən kənar
tərbiyə müəssisələri, mədəniyyət və digər müəssisələridə isə təlim tipli məşğələlər vasitəsilə (dərnəklər)
həyata keçirilir. Məsələn, şəkil qalereyasında rəssamlıq dərnəkləri, mədəniyyət müəssisələrində rəqs,
musiqi məşqələri və s. misal göstərmək olar.
Estetik münasibətlər həm təlim məşqələlərində, həm də məktəbdən müəssisələrdə anlayışlar
yaratmaqdan başlayaraq tərdiçən estetik baxışlar və görüşlər yaratmağa doğru aparılır. Təlim
müəssisələrində əsası qoyulan estetik baxışlar sonralar mədəniyyət müəssisələri və pedaqoji gerçəkliyin
digər sahələrində estetik görüşlərə çevrilir. Estetik tərbiyə fasiləsiz şəkildə aparılır.
3. Estetik tərbiyə hərtərəfli aparılmalıdır.
Estetik tərbiyə insanlara hərtərəfli təsir etməlidir. Hər bir şəxs incəsənət, təbiət, həyat gözəlliklərini
dərk etdikcə, onu özünün fəaliyyətində, rəftarında,geyimində əks etdirə bilməlidir. Estetik tərbiyə elə
aparılmalıdır ki, tərbiyə olunanlar öz davranışına, insanlarla ünsiyyətinə gözəllik elementləri daxil edə
bilsinlər. Tərbiyə işi elə qurulmalıdır ki, yaradılan estetik anlayışlar şüurlu dərk olunaraq şəxsi
münasibətlərə çevrilsin. Mənimsənilən estetik biliklər həyati bacarıq və vərdişlərə çevrilməlidir. Əgər
tərbiyə olunanda incəsənətin bu və ya digər sahəsinə aid güclü meyl və ya xüsusi istedad elementləri
varsa, onda tərbiyə olunanda həmin istiqamətdə daha səmərəli iş aparmalı, onun qabiliyyətinin inkişafı
üçün geniş şərait yaradılmalıdır.
4. Tərbiyə olunanların yaş xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır.
Tərbiyənin bütün sahələrində olduğu kimi estetik tərbiyədə də tərbiyə olunanların ümumi fiziki,
psixoloji, intellektual inkişafına istinad edilməlidir. Bu prinsip istər təlim, istərsə də tərbiyənin bütün
sahələrində istinad edilən əsas prinsipdir.
Bütün bu prinsiplərə riayət zamanı tərbiyə olunanın ahəngdar inkişafı diqqət mərkəzində olmalıdır.
Həyata keçirilən bütün tərbiyəvi tədbirlər məhz bu məqsədə xidmət etməlidir.
İnsanların, böyüyən nəslin estetik tərbiyəsinin müvəffəqiyyəti, müəyən mənada, məktəblə ailənin
əlbir işindən də asılıdır.Bu isə valideyn və müəllimlərin özlərinin estetik mədəniyyətinin yüksəldilməsini
tələb edir.
Estetik tərbiyənin bu prinsipləri sistemli təlim tərbiyə müəssisələrində rəhbər tutulmaqla yanaşı, həm
də məktəbdən kənar tərbiyə müəssisələrində, mədəniyyət müəssisələrində aparılan estetik tərbiyə işlərində
də rəhbər tutulur. Ümumiyyətlə, bu prinsiplər estetik tərbiyə ilə məşğul olan bütün sahələrdə, o cümlədən
pedaqoji gerçəkliyin bütün sahələrində də riayət edilən əsas və başlıca prisipdir.
Estetik tərbiyənin bir çox vasitələri mövcuddur. Bunların içərisində: a) insanların təbiətlə əlaqəsi; b)
ictimai-sosial həyat; v) əmək fəaliyyəti mühüm yer tutur.
İnsanların gözəlliklə, təbiətlə əlaqəsi nəticəsində onlarda gözəl hisslər baş qaldırır, təbiətə vurğunluq
əmələ gəlir. Bu işdə təbiətə ekskursiyalar, yaşıllaşdırma işində iştirak etmək və s. əhəmiyyətli yer tutur.
Təbiət, onun gözəlliyi özü uşaq və yeniyetmələri gözəlliyi sevdirir.
Estetik tərbiyənin iknci vaitəsi insanların sosial həyatıdır. Abadlaşdırılmış şəhər və kəndlər, onların
gündən-günə gözəlləşdirilməsi, yaraşıqdı binalar tikilməsi və istirahət kuşələrinin salınması insanlar
arasında gözəl, mehriban ünsiyyət yaradır, onları həyatı daha da gözəlləşdirməyə ruhlandırır, yaradıcılıq
qabiliyyətlərini inkişaf etdirməyə sövq edir.
Estetik tərbiyənin vasitələri içərisində əmək mühüm yer tutur. İnsan öz əməyinin nəticəsindən,
cəmiyyətə verdiyi xeyrdən zövq alır.
Estetik tərbiyə metodlarına:
a) estetik bilgilərin verilməsində istifadə edilən təlim metodları;
b) estetik zövq və estetik baxışların tərbiyə edilməsində istifadə edilən tərbiyə metodları;
v) estetik yaradıcılığın özünə məxsus olan spesifik metodlar daxildir.
Birinci qrupa şifahi şərh, müsahibə, illustrasiya və demonstrasiya, izah və s.; ikinci qrupa söhbət,
müzakirə, disput, ədəbi-bədii gecələr və s.; üçüncü qrupa isə estetik fəaliyyətin təşkili metodikası daxildir.
Məsələn, rəssam olmaq istəyirsə şəkil çəkmə qaydaları, naturanı görə bilmək, fırçadan, qələmdən və s.
istifadə öyrədilir. Rəqqasəyə rəqs elempentləri, musiqiyə uyğun hərəkət etmək qaydası öyrədilir.
Ümumiyytlə estetik təlim və tərbiyə, əsasən iki formada təlim və dərsdənkənar proseslərdə həyata keçirilir,
mədəniyyət və incəsənət müəssisələrində də estetik tərbiyə tədbirlərinə geniş yer verilir.
Tərbiyənin digər tərkib hissələri kimi estitik tərbiyədə də baza kimi təlim prosesi götürülür.
Məktəblərdə tədris edilən dərslərin, demək olar ki, hamısında estetik tərbiyə imkanı vardır. Bir sıra fənlər isə
bilavsitə estetik tərbiyə və təliminə (musiqi, rəsm, nəğmə və s.) xidmət edir.
Məsələn, ədəbiyyat dərslərində yeniyetmə və gənclər bədii əsərləri öyrənirlər. Bu zaman onlar əsər
qəhramanlarını təhlil edirlər, ona münasibət bildirirlər: Bu isə onları həm də öz hərəkət və davranışlarına
gözəllik ələmətləri daxil etməyə məcbur edir, onlarda gözəlliyə aid münasibətlər formalaşdırır.
Ədəbiyyat dərslərində yeniyetmə və gənclər zəngin ədəbi materiallar xalq, yaradıcılığı, poeziya ilə
tanış olur, yaradıcı təxəyyülləri inkişaf etdirir.
Tarix dərslərində uşaqlar qəhrəman keçmişimizlə tanış olur, müxtəlif tarixi dövrlərdə xalqımızın
düşdüyü çətinliklər, keçdiyi keşmə-keşli mübarizə yolları ilə tanış olur, azadlıq uğrunda vuruşan
qəhramanlara rəğbət bəsləyirlər. Onlar istismardan uzaq olan yeni cəmiyyətin, qurulucularına minnətdarlıq
hissi bəsləyirlər, bu isə estetik tərbiyəyə müsbət təsir göstərir.
Bədən tərbiyəsi dərslərində hərəkətlərin bədii şəkildə icrası, dərsin musiqi ilə müşayiət edilməsi,
qamətin düzgün inkişafı kimi məsələlər estetik tərbiyə-nöqteyi nəzərindən çox faydalıdır. Təlim prosesində
tərbiyə olunmuş bu estetik baxışlar, hissələr insanların müstəqil həyatı və fəaliyyəti prosesində daha da
möhkəmlənir və inkişaf edir. Həmçinin bu hisslər, baxışlar və onlarda tərbiyə olunmuş, formalaşdırılmış
estetik bacarıq və adətlər əsasında öz həyatlarını, iş yerlərini gözəllik qanunları əsasında qurmağa səy
göstərirlər. Daha doğrusu səmərəli estetik tərbiyə estetik özünütərbiyəyə çevrilir.
Rəsm dərsləri estetik tərbiyədə daha geniş imkanlara malikdir. Bu dərslər vasitəsilə tərbiyə olunanlarda
rəssamlıq və onun müxtəlif sahələrinə aid biliklər, anlayışlar yaradılır, zəruri bacarıqlar formalaşdırılır.
Nəğmə dərsəlri də rəsm dərsləri kimi estetik tərbiyədə böyük əhəmiyyətə malikdir. Nəğmə dərslərində səs,
musiqi, onun ahəngi haqqında məlumatlar verilir, musiqini dinləmə, dərk etmə qabiliyyət və bacarıqları
formalaşdırılır. İstər nəğmə istərsə də rəsm dərslərində məktəblilərin bu sahədə xüsusi qabiliyyətləri üzə
çıxırılır və inkişaf etdirilir.
Estetik tərbiyəni yalnız təlim prsesi ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Dərsdə binovrəsi qoyulmuş estetik
tərbiyə dərsdənkənar tədbirlər prosesində və məktəbdənkənar tərbiyə müəssisələrində davam etdirilir.
Sinifdənkənar tədbirlər prosesində şagirdlərin təlim zamanı qazandıqları bilik, bacarıq və vərdişləri daha da
inkişaf etdirilib təkmilləşdirilir.
Təlim prosesinə nisbətən sinifdənkənar tədbirlər məktəblilərin fərdi tələbatına, arzu və istəklərinə,
maraq və meyllərinə uyğun şəkildə təşkil edilir.
Rəngarəng sinifdənkənar estetik tərbiyə işlərinə müxtəlif dərnəklər, kütləvi tədbirlər ekskursiyalar və s.
daxildir.
Mədəniyyət müəssisələrində təşkil edilən estetik tərbiyə məşğələlərində də inçəsənətin müxtəlif
sahələrinə aid bilik, bacarıq və vərdişlər formalaşdırılır. Bu məşqələlər təlim məşqələləri olduğu üçün
təlimə verilən bütün pedaqoci tələblər onlara da verilir. Elmi pedaqoci yeniliklər təlimin bu sahəsinə də
tətbiq edilir. Mədəniyyət müəssisələrində təşkil edilən bu tip məşğələlər də təlim və tərbiyə məşğələləri
hesab edilir və şəxsiyyət formalaşdırılması məqsədlərinə xidmət edir.
Estetik tərbiyə işində bədii yaradıcılıq və ya incisənət dərnəkləri əhəmiyyətli yer tutur. Bura rəqs,
dram, ədəbiyyat, xor, rəsm, bədii tərtibat, tikiş və s. dərnəklər daxildir. Uşaqlar və gənclər arasında geniş
yayılmış incəsənət növlərindən biri də rəqsdir. Uşaq və yeniyetmələr bayram təntənələrində, müsamirə və
şənliklərdə həvəslə rəqs edirlər. Uşaqlar, yeniyetmələr və gənclər rəqs zamanı əylənir, sevinir və fərəh hissi
keçirirlər. Rəqs zamanı hər kəs öz bacarıq və istedadlarını səfərbərliyə alır, gördüklərini yadda saxlamağa
çalışır, hərəkətləri üzərində düşünür. Bu isə onlarda həm də hafizə və təfəkkürü inkişaf etdirir.
Məktəbdənkənar və mədəniyyət müəssələrində təşkil edilən rəqslər yaşauyğun təşkil edilir. Ona görə də
dərnəklər eyni yaşlı, heç olmazsa yaşlarında az fərq olan insanları biləşdirir. Rəqs zamanı geyimlər də gözəl,
milli və ya müasir olmalıdır.
Yeniyetmə və gənclərin estetik tərbiyəsində dram dərnəkləri də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dram
dərnəyində aktyor kimi iştirak edən zaman iştirakçı özünü əsərdə göstərilən aləmdə hiss edir, rola girir,
personajın hiss və görüşlərini yaşamağa çalışır. Bu proses insanlarda təxəyyül, fantaziya, yaradıcı
qabiliyyətləri də inkişaf etdirir.
Hazırlanan tamaşa yeniyetmə və gənclərin, ümumiyyətlə tərbiyə olunanların yaş xüsusiyyətləri və
səviyyələrinə uyğün olmalıdır. Sinifdənkənar və məktəbdənkənar tərbiyə işlərində incəsənət əsərlərinə daha
arqtıq fikir verilməlidir.
Dərnək işlərinin müvəffəqiyyətinin təmin edilməsi iştirakçılar arasında vəzifə bölgüsünün düzgün
aparılması və s. kimi şərtlərdən də asılıdır. Kütləvi tədbirlər də estetik tərbiyənin mühüm formalarından
biridir. Bura incəsənətin ayrı-ayrı sahələrinə həsr olunmuş məruzə, müharizə və söhbətlər, ədəbi-bədii
gecələr, radio və televiziya verlişlərinin müzakirəsi, təbiətə və incəsənət muzeylərinə ekskursiyalar, teatr və
kino tamaşalarına kollektiv gedişlər, mədəni əyləncələr, bədii albom, kütləvi oyunlar və s. daxildir. Təbiət,
cəmiyyət və incəsənətdəki gözəllikləri müşahidə və dərketdirmək bu əsasda insanlarda estetik zövqü,
mühakimə və baxışı formalaqşdırmaq nöqteyi-nəzərindən bütün bu tədbirlərin çox böyük əhəmiyyəti vardır.
Misal üçün məlum olduğu kimi teatr və kino öz konkretliyi və bədii tərtibatı ilə, həmçinin musiqi və canlı
söz vasitəsilə təsir edrək insana gözəllikləri dərk etməyi öyrədir, insanın bədii zövqünü və estetik
mühakiməsini inkişaf etdirir.
İşin müvəffəqiyyəti əvvəlcədən hazırlıq aparılmasını tələb edir. Bu zaman tərbiyə olunanlara
baxacaqları film və ya teatrın süjeti ideyası haqqında qısa məlumat verilir. Sonra isə baxılmış əsər müzakirə
edilir, hər kəsin şəxsi fikri üzə çıxarılır.
Tərbiyə olunanların incəsənət muzeylərinə ekskursiyaları da əhəmiyyətli yer tutur. Bu ekskursiyalar
zamanı şagirdlər və tələbələr incsənət nümayəndələri və onların növləri ilə rəssamın, heykəltarışan, memarın
yaratdığı xarüqələr ilə tanış olurlar.
Təbiətə ekskursiyalar da tərbiyə olunanların estetik tərbiyəsində, doğma vətənimizin gözəlliklərini dərk
edib, sevməkdə əhəmiyyətli yeri tutur. Təbiətin estetik gücü haqqında K. D.Uşinski «Bəs şəlalələr, bəs
təbiət, şəhərin gözəl ətrafı, bəs ətirli çəmənliklər və dalğalı səhralar, bəs güllü-çiçəkli bahar və qızıla bənzər
payız bizim tərbiyəçilimiz olmayıblarmı? Mən həyat təəssuratımın dərin etiqadı nəticəsində bilirəm ki, gənc
ruhun tərəqqisində gözəl mənzərənin tərbiyəvi təsiri o qədər böyükdür ki, müəllimin təsiri ona rəqib ola
bilməz».
7
7
К.Д.Ушински. Сочинения, 1952, с.52.
Ailədə və ictimai təşkilatlarda da estetik tərbiyəyə diqqət yetirmək də əhəmiyyətli yer tutur.
Estetik tərbiyə insan məişətinin hər bir sahəsinə daxil olmalıdır. Böyüyən nəslin zövqünü tərbiyə edib
təkmilləşdirməkdə onu əhatə edən şəraiti böyük rol oynayır. Tərbiyə olunanı əhatə edən şərait özü də gözəl
olmalıdır.
Y.A. Kominski qeyd edirdi ki, məktəbin özü gözləri cəlb edəcək xoş bir yerdə olmalıdır. Məktəbin
foyesi və dəhlizləri məşhur şəxsiyyətlərin portretləri, tarixi hadisələrin təsviri, ornament nümunələri ilə
bəzənmiş olmalıdır. Məktəbin xaricində isə kəzinti bağı olmalıdır ki, şagirdlər ağacların bitki və çiçəklərin
mənzərəsindən zövq alsınlar.
Böyük pedaqoqun bu sözlərindəki həqiqət indi də öz əhəmiyyətini saxlayır. Bu tələb mədəniyyət
müəssisələrinə, həmçinin məktəbdənkənar tərbiyə müəssisələrinə də aiddir.
Yeniyetmə və gəncin xarici görkəmi, özünün zəngin daxili aləminə və nəcib hərəkətlərinə uyğun
gəlməlidir. Bu nöqteyi–nəzərdən geyim insanın estetik mədəniyyəti və zövqü haqqında müəyyən təsəvvür
verə bilir.
Hər bir yeniyetmə və gənc təkcə danışıqda deyil, hər şeydə; danışığında, yerişində, rəftar və
hərəkətlərində, başqalarına qaoşı münasibətində gözəl olmalıdır.
Uşaqların estetik tərbiyəsində bütün yaş dövrlərində ailə daha çox rol oynayır. Beləki, ailənin yaşlı
üzvləri, valideyinlər gəzintilər zamanı təbiətdəki gözəllikləri onlara müşahidə etdirir, bu gözəllikləri onlara
dərk etdirməyə çalışırlar. Ümumiyyətlə tərbiyənin digər tərkib hissələrində olduğu kimi estetik tərbiyədə də
ailə mühum, əvəzedilməz əhəmiyyətə malikdir.
Dostları ilə paylaş: |